1. Arteterapia i terminy pokrewne

Arterapia poprzez sztukę, to arteterapia. Słowo arteterapia oznacza z łaciny rzemiosło, rękodzieło, sztukę. Arteterapia jako metoda ma możliwość łączenia się z innymi metodami terapii zajęciowej. Zalecana jest ludziom zarówno zdrowym, jako metoda odprężającą, jak i chorym umysłowo i fizycznie.

Jako metoda, która wspiera diagnozę i terapię ludzi chorych psychicznie oraz resocjalizację, pojawia się coraz częściej terapia artystyczna, przez sztukę.

 Termin arteterapia pochodzi od wyrazów: „ ars”, czyli sztuka i „ therapeuein”, czyli leczenie, terapia.

 „ Arteterapia to twórczy trening, terapia wykorzystująca proces tworzenia lub wynik procesu twórczego do wzbogacenia własnej osobowości. Jest to metoda poznawania siebie, przygoda z tworzeniem oraz z twórczym myśleniem”. - H. Grzegorzewski  

        Szeroko rozumiana arteterapia jest definiowana jako “układ poglądów i czynności ukierunkowanych na utrzymanie i podnoszenie poziomu jakości życia ludzi przy pomocy szeroko rozumianych dzieł sztuki i uprawiania sztuki” - E. Grzebyk

Historia arteterapii sięga ponad stu lat. Ogromną rolę odegrali francuscy psychiatrzy A. Tardieu i M. Kimon, którzy pod koniec XIX w. opublikowali swoje prace na temat znaczenia dzieł plastycznych osób chorych psychicznie.

Określenie to jest odnoszone najczęściej działań i sztuk plastycznych. W miejsce określenia „ arteterapia”, wstawiane są również takie określenia jak:
- artepsychoterapia,
- artepsychoterapia analityczna,
- terapia kreatywna,
- terapia poprzez twórczość.

2. Arteterapia a terapia pedagogiczna i psychologiczna

?????????????????????????????????????????????

3. Cele i funkcje arteterapii

Cele:

Arteterapia spełnia ogromną rolę kompensacyjną wyzwalając aktywność twórczą, wyrównując braki i ograniczenia psychofizyczne. Pozwala zaakceptować siebie i innych. Przede wszystkim wzbogaca życie człowieka niepełnosprawnego bądź upośledzonego nadając mu sens. Celem nadrzędnym arteterapii, która obejmuje różne dziedziny życia, w tym także aspekty medyczne, jest zwalczanie skutków choroby. Może ona również zapobiegać jej powstaniu bądź pomagać w jej przezwyciężaniu.

 „ Arteterapia ma na celu zobligowanie jednostki do retrospekcji znaczenia zdarzeń w kontekście przeszłości i umożliwienie zmiany postaw przyszłego zachowania, z uwzględnieniem faktycznych warunków otaczających tę osobę. Powinna być skierowana na wykrywanie wewnętrznych zahamowań blokujących procesy poznawcze, rozwój zdolności oraz kształtowanie osobowości”.

Funkcje:

Funkcje arteterapii zależą przede wszystkim od celu jej zastosowania. Zdaniem M.Kulczyckiego, arteterapia można sprowadzić do trzech podstawowych funkcji, a mianowicie: rekreacyjnej, edukacyjnej i korekcyjnej.

1) rekreacyjna - ma na celu tworzenie odpowiednich warunków wypoczynku, sprzyjających nabraniu nowych sił pomocnych w przezwyciężaniu problemów życiowych jednostki. Pozwala osiągnąć stan wyciszenia, radości, rozluźnienia, wewnętrznego spokoju, a przez to wyzwolenia energii życiowej;

2) edukacyjna - jej przesłaniem jest dostarczanie uczestnikowi terapii dodatkowych wiadomości przydatnych do reinterpretacji sensu i celu życia. Dostarcza dodatkowych wiadomości i zwiększa mądrość życiową, a także umiejętności radzenia sobie w różnych sytuacjach;

3) korekcyjna - przekształcanie szkodliwych zmów na bardziej wartościowe. Przejawia się w różnych formach niesienia pomocy jednostką mającym problem z niedostosowaniem się do otaczającego świata, przestrzeganiu i akceptacji siebie i innych, wyrównaniu braków i ograniczeń psychofizycznych.

Arteterapia pełni również funkcje diagnostyczną i rokowniczą, ponieważ wytwory uczestnika terapii opisują jego stan psychofizyczny”.

Arteterapia polecana jest przede wszystkim osobom z zaburzeniami emocjonalnymi oraz tym, którzy chcą poznać swoje uzdolnienia, a przede wszystkim samego siebie. Nawiązuje ona do tzw. teorii potrzeb, które kierują ludzkim działaniem, dążącym do ich zaspokojenia.

Arteterapia pozwala choremu na inne spojrzenie na swoją chorobę, ale i na otaczający go świat. Pozwala poznać mocne i słabe strony pacjenta: jego lęki, problemy, braki, frustracje, chroni przed apatią i utratą inicjatywy, izolacją społeczną, obojętnością. Aktywność artystyczna jest i pozostanie alternatywną, choć czasem jedyną formą aktywności.

