O PRZYDATNOŚCI BIBLIOTERAPII W PRACY

Z DZIECKIEM PRZEWLEKLE CHORYM

Pojęcie i istota terapii poprzez książkę

Książka, a ściślej mówiąc jej pierwowzory, towarzyszyła człowiekowi od zarania dziejów. W czasach prehistorycznych człowiek pierwotny posługiwał się rysunkiem i malowidłem. Za pomocą ości ryb lub kości zwierzęcej kreślił na skałach, na ścianach jaskiń i korze drzew sceny z polowań, wojen i życia codziennego, malował na ścianach najważniejsze sceny ze swojego życia. Starożytność sprzyjała rozwojowi myśli filozoficznej utrwalanej w formie pisanej na płytkach glinianych, papirusie, pergaminie. Czasy nowożytne od chwili wynalezienia druku to prawdziwa eksplozja słowa pisanego tak w poezji jak i w prozie czy dramacie. Współczesnego świata nie można sobie już wyobrazić bez istnienia książki. Nasuwa się jednak pytanie o jej funkcję w życiu człowieka. Szczególnie ważne staje się ono w odniesieniu do czytelnika młodszego, tak bardzo podatnego na wszelkie nowości, które niesie ze sobą cywilizacja. Kino, kino domowe, telewizja, video, komputery: Internet, gry komputerowe - w dzisiejszych czasach stanowią dla książki niebezpieczną konkurencję. Mimo to, dzięki swoim wartościom uniwersalnym, książka nadal może odgrywać ogromną rolę w kształtowaniu osobowości dziecka. Wzbogaca bowiem wiedzę młodego czytelnika o otaczającym go świecie, wpływa na rozwój jego zainteresowań, i co najważniejsze pozwala silnie przeżywać treść czytanego tekstu i poddawać się jego wpływowi wychowawczemu. Pozwala więc na przekazywanie istniejącego zasobu wiedzy o rzeczywistości i na kształtowanie określonych postaw. Dodatkowo kontakt z książką dostarcza dziecku wzorców pisania i mówienia, pozwala poznawać nowe słownictwo i formy gramatyczne. Wpływa również na rozwój wyobraźni i łączy się integralnie z rozwojem myślenia dziecka. Przemiany, zachodzące w otaczającym dziecko świecie i ich konsekwencje w zakresie kształtowania postaw moralnych, stwarzają książce nowe możliwości stania się pomocnikiem i doradcą. Taką właśnie rolę wyznaczyli książce twórcy biblioterapii : bibliotekarze, psychologowie, lekarze, pedagodzy. Należy jednak mieć świadomość, że docenienie funkcji terapeutycznej książki nie jest odkryciem współczesności. Już na ścianach bibliotek antycznych umieszczano hasła głoszące o pozytywnym wpływie książki na rozwój i myśl ludzką. Takim przykładem jest napis: Lekarstwo dla duszy, widniejący nad wejściem do słynnej biblioteki hellenistycznej w Aleksandrii. W myśl takich haseł na przykład w niezbyt odległym terytorialnie, ale odmiennym kulturowo Kairze, w szpitalu Al - Mansur leczenie chorych psychicznie wspomagano czytaniem Koranu. Natomiast w osiemnastowiecznych europejskich szpitalach psychiatrycznych stosowano pobożne czytania w celu niesienia ulgi chorym. Wkrótce rozszerzono te czytania również na pozycje świeckie. Określenia biblioterapia zaczęto używać na początku XX wieku. Po raz pierwszy użył go Samuel McChord Crothers w roku 1916. Wtedy też pojawiły się pierwsze próby zdefiniowania tego pojęcia.

Do dziś w literaturze przedmiotu funkcjonuje wiele różnych definicji. Biblioterapia według definicji z Encyklopedii współczesnego bibliotekarstwa polskiego to „dział psychologii czytelnictwa, znajdujący się również w sferze medycyny, pedagogiki i socjologii. Zakłada wykorzystanie lektury książek i czasopism do regeneracji układu nerwowego i psychiki człowieka chorego. Bada także możliwości traktowania książek i czytelnictwa w szerszych zbiorowościach społecznych.

Podobnie biblioterapię definiuje E. Tomasik, która za zespołem badawczym WSPS i IBIN UW przyjmuje, że „biblioterapia jest zamierzonym działaniem przy wykorzystaniu książek lub materiałów nie drukowanych (obrazów, filmów itp.), prowadzącym do realizacji celów rewalidacyjnych, resocjalizacyjnych, profilaktycznych i ogólnorozwojowych”.

Nieco inaczej biblioterapię definiuje I. Borecka, która twierdzi, że jest to „działanie terapeutyczne oparte o stosowanie materiałów czytelniczych rozumianych jako środek wspierający proces terapeutyczny w medycynie. Jest rodzajem psychicznego wsparcia, pomocą w rozwiązywaniu osobistych problemów, rodzajem oparcia w procesie osiągania bezpieczeństwa, może być środkiem do realizacji potrzeb”.

Wszystkie przytoczone powyżej definicje jednostkowe mimo swojej odmienności mieszczą się w ogólnie przyjętej oficjalnej definicji biblioterapii sformułowanej w roku 1966 przez Amerykańskie Stowarzyszenie Bibliotekarzy. Biblioterapia jest to „użycie wyselekcjonowanych materiałów czytelniczych jako pomocy terapeutycznej w medycynie i psychiatrii; także poradnictwo w rozwiązywaniu problemów osobistych przez ukierunkowane czytanie”.

Jeśli potraktować biblioterapię jako dziedzinę nauki należałoby się zastanowić czym się ona zajmuje i jaką stosuje metodologię. Odpowiedzi na te pytania można znaleźć w książce Ireny Boreckiej i Lidii Ippoldt „Co czytać, aby łatwiaj radzić sobie w życiu, czyli wprowadzenie do biblioterapii”. Autorki wyjaśniają: „Biblioterapia rozumiana jako dyscyplina naukowa zajmuje się badaniem funkcjonowania człowieka chorego, niepełnosprawnego jako czytelnika. Badaniem jego związków z różnego rodzaju tekstami upowszechnianymi za pomocą słowa drukowanego lub przekazu mówionego, a ich wpływem na psychiczny stan chorego, na jego postawy. Zatem: biblioterapeuta będzie stosował metodologię zaczerpniętą z psychologii, socjologii i bibliologii uwzględniając możliwości percepcyjne czytelnika, jego fizyczny i psychiczny stan zdrowia....”.

Wynika z powyższego, że głównym celem metod stosowanych w biblioterapii jest wpływanie na sposób myślenia pacjenta poprzez dawanie literackich przykładów nawiązujących do jego sytuacji, lub sposobów rozwiązania problemów nurtujących czytelnika - chorego. Ukierunkowywanie to powinno mieć wyłącznie pozytywny wpływ na tą osobę i sprzyjać samodzielnemu wyciąganiu budujących wniosków dotyczących jego życia.

Biblioterapią mogą zajmować się specjaliści różnych profesji: bibliotekarze i pedagodzy (nauczyciele, wychowawcy), lekarze - szczególnie psychiatrzy, pielęgniarki, psychologowie a także pracownicy socjalni, np. opiekunowie osób starszych. W zależności od tego, która z grup specjalistów zajmuje się tą dziedziną R. J. Rubin rozróżnia trzy podstawowe kategorie biblioterapii:

-         biblioterapia instytucjonalna - oznacza zastosowanie literatury do potrzeb indywidualnego pacjenta. Jest to tradycyjne w medycynie posługiwanie się tekstem z zakresu higieny psychicznej w stosunku do pacjentów chorych umysłowo. Jest to jakby przypisywanie książek na specyficzne choroby. Celem biblioterapii instytucjonalnej jest przede wszystkim informowanie chorego i zapewnienie mu odpowiedniej rekreacji. Tego typu biblioterapię prowadzą głównie lekarze.