4. Obszary stosowania:

Działania arteterapeutyczne przyjmują różne formy, do których zaliczyć możemy:
· plastykoterapię (terapię za pomocą sztuk plastycznych), czyli za pomocą rysunków, grafiki, rzeźby, itp.,
· choreoterapię, czyli za pomocą tańca i ruchu,
· muzykoterapię, w której wykorzystywany jest własny głos, nagrania muzyczne, a także instrumenty muzyczne,
· teatroterapię czyli odgrywanie ról,
· biblioterapię, czyli terapię z wykorzystaniem książek, publikacji literackich, itp.

5. Wybrane rodzaje arteterapii:

PLASTYKOTERAPIA

CELE:
- dostarcza przestrzeni, pozwalając na swobodną twórczość;
- stanowi bezpieczny i akceptowany przez człowieka sposób wypowiedzi tego, co jest trudne do opisania słowami;
- odzwierciedla problemy i negatywne emocje;
- jest obrazem osobowości autora;
- realizuje zamierzenia i pragnienia, które nie miały okazji być spełnione w rzeczywistości;
- kształci umiejętności projekcyjne i konstrukcyjne;
 
ŚRODKI REALIZACJI:
- tworzenie prac plastycznych za pomocą różnych technik: malowanie pędzlem, palcami, rysowanie, lepienie z gliny, masy solnej, rzeźbienie, modelowanie, wycinanie, wydzieranie;

Plastykoterapia  - najczęściej wykorzystywana w procesie arteterapii, najbardziej popularna. Korzysta z najróżniejszych, niekonwencjonalnych technik plastycznych. W zależności od potrzeb i problemu zainteresowanego może spełniać rolę wielofunkcyjną:
- może być ukierunkowana na rozwiązanie problemu,
- znalezienie przyczyn tkwiących w zahamowaniu samorozwoju,
- wpływa na uwolnienie nagromadzonych złych emocji i odreagowuje je,
- pobudza sensorycznie,
- rozwija działanie twórcze,
- uzewnętrznia świat problemów, uczuć i przeżyć,
- kreuje pozytywne myślenie,
- może być traktowana jako terapia zajęciowa nastawiona na pracę z dysfunkcją,
- jako skillstreaming,
- u osób „sprawnych inaczej” rozwija manualność,
- wyrównuje braki i ograniczenia psycho-fizyczne.
  Plastykoterapia posiada własne metody / techniki terapeutyczne i jest często wykorzystywana „jako pomocnicza metoda leczenia
     w formie indywidualnej i grupowej.” 
          Do najczęstszych form arteterapii zarówno indywidualnej, jak i grupowej należy grafoterapia w postaci psychorysunku.
     Psychorysunek ma istotne znaczenie jako technika diagnostyczna i projekcyjna oraz jako wskaźnik dojrzałości poznawczej jednostki.
     Ponadto umożliwia stymulację stanów emocjonalnych podczas ćwiczeń relaksacyjno- koncentrujących w celu rozładowania nadmiernego
     pobudzenia emocjonalnego.
          Kolejną metodą plastykoterapii jest malowanie spontaniczne, którego celem jest przyzwolenie na dowolny sposób kreatywności.
      Niezwykle dynamiczną metodą jest Creative Mind Orderin, która polega na malowaniu obrazu bez jakiegokolwiek wzoru, a jej głównym celem jest wspomaganie spontanicznego artykułowania nieuświadomionych obszarów duchowo - umysłowych. 
     Istota innej metody -  Messpanitng - sprowadza się do  „określenia pewnego porządku w  pracy, która na uwolnić kreatywność”. 
     Godną polecenia i najbardziej znaną metodą plastykoterapii jest Metoda Malowania Dziesięcioma Palcami - Finger-Painting , której      twórczynią jest R.F. Show - pedagog. Metoda ta okazała się w dużym stopniu przydatna w terapii dzieci, gdyż malowanie palcami jest           zbieżne z naturalną skłonnością dziecka do „paćkania się” w substancjach o konsystencji błota i pozwala na zaspokojenie tego typu    potrzeb związanych ze stadium analnym opisanym przez Freuda. Twórczyni   po raz pierwszy zastosowała tę metodę w jednej z rzymskich
     szkół w 1934r.

           Walorami metody są:
               •pomoc w pokonywaniu lęków o różnym pochodzeniu
               •uwalnianie od zahamowań
               •wzmacnianie wiary we własne siły
               •pobudzanie ekspresji plastycznej

         Malowanie Dziesięcioma Palcami w grupie to wspaniała metoda wyzwalająca pozytywne postawy społeczne. Ten rodzaj techniki można
     zastosować z użyciem farb, szlamu z gliny, pasty do zębów lub rzadziej masy solnej.
         Szczegółowa analiza materiału zdobytego tą drogą w rękach doświadczonego pedagoga może doprowadzić do oczekiwanych, planowanych
     zmian w zachowaniu dziecka i jego stosunku do siebie, rówieśników, dorosłych i całego otoczenia.
         Oprócz w/w metod godne polecenia w plastykoterapii są techniki plastyczne: rzeźba, grafika, collage. Forma artystyczna jest
     równie ważna jak i stworzone dzieło, stąd też wybranie samej techniki plastycznej jest już pierwszą wskazówką - malowanie farbami
     lub delikatne użycie miękkiego ołówka pozwala na pewne wnioski dotyczące  sfery emocjonalnej dziecka i jego  samooceny;
     stopniowo pozwala na coraz pełniejsze i swobodniejsze wyrażanie siebie.
         Plastykoterapia jest szczególnie polecana dla ludzi, którzy czują się ograniczeni i przytłoczeni przez innych, ponieważ     dostarcza im przestrzeni, pozwalając na swobodną twórczość.   