-         biblioterapia kliniczna - polega na stosowaniu literatury w grupach pacjentów z problemami emocjonalnymi lub behawioralnymi. Pacjenci uczestniczą dobrowolnie w zajęciach prowadzonych zazwyczaj wspólnie lub w porozumieniu przez lekarza i bibliotekarza. Głównym celem biblioterapii klinicznej jest uzyskanie przez pacjenta zdolności „wglądu” w siebie, co ma prowadzić do zmiany jego sytuacji psychologicznej.

-         biblioterapia rozwojowa - to stosowanie książek lub materiałów wyobrażeniowych i dydaktycznych do potrzeb „normalnych” użytkowników. Tego rodzaju grupy biblioterapeutyczne prowadzone są przez bibliotekarza, nauczyciela lub innego profesjonalistę. Zajęcia mają pobudzać normalny rozwój, samorealizację i wspierać zdrowie psychiczne uczestników - wszystko po to, aby osiągnęli oni poczucie szczęścia. Biblioterapia rozwojowa prowadzona jest w szkole bądź w środowisku otwartym, ma pomagać ludziom w rozwiązywaniu problemów, które niesie życie, a także w spełnianiu zadań związanych z szeroko rozumianym, obejmującym całe życie, rozwojem człowieka.

Zajęcia biblioterapii dają możliwość ingerencji w cztery różne sfery życia człowieka:

• intelektualną- dając możliwość zdobycia wiedzy potrzebnej do zrozumienia i

rozwiązania własnych problemów;

• społeczną - rozszerzając horyzonty myślowe na otoczenie, integrując ze społeczeństwem, ułatwiając nawiązywanie więzi interpersonalnych;

• emocjonalną - dając możliwość wglądu w siebie, bezpieczne przeżywanie emocji związanych z własną sytuacją na zasadzie podobieństw z bohaterem literackim;

• zachowanie - dostarczając wzorców postaw i zachowań społecznie pożądanych.

W biblioterapii bardzo ważny jest odpowiedni dobór materiałów czytelniczych gdyż dzięki temu można osiągnąć zamierzony cel równoznaczny z funkcjami jakie może pełnić wobec uczestnika zajęć biblioterapeutycznych literatura. Funkcje te to:

- funkcja kompensacyjna - mająca za zadanie zastępować i uzupełniać braki osoby niepełnosprawnej wynikające z jej niepełnosprawności. Przykładem mogą być osoby niewidome które czytają używając palców zamiast oczu,

-  funkcja profilaktyczna - dająca możliwość zapobiegania niewłaściwym zachowaniom. Poprzez wypełnienie czasu wolnego treściami działającymi pozytywnie na uczestnika, uczy go wzorców zachowania, oraz spędzania czasu w sposób społecznie pozytywny.

- funkcja stymulacyjna (kreatywności)- to stymulowanie twórczości dające uczestnikom poczucie większej wartości samego siebie. Poprzez twórczość i ekspresję czują radość tworzenia, mają poczucie zdolności i szczęścia.

Jak wynika z literatury terapia książką może być stosowana w różnych instytucjach i zajmować się osobami w różnym wieku. Można ją prowadzić w szpitalach i placówkach leczenia zamkniętego np. oddziałach psychiatrycznych, placówkach leczenia uzależnień- gdzie pacjenci znajdą w biblioterapii możliwość rekreacji i samokształcenia, oraz pokonania problemów z samoakceptacją; w więziennictwie i placówkach resocjalizacyjnych- choć może rzadziej ze względu na specyficzne uwarunkowania. Zajęcia takie mogą również być organizowane w instytucjach oświatowych: szkołach, przedszkolach, świetlicach, ośrodkach pracy pozaszkolnej - gdyż mogą pomagać uczniom pod względem rozwojowym i wychowawczym, bibliotekach, domach dziecka, domach starców.