Struktura zajęć:

Osoba prowadząca zajęcia
-musi być odpowiednio przygotowana z wykształcenia
-musi dysponować fachową wiedzą z zakresu psychologii i psychopatologii
-musi cechować się dużą empatią i wrażliwością
-umieć wyznaczyć granicę oddziaływań aby nie spowodować negatywnych doświadczeń

W zakresie zaplanowanych spotkań dziecko powinno mieć możliwość:
-wyrażania swoich potrzeb,emocji i zaistniałych konfliktów
-opowiadania o tym co je spotkało w domu w szkole
-nawiązania niewerbalnego kontaktu z uczestnikami
samodzielnego podejmowania decyzji

Dziecko sami powinno decydować o doborze technik plastycznych i o ilości czasu potrzebnego do wykonania pracy. Proponowane techniki plastyczne nie mogą być zbyt trudne,powinny one wyzwalać w uczestnikach radość i poczucie spełnienia.

Terapeuta organizując zajęcia winien jest wziąć pod uwagę:
-wiek uczestnika
-brak lub rodzaj schorzenia
-formy leczenia
-oddziaływania terapeutyczne
-miejsce pobytu pacjenta

Scenariusz należy dostosować do potrzeb i zainteresowań dziecka. Atmosfera powinna być pełna swobody,zaufania i poczucia bezpieczeństwa.
Terapia powinna odbywać się w zbliżonych grupach wiekowych lub o tym samym problemie. Musi być dobrowolność uczestnictwa w takich zajęciach oraz decydowanie pacjenta o swej aktywności w proponowanych ćwiczeniach. Trzeba zdecydowanie sprzeciwiać się rywalizacji. Jasno określić zasady oraz uświadomić uczestników,że nie należy ograniczać swojej twórczości.

MUZYKOTERAPIA:

Przyjmuje się, że jest to jedna z form psychoterapii, w której podstawowym środkiem oddziaływania terapeutycznego jest muzyka. Można więc powiedzieć, że muzykoterapia jest to stosowanie muzyki w celach leczniczych. Tak jak inne formy psychoterapii może być stosowana indywidualnie lub grupowo, przy czym częściej stosuje się ją, jako metodę grupową. Lecznicze funkcję muzyki są pełnione w dwóch podstawowych formach:

•  profilaktyka muzyczna przeznaczona dla ludzi zdrowych w celu poprawy lub utrzymania dobrego zdrowia lub sprawności fizycznej, utrzymania dobrego nastroju

•  przeznaczona dla ludzi chorych jest terapią uzupełniającą, stosuje się ją w placówkach, dąży do poprawy zdrowia.

Cele:

Cele muzykoterapii, to ujawnienie i odreagowanie emocji, zmiana nieprawidłowych zachowań, integracja w grupie, poszerzenie wrażliwości, nauczenie relaksacji, aktywizacja oddechowa, psychiczna i ruchowa oraz ułatwienie diagnozowania i ustalenie dalszego kierunku leczenia poprzez obserwację zachowania się pacjenta.

CELE MUZYKOTERAPII dotyczące bardzo obszernego zakresu form oddziaływania terapeutycznego; głównie w aspekcie terapii grupowej (dr M. Kierył, 1996):

• Ujawnienie i odreagowanie negatywnych emocji chorego, wyzwolenie potrzeby ekspresji, obniżenie poziomu lęku oraz obniżenie wzmożonego napięcia mięśniowego;

• uzyskanie postawy korespondencyjnej między ciałem a muzyką;

• poprawa komunikacji, integracja grupy, rodziny, chorych i zdrowych;

• synchronizacja funkcji ustroju pod wpływem odczucia wyzwolonego przez muzykę rytmu wewnętrznego;

• uwrażliwienie kulturowe; poszerzenie zainteresowań muzycznych wzbogacone innymi formami sztuki; umuzykalnienie na poziomie podstawowym;

• nauczanie wspomaganych muzyką form rekreacji, zarówno aktywności, jak i relaksu;

• stymulacja rozwoju psychoruchowego dzieci i młodzieży;
  zmiana nieprawidłowych zachowań psychofizycznych: poprawa samopoczucia, zaspokojenie potrzeb emocjonalnych, pozytywne wzmocnienia własnej wartości, wzrost wewnętrznej siły, poprawa wydolności oddechowo-krążeniowej, wzrost siły mięśniowej, redukcja zmęczenia;

• potwierdzenie lub korekta diagnozy;

• przygotowanie do profilaktycznego wykorzystania muzyki w okresie zdrowia.