Cele i zadania biblioterapii

Jak wynika z definicji biblioterapii głównym jej celem jest wspomaganie psychiczne osób takiej pomocy potrzebujących bez względu na ich wiek, sytuację, stan zdrowia. Analiza semantyczna terminu biblioterapia wskazuje na związek dwóch bardzo odległych od siebie i z pozoru nie mających nic wspólnego ze sobą dyscyplin naukowych. Pierwszy człon nazwy określa przynależność do bibliologii, drugi do nauk medycznych. Jednakże w biblioterapii terapia od greckiego terapai (opieka, leczenie), nabiera specyficznego znaczenia. „Chodzi tu nie o leczenie w sensie medycznym, ale o rodzaj psychicznego wsparcia, pomocy w rozwiązywaniu przez pacjenta problemów dla niego istotnych. Także o pomoc w osiąganiu przez niego poczucia bezpieczeństwa i wzmacniania poczucia własnej wartości. Przy czym rozumie się, że biblioterapia nie jest nastawiona na usuwanie objawów chorobowych, ale na pomoc w odszukaniu ich przyczyn, tkwiących niekiedy w odległej przeszłości pacjenta, w jego traumatycznych przeżyciach z dzieciństwa”.

Chodzi więc o to, aby poprzez zastosowanie odpowiednich środków czytelniczych i różnorodnych technik pomóc przezwyciężyć problemy powstałe na skutek np. choroby, niepełnosprawności, łagodzić stresy, wzmacniać psychikę.

Jak wynika z literatury przedmiotu na zajęciach biblioterapeutycznych powinny być realizowane jednocześnie trzy podstawowe cele :

- terapeutyczno-rewalidacyjny, za pomocą którego uczestnik biblioterapii może poznać możliwości rozwiązania problemów, na które sam nie umie znaleźć odpowiedzi, uczestnik może osiągnąć zadowolenie i spokój psychiczny, nauczyć się kompensować braki;

- dydaktyczno-wychowawczy, polegający na specjalnym wychowaniu terapeutycznym i nauczaniu przy użyciu książki lub materiałów ją zastępujących;

- profilaktyczny, wybiegający w przyszłość można też nazwać go celem zapobiegawczym, gdyż poprzez odpowiednie wypełnienie czasu wolnego w pozytywny społecznie sposób, zapobiega niewłaściwym zachowaniom. Chodzi tu o takie oddziaływania poprzez utwory literackie, które pozwalają nauczyć dzieci i młodzież wartościowego spędzania czasu wolnego i zapobiegają patologiom.

W efekcie końcowym procesu biblioterapeutycznego biblioterapeuta powinien oczekiwać, że uczestnik jego zajęć:

• będzie umiał odnaleźć się w nowej sytuacji,

- będzie zdolny do zaakceptowania siebie jako osoby chorej lub niepełnosprawnej,

• nabierze chęci do aktywnego uczestnictwa w życiu grup społecznych, do których przynależy.

Prawidłowo przebiegający proces postępowania biblioterapeutycznego składa się z kilku etapów. Aby osiągnąć w mniejszym lub większym stopniu zamierzone zadania, należy zdiagnozować potrzeby pacjentów i przygotować odpowiednie materiały, z których uczestnik biblioterapii będzie korzystał.

Uczestnik biblioterapii natomiast powinien uczestniczyć w tym procesie poprzez samodzielne czytanie, słuchanie lub oglądanie odpowiednio dobranych środków wyselekcjonowanych i poleconych przez biblioterapeutę (np. utworów w całości lub jego fragmentów, filmowych adaptacji utworów literackich, adaptacji teatralnych, słuchowisk radiowych, fragmentów filmów itp.).