Funkcje muzykoterapii

• Odreagowująco-wyobrażeniowa oraz aktywizująca emocjonalnie (przy wykorzystywaniu takich technik jak Np.

wizualizacja)

• Treningowa (uczenie ludzi usuwania napięcia psychofizycznego, oparte nap. na różnych wariantach treningu

Autogennego Schultza)

• Relaksacyjna (działanie odprężające na stan psychiczny; zmniejszenie stresu; wykorzystanie takich technik jak

medytacja)

• Komunikatywna (ucząca nowych zachowań społecznych i emocjonalnych)

• Kreatywna (realizacja przez ludzi prostych form muzycznych opartych na improwizacji instrumentalnej

Lub wokalnej, nap. Wg metody Orfa)

Rodzaje muzykoterapii:

Rodzaje muzykoterapii można wyodrębnić w zależności od typu aktywności pacjenta (klienta) oraz od liczby pacjentów uczestniczących w zajęciach (ryc. 1). Uwzględniając rodzaj aktywności pacjenta, wyróżnia się muzykoterapię percepcyjną (odbiorczą) oraz aktywną (wykonawczą). Należy jednak zaznaczyć, że muzykoterapia percepcyjna także wymaga

Określonej aktywności pacjenta, głównie emocjonalnej i „mentalnej” (między innymi zdolności do myślenia metaforycznego, twórczego). Muzykoterapia percepcyjna oznacza wysłuchanie dobranych odpowiednio przez terapeutę (w zależności

od potrzeb pacjenta) utworów muzycznych lub ich fragmentów. Wysłuchanie muzyki może się odbywać w sposób swobodny, niesugerujący odbioru (muzykoterapia nieukierunkowana, niedyrektywna) lub w sposób zadaniowy (muzykoterapia ukierunkowana, dyrektywna), gdzie terapeuta narzuca z góry rodzaj skojarzeń (nap. polecając wyobrażenie

sobie miejsca, które może ilustrować dana muzyka). Do ukierunkowanych form percepcji należą między innymi technika „tematycznej” projekcji oraz Guided Imagery and Music Helen Bonny [12]. Istotnym elementem muzykoterapii odbiorczej jest werbalizacja własnych przeżyć, wspomnień, emocji towarzyszących słuchaniu muzyki. Wypowiadanie się na ten

temat na forum grupy i dyskusja pacjentów posiadają również walory terapeutyczne. W muzykoterapii aktywnej pacjent uczy się prawidłowej komunikacji, uzewnętrznia swoje nastroje, skojarzenia i treści pozamuzyczne poprzez takie formy aktywności, jak: gra na instrumentach, dialogi instrumentalne, śpiew, ruch do muzyki, improwizacje instrumentalne, wokalne, ruchowe, dyrygowanie, komponowanie piosenek i utworów instrumentalnych, rysowanie przy muzyce czy relaksacja. W zależności od rodzaju tej aktywności można wyróżnić muzykoterapię twórczą (obejmującą produkcje

własne pacjenta) oraz odtwórczą (na przykład wokalne czy instrumentalne wykonywanie utworów znanych kompozytorów). Celem muzykoterapii aktywnej jest szeroko rozumiana aktywizacja pacjenta. Znajduje ona zastosowanie praktycznie we

wszystkich działaniach związanych z terapią i lecznictwem, przede wszystkim w rehabilitacji i pedagogice specjalnej. Może także służyć uzyskaniu przez pacjenta wglądu w strukturę własnej osobowości. Muzykoterapię można także podzielić na indywidualną i grupową — w zależności od liczby pacjentów pacjentów uczestniczących w zajęciach terapeutycznych.

W muzykoterapii grupowej pacjenci wchodzą we wzajemne interakcje, co może korzystnie wpływać na rozwój empatii, rozwijać umiejętność wyrażania emocji, a także poprawiać funkcjonowanie społeczne. Wspólne przeżywanie muzyki może przyśpieszyć emocjonalne „otwarcie się”, które umożliwia pacjentowi przezwyciężenie istniejących postaw obronnych. Możliwość mówienia o własnych upodobaniach muzycznych, działaniu muzyki, ułatwia wypowiadanie się osobom nieśmiałym, skrępowanym w sytuacji grupowej. Są to tematy stosunkowo bezpieczne. Pewne poczucie bezpieczeństwa w kontaktach stwarza również możliwość rzutowania własnych odczuć na muzykę, przypisywanie kompozytorowi

czy wykonującemu utwór muzykowi określonych myśli, uczuć i nastrojów.

TECHNIKI MUZYKOTERAPII:

- bierna - receptywna-sam odbiór muzyki

- aktywna- czynna -pacjent gra na instrumencie, śpiewa.

W muzykoterapii biernej percepcja muzyki nie jest tylko biernym jej odbiorem, ale zawiera w sobie konieczny pierwiastek aktywności. Utwór lub jego fragment o możliwie jednoznacznym ładunku emocjonalnym, nastroju spełnia rolę stymulatora pobudzającego skojarzenia i fantazje. ?Muzyka to środek ułatwiający wyładowanie niezaspokojonych uczuć i popędów dynamizujący i stymulujący, ożywiający fantazję, zaprowadzający rytm, synchronizacją i ład funkcji psychofizycznych, ułatwiający ujawnienie własnego, ekspresyjnego zachowania się, wyrażania siebie? (Konopczyński, 1996, s. 81).

Muzykoterapia czynna stosowana jest najczęściej w formie grupowej . Wspólne śpiewanie czy wspólna gra na instrumentach muzycznych otwiera możliwości wpływania na integrację w grupie . Często stosowana jest procedura mająca charakter „rozmowy" dźwiękami , wyzwalanymi z różnych instrumentów . To jakim instrumentem posługuje się pacjent, w jaki sposób i z kim komunikuje się , pozwala uzyskać wiele informacji, z których może wynikać ważna wiedza o sobie .

Kwalifikacje muzykoterapeuty:

1) diagnozowanie poziomu funkcjonowania dziecka poprzez obserwację w trakcie zajęć;
2) planowanie i prowadzenie terapii;
3) instruktaż dla rodziców;

BIBLIOTERAPIA

Pojęcie biblioterapii wywodzi się od dwóch wyrazów greckich: biblion - co oznacza książkę i therapeo - leczę. Po raz pierwszy termin ten użyto w 1916r. Jest to dziedzina wciąż mało znana w Polsce i mało doceniana, chociaż coraz częściej zaczyna się pojawiać w pedagogice specjalnej. Ma ona pomagać w procesie rozwoju dzieci i młodzieży, przyczyniać się do integracji osób niepełnosprawnych, nieprzystosowanych społecznie, z zaburzonym zachowaniem.

Cele:

Biblioterapia według E. Tomasik jest zamierzonym działaniem przy wykorzystaniu książek lub materiałów niedrukowanych (obrazów, filmów itp.) prowadzącym do realizacji celów rewalidacyjnych, resocjalizacyjnych, profilaktycznych i ogólnorozwojowych. Takim celem może być:

-     akceptacja własnej niesprawności - akceptacja siebie,

-     podjęcie akcji kompensacyjnej,

-     akceptacja przez rodziców czy kolegów dziecka upośledzonego     

Funkcje:

=  funkcje biblioterapii  wg E. Tomasik:

• kompensacyjne (przywracanie sensu zycia), 

• profilaktyczne (wartościowe zagospodarowanie czasu)

wg  J. Andrzejewskiej: -

• wychowawcze (inspiracja do pewnego typu poządanych zachowań), -

• utylitarne (pomaga rozwiązywać niektóre zadania zyciowe), -

• informacyjne (dostarcza informacji o zdrowiu pacjenta). -

• kształcące (rozwija umiejętności werbalne i estetyczne), -

• uwrazliwiające (ukazuje wewnętrzne i zewnętrzne doznania), -

• ideologiczne (tworzy systemy wartości i cele zyciowe), -

• emocjonalne (pozwala na przezycie często niedostępnych uczuć),

• - ludyczne,

• rozrywkowe,

• relaksacyjne, -

• katarktyczne (oczyszczenie i nowa jakość zycia), -

• samowychowywanie (stymulacja postawy twórczej)

Rodzaje biblioterapii:

R. J. Rubin wyróżnił trzy rodzaje biblioterapii:

1/  instytucjonalną - polegającą na zastosowaniu literatury przede wszystkim dydaktycznej - do potrzeb indywidualnego “zinstytucjonalizowanego” pacjenta. Jest to nap. tradycyjne w medycynie posługiwanie się tekstem z zakresu higieny psychicznej względem pacjentów chorych psychicznie. Prowadzona głównie przez lekarzy;

2/  kliniczną - polegającą na stosowaniu literatury - głównie wyobrażeniowej - w grupach pacjentów z problemami emocjonalnymi. Pacjenci dobrowolnie uczestniczą w zajęciach, które są zazwyczaj prowadzone przez lekarza i bibliotekarza. Tego typu zajęcia mogą odbywać się w szpitalu lub w środowisku chorego. Głównym celem jest uzyskanie przez pacjenta zdolności “wglądu w siebie”, co ma prowadzić do zmiany jego sytuacji psychologicznej;

3/  rozwojową - inaczej wychowawczą - stosującą książki (materiały) wyobrażeniowe i dydaktyczne dla potrzeb “normalnych” użytkowników. Tego rodzaju grupy biblioterapeutyczne prowadzone są przez bibliotekarza, nauczyciela itp. Zajęcia mają pobudzać normalny rozwój, samorealizację, wspierać zdrowie psychiczne. Prowadzona nap. w szkole ma pomagać w rozwiązywaniu problemów życiowych.