Poprzez identyfikację z bohaterami literackimi i przeżyciami doznawanymi podczas kontaktu z wybranym utworem literackim lub obejrzanym widowiskiem albo filmową adaptacją, powinien doznać pozytywnego przeżycia.

Następnym etapem jest odczucie psychicznej ulgi tzw - katharsis czyli stan oczyszczenia (w trakcie czytania lub po jego zakończeniu) - charakteryzujący się uczuciem ulgi, odreagowania psychicznych spięć, blokad, agresji itp.).
Poprzez wspólną pracę nad treścią utworu uczestnik doznaje wglądu w siebie samego, wnika w swoje problemy, analizuje niekoniecznie samodzielnie lecz wspólnie z biblioterapeutą ważne osobiste problemy stresy lub sytuacje dla niego trudne lub niezrozumiałe. Końcowym etapem jest zmiana w postawach lub zachowaniu młodego człowieka - uczestnika biblioterapii.

Wszystkie zabiegi biblioterapeutyczne winny przebiegać w odpowiedniej atmosferze pozytywnie wpływającej na stany emocjonalne chorego.

„Celem biblioterapii jest bowiem zdobycie takiego wpływu na rozwój chorego, zwłaszcza w zakresie samodzielnego wyboru wartości, by umożliwić mu osiągnięcie stanu, w którym mimo choroby i niepełnosprawności mógłby i chciał kochać świat i działać w nim dla własnego dobra i dobra innych”.

Wiele autorów zajmujących się tą problematyką podkreśla, że w biblioterapii bardzo ważny jest pozytywny, ciepły życzliwy stosunek biblioterapeuty do uczestnika biblioterapii, bez względu na jego wiek czy sytuację życiową w jakiej się obecnie znajduje. Biblioterapeuta musi wzbudzać zaufanie uczestników, musi być otwarty na problemy innych, wrażliwy, szczery i komunikatywny. Musi też znać problemy grupy z którą będzie przeprowadzał zajęcia. Od tej znajomości uzależniony jest dobór środków czytelniczych. Jeżeli biblioterapia przeprowadzana jest z osobami chorymi zawsze musi być uwzględniony typ schorzenia, a co za tym idzie jego aktualny stan psychiczny oraz możliwości percepcyjne. Muszą być też uwzględnione wszelkie przeciwwskazania medyczne oraz autentyczne zainteresowania pacjenta zgodne z jego wiekiem i problemami. Zajęcia muszą odbywać się w warunkach wyciszonych, należy stworzyć odpowiedni, najlepiej uroczysty nastrój. Charakter spotkań powinien być dobrany w taki sposób i z takich treści literackich by zajęcia miały pozytywny wpływ na stany emocjonalne osób uczestniczących w biblioterapii. Powinny być przygotowane z takich utworów literackich by, poprzez wykorzystanie tych materiałów czytelniczych zadziałać w odpowiedni sposób. Korzystając np. z tekstów uspokajających, relaksujących w sytuacjach rozdrażnienia, nadpobudliwości lub motywujących do aktywności, działających pobudzająco, rozweselająco w sytuacjach apatii, zniechęcenia lub depresji można osiągnąć takie właśnie efekty. By zajęcia były przygotowane i przeprowadzone w sposób profesjonalny konieczny jest pewien niezbędny zasób wiedzy prowadzącego.