 Wg Fr. Czajkowskiego na:
- biblioterapię tradycyjną - typowa obsługa biblioteczna chorych
- biblioterapię właściwą - czytelnictwo chorych sterowane i systematycznie prowadzone przez fachowców
- terapia zajęciowa z ksiązką - chorzy mogą wypożyczać, czytać, okładać, opisywać ksiązki

Metody:

  - czytanie głośne lub ciche ze zrozumieniem
  - praca z tekstem literackim (knkursy,quizy, inscenizacje, drama)
  - psychoanaliza - krytyka archetypów C.G. Younga
  - pedagogika zabawy (gry integracyjne)
  - metody pracy zuchowej
  - metoda pracy w grupach wspólnotowych

efektywność biblioterapii   Eb,  wzór  wg I.Boreckiej:
            
            Eb   f(D, B, P, S, A, I) 
 
D - diagnoza
B - osobowość i fachowość biblioterapeuty
P - pacjent (uczestnik biblioterapii)
S - sytuacja terapeutyczna
A - ogólna atmosfera terapeutyczna
I - intensywność terapii

EFEKTYWNOŚĆ BIBLIOTERAPII ZALEŻY PRZEDE WSZYSTKIM OD KILKU CZYNNIKÓW:
1. Od poprawnej diagnozy stanu zdrowia pacjenta, jego oczekiwań i potrzeb względem terapii,
2. Od odpowiednio dobranej literatury. Ten etap pracy łączy się z określeniem celów procesu terapeutycznego i wytyczeniem dalszej drogi postępowania z pacjentem. Stan pacjenta powinien być ustalany przez lekarza prowadzącego, psychiatrę lub psychologa.
3. Od osobowości terapeuty i jego kompetencji zawodowych. Terapeuta powinien odznaczać się wrażliwością oraz posiadać pewną, eksperymentalną wiedzę, a także podstawowe zrozumienie procesów grupowych, powinien stac na straży bezpieczeństwa emocjonalnego uczestników i posiadać umiejętnosci z zakresu komunikacji w grupie.
4. Od samego pacjenta. Istotny jest jego wiek, rodzaj dolegliwości, doświadczenia z materiałami czytelniczymi, preferencje czytelnicze, stan świadomości oraz stan i poziom motywacji.
5. Od więzi emocjonalnej pomiędzy terapeuta a pacjentem, składającą się na ogólna atmosferę zajęć.
6. Od intensywności i czasu trwania terapii. Zdaniem wielu specjalistów, biblioterapia w zasadzie powinna odbywać się w formie jednogodzinnych sesji „prowadzonych zgodnie z przyjętym modelem postępowania biblioterapeutycznego”. Czas trwania jest zależny od warunków oraz metod prowadzonej biblioterapii. Przyjmuje się jednak, żę powinna ona odbywać się raz, dwa razy w tygodniu przez kilka miesięcy.

BAJKOTERAPIA W UJĘCIU M. MOLICKIEJ

Rodzaje bajek terapeutycznych:

Bajka relaksacyjna2 ma za zadanie wyciszyć, uspokoić i odprężyć dziecko. W tym celu

posługuję się metodą fantazji sterowanych (wizualizacji). Fabuła rozgrywa się w dobrze

dziecku znanym otoczeniu tak, aby zapewnić mu jak największe poczucie bezpieczeństwa.

Bajka ta charakteryzuje się małą dynamiką, krótką formą i odwoływaniem się do zmysłów

takich jak wzrok, słuch i dotyk. Występują w niej specyficzne zdarzenia, które mają pomóc dziecku osiągnąć stan relaksu. Może to być latanie, kąpiel w jeziorze, odprężający sen itp.

Wydarzenia te mają „silne działanie oczyszczające, uwalniające od napięcia i innych

negatywnych emocji”3. W bajce wykorzystuje się elementy treningu relaksacyjnego:

napinanie i rozluźnianie mięśni, głębokie oddychanie itp. Ważny również jest sam sposób jej

opowiadania. Opowiadający sam powinien być rozluźniony i zrelaksowany. Jego oddech

powinien być spokojny i miarowy. Mówić powinien w cichy i powolny sposób. Dzięki temu

już samą swoją postawą modeluje stan odprężenia. Warto też w trakcie opowiadania

wspomóc się muzyką relaksacyjną dla wzmocnienia efektu.

Bajka psychoedukacyjna ma wprowadzić zmiany w zachowaniu dziecka. Główny

bohater powinien borykać się z podobnym problemem, co dziecko, do którego jest

adresowana ta bajka. W pośredni sposób, czerpiąc z doświadczeń bohatera dziecko przyswaja

nowe sposoby zachowań. Obok próby zmiany zachowań bardzo istotne jest nauczenie dziecka

rozpoznawania, nazywania i rozumienia przeżywanych uczuć. W tym celu duży nacisk w

Bajce edukacyjnej kładzie się na emocje. Bardzo ważna jest wprowadzana w bajce wiedza

potrzebna do znalezienia wyjścia z trudnych sytuacji. Głównym narzędziem tego rodzaju

bajek jest metafora oraz symbole, które w dyskretny sposób, nie wprost uczą nowych

zachowań, pomagają określić emocje i dostarczają potrzebną wiedzę. W ten sposób dziecko

nie ma poczucia że zostało mu to narzucone.

Bajka psychoterapeutyczna jest dłuższa od dwóch wcześniej przedstawionych. Fabuła

jest bogatsza, co ułatwia wystąpienie w niej mechanizmów psychologicznych takich jak

identyfikacja z głównym bohaterem, naśladownictwo głównego bohatera czy zmiana

dotychczasowych wzorców zachowań. Ze wszystkich bajek terapeutycznych ta najbardziej

swoją formą przypomina baśń. Co prawda nie zawiera fantastycznego myślenia i magicznych

postaci, a kreowana w bajce rzeczywistość nie jest tak fikcyjna jak w baśni. Można

Powiedzieć,  że bajkowa rzeczywistość jest światem realnych/ autentycznych problemów

dziecka ubranym w baśniowy język metafor i symboli. Ten rodzaj bajki terapeutycznej ma

trzy zasadnicze cele. Pierwszym z nich jest wywołanie kompensacji, czyli nieświadomego

procesu psychologicznego, który ma wyrównać rzeczywiste braki w realizacji potrzeb dziecka

- zastępczo je zaspokoić. Drugim celem jest stworzenie w bajkowej rzeczywistości atmosfery

akceptacji i wsparcia, co ma dać dziecku większe poczucie bezpieczeństwa. Trzecim

zadaniem jest dostarczenie wiedzy, która ma pomóc dziecku w poradzeniu sobie z trudna

sytuacją. Wszystkie te działania mają doprowadzić do redukcji lęku, „dziecko ma poprzez

fabułę odnaleźć swe lęki i uzyskać pomoc”4. W ten nieinwazyjny sposób można ułatwić

dziecku otworzenie się i zwiększenie jego samoświadomości. Identyfikując się z głównym

bohaterem dziecko uczy się nowych postaw, reakcji i sposobów myślenia. Poznaję inną

perspektywę niż tylko własną. Oprócz tego uświadamia sobie, że w swoich problemach nie

jest osamotnione i że można znaleźć rozwiązanie sytuacji problemowej. Dziecko razem z

Bohaterem dzieli jego sukcesy, co może pomóc we wzmocnieniu jego poczucia własnej

wartości. Warto tu zauważyć, że sukcesy bohatera nie następują dzięki magicznym

zdarzeniom tylko dzięki racjonalnemu dochodzeniu do konstruktywnych rozwiązań. Dziecko

poznaje smak prawdziwej przyjaźni i wsparcia ze strony innych bajkowych postaci. Ukazują

mu się również pozytywne wzorce do naśladowania. Wszystkie te zabiegi mogą przywrócić

dziecku wiarę i optymizm.

TERAPIA POPRZEZ SZTUKI TEATRALNE

- ma na celu :

a)ukierunkowanie na zmianę przekonań życiowych jej uczestników
aktywizowanie uczestników do przeżywania emocji, kształcenia wrażliwości
doskonalenie umiejętności wyrażania uczuć, stanów emocjonalnych
wszechstronny rozwój osobowości, ekspresji i uczuciowości.

b)przygotowanie do aktywnego uczestnictwa w kulturze
rozwijanie fantazji
wdrażanie do świadomego korzystania z dorobku kultury ( muzyki, tańca, teatru )
wzbogacenie słownictwa

c)rozbudzanie potrzeby zdobywania wiedzy o innym człowieku oraz konfrontowanie tej wiedzy z samym sobą.

METODY TERAPII POPRZEZ SZTUKI TEATRALNE

indywidualne ( autoterapia )
grupowe - wspólne oglądanie przedstawienia przez uczestników zakończone dyskusją nad wystepujacymi w utworze problemami i postawą bohaterów.

ETAPY PROCESU TEATROTERAPII:

I.Identyfikacja uczestnika z przeżyciami bohaterów oglądanej sztuki, pod wpływem których dochodzi do autoprojekcji ( „on jest taki jak ja”, „ja czuję się tak samo”, „ja mogę to zrobić jak on”, „zobacz ja to zrobiłem” )

II.Uczestnik wyzwala się z napięcia co w konsekwencji daje mu trzeźwy wgląd w sytuację.
III. Ma na celu przemyślenie i przepracowanie problemu co wiąże się z uzyskaniem przez widza nowego spojrzenia na dany problem.

„...Terapia poprzez teatr pełni funkcję oczyszczenia dzięki przeżywaniu wraz z bohaterami sztuki emocji kreowanych przez niego na scenie, otwiera drogę do wyrażania nieuświadomionych i tłumionych uczuć. Sprzyja harmonijnemu rozwojowi osobowości, wyzwala spontaniczne reakcje emocjonalne, aktywizuje uczestnika do samokształcenia estetycznego, pobudza sferę poznawczą skierowaną na zdobycie wiedzy o innych ludziach. Ma ogromny wpływ na zdolności komunikacyjne...” ( cytat z książki E.J.Konieczna)

Należy zaznaczyć, iż terminy teatroterapia oraz terapia przez sztuki teatralne różnią się zasadniczo. Pierwszy dotyczy spontanicznych przedstawień teatralnych, w których jednostka bezpośrednio uczestniczy, drugi natomiast określa styczność jednostki z przedstawieniem teatralnym na zasadzie emocjonalnego uczestnictwa.