Coraz częściej działalność biblioterapeutyczna ma zastosowanie w szkołach, bibliotekach, placówkach wychowawczo - opiekuńczych jako biblioterapia wychowawczo - zapobiegawcza stanowiąc ważny element terapii pedagogicznej. Podczas swojej pracy - nauczyciel, pedagog, bibliotekarz kontaktuje się z różnymi kategoriami czytelników. Oprócz dzieci przeciętnych, czy też szczególnie uzdolnionych, często pracuje z tymi, którzy sprawiają kłopoty wychowawcze lub mają wyraźne niedostatki w różnych sferach osobowości. I tu dużą rolę w pracy nauczyciela, pedagoga czy też bibliotekarza mającego styczność na przykład z agresją, niedostosowaniem w grupie, nietolerancją, przerostem ambicji, dyskryminacją, kompleksami itp. wśród dzieci i młodzieży powinna pełnić, tak niedoceniana jeszcze i mało rozpowszechniona biblioterapia. Dostarczając dziecku zdrowemu, w sensie medycznym, odpowiednio dobraną lekturę, przyczyniamy się do jego psychicznego rozwoju i pomagamy mu poprawnie funkcjonować w jego społeczności.

Jak już wyżej wspominałam - biblioterapia jest to „użycie wyselekcjonowanych materiałów czytelniczych jako pomocy terapeutycznej w medycynie i psychiatrii; także poradnictwo w rozwiązywaniu problemów osobistych przez ukierunkowane czytanie”. Przytaczając i rozwijając cytowaną powyżej definicję na potrzeby szeroko pojętej edukacji, należy pojmować ją jako różnorodne działania terapeutyczne uwzględniające zastosowanie słowa pisanego jak również środków wspierających ten proces. Jest to rodzaj psychicznej pomocy w rozwiązywaniu osobistych problemów czytelnika przez ukierunkowane czytanie. Jest to zarazem pomoc w osiąganiu przez niego lepszego samopoczucia, odczuciu większego bezpieczeństwa. Może być zarówno środkiem realizacji potrzeb tej osoby jak też być środkiem zapobiegawczym. Stosowane w biblioterapii techniki mogą pomóc danej osobie lepiej radzić sobie np. z brakiem akceptacji w grupie rówieśniczej, samotnością, kompleksami czy narastającą agresją tak często spotykaną obecnie wśród dzieci i młodzieży. Może to w wyraźny sposób przyczynić się u osoby objętej biblioterapią do zmian w zachowaniu, odczuwaniu większego spokoju wewnętrznego, akceptacji samego siebie i innych.
Czytanie - ten podstawowy element procesu biblioterapeutycznego może doprowadzić do istotnych zmian w psychicznym dojrzewaniu każdego młodego czytelnika. Daje szansę oderwania się od smutnej i niesprzyjającej a nawet wrogiej rzeczywistości, dostarcza bodźców do rozwoju emocjonalnego, przyczynia się do wzbogacenia wyobraźni, doskonali spostrzeganie, kształtuje postawy, pogłębia słownictwo i wiedzę, rozszerza zakres pojęć. Może stać się motywacją do różnych form aktywności intelektualnej i ruchowej, np.: dyskusji, recytacji, opowiadania, działalności plastycznej, inscenizacji teatralnych. Jednocześnie jest też formą rekreacji - również sposobem na eliminację lub zmniejszenie napięcia psychicznego.

„Niechaj więc bajki i baśnie oraz inne ukochane książki, towarzyszą dzieciom od najmłodszych już lat, bez względu na to czy są to dzieci chore czy zdrowe, pełnosprawne czy upośledzone fizycznie lub umysłowo”.

Opracowała: E. Ziółkowska

Literatura

I. Borecka,L. Ippoldt „ Co czytać, aby łatwiaj radzić sobie w życiu, czyli wprowadzenie do biblioterapii”; Panstwowe Pomaturalne Studium Kształcenia Animatorów Kultury i Bibliotekarzy we Wrocławiu; SkiBA

I. Borecka: „Biblioterapeuta w poszukiwaniu tożsamości zawodowej”. Wrocław 1997,

E. Tomasik: „Czytelnictwo i biblioterapia w pedagogice specjalnej.” WSPS, Warszawa 1994.,

W. Szulc: „Sztuka i terapia” Centrum Metodyczne Doskonalenia Nauczycieli Średniego Szkolnictwa Medycznego, Warszawa 1993.

Zybert E. B.: Biblioteki