RODZAJE TEATROTERAPII

Psychodrama - czyli spontaniczne przedstawienie sceniczne, które pozwala na uwidocznienie i ponowne przeżycie konfliktów interpersonalnych ( A. Pytko )

FUNKCJE:
-doznanie katharsis, które stanowi rezultat „spontanicznej interakcji członków psychodramatycznego zespołu”
-daje możliwość spontanicznego wyrażania symbolicznych lęków i nadziei uczestnika
-stwarza warunki do uzewnętrzniania tego, co wewnętrzne oraz daje głęboki wgląd w sferę emocjonalną
-funkcja profilaktyczna, która umożliwia pracę nad kształtowaniem samokontroli
CELE:
-zaktywizowanie uczestników do odtwarzania istotnych sytuacji i zachowań, które są związane ze stanem chorobowym jednostki, a nie zostały odreagowane w przeszłości
-poruszenie najmniejszej części uniwersum społecznego, określającego emocjonalne relacje uczestników terapii z otoczeniem
-zapewnienie protagoniście prawa do przedstawienia i obrony własnego przeżywania rzeczywistości
PRZEBIEG:
I faza wstępna - rozgrzewka: pantomima, choreoterapia
II faza główna - przedstawienie problemu
III faza końcowa - wspólna rozmowa, dyskusja
TECHNIKI PSYCHODRAMY: granie samego siebie, monolog, sobowtór jako sumienie, zamiana ról, zwierciadło
Drama - metoda pomocnicza w nauczaniu różnych przedmiotów szkolnych lub samoistna metoda w kształtowaniu osobowości człowieka poprzez rozwijanie wyobraźni i wrażliwości, uczenie aktywnej twórczości, kształcenie umiejętności współpracy z innymi ludźmi. ( K. Milczarek - Pankowska ). metody: rozmowa, wywiad, etiuda pantomimiczna, improwizacja, scenka improwizowana, rzeźba, żywy obraz
FUNKCJE:
-dydaktyczna - aktywizowanie uczniów do rozwijania wyobraźni, fantazji, wrażliwości emocjonalnej, a także plastyki ciała
-wychowawcza- rozbudza wrażliwość moralną i estetyczną, dyscyplinę wewnętrzną, uczy tolerancji i empatii, przygotowuje do pełnienia przyszłościowych ról społecznych
-integrująca- polega na wspólnym przeżywaniu, dzieleniu się pomysłami i wspólne tworzenie, zrozumienie drugiego człowieka
-komunikacyjna- rozwija umiejętność komunikowania werbalnego i pozawerbalnego, zdobywania doświadczeń w mówieniu, swobodne i spontaniczne wyrażanie swoich myśli i uczuć, słuchanie i interpretowanie dźwięków oraz umiejętne słuchanie innej osoby
-terapeutyczna- rozładowywanie napięć wewnętrznych, likwidowanie negatywnych emocji, eliminowanie nieśmiałości i różnych kompleksów, pobudzanie wiary w siebie
CELE:
-wzajemne poznanie się i integracja grupy
-wyrabianie umiejętności wspólnego działania
-odczuwanie przyjemności, spowodowanej życzliwym nastawieniem do innych i życzliwością w stosunku do siebie
-rozładowanie napięcia emocjonalnego
-rozwijanie umiejętności wyrażania i rozpoznawania emocji, wyrażanych werbalnie
-uświadomienie potrzeby dawania i umiejętności przyjmowania
-akceptowanie ciała innych, przełamywania barier związanych z wzajemnym dotykaniem się
-rozwijanie stosunków interpersonalnych
NALEŻY UWZGLĘDNIĆ TAKIE ELEMENTY:
faza I - wprowadzenie przez nauczyciela (opowiadanie, zdarzenie, sytuacja wyjściowa, inicjująca fikcję dramatyczną)
faza II - przygotowanie się uczestników do wejścia w rolę w formie różnych technikach (rozmowy, dyskusje, scenariusz sytuacji, charakteryzowanie i rozpisanie ról)
faza III - odegranie ról przez uczestników
faza IV - omówienie pracy uczniów (analiza ćwiczenia, pytania, rozmowy, komentarz, dyskusja)

TECHNIKI: rola, wywiad, rozmowa, etiuda pantomimiczna, etiuda ruchowa z wyimaginowanymi przedmiotami, improwizacja, scenka improwizowana, rzeźba, film, rysunek, technika kostiumu, znaku itp.

Pantomima - czyli „nieme widowisko sceniczne, w którym zadania przekazywane są przez aktorów wyłącznie za pomocą ruchów ciała, gestów, mimiki”. ( „Słownik Wyrazów Obcych” red. E.Sobol )
FUNKCJE:
-
CELE:
-rozluźnienie napięcia mięsniowego
-dać refleksje nad życiem i jego sensem człowiekowi
-wzruszenie
-rozbawienie
-wymuszenie od widza większego zaangażowania wyobraźni i intelektu

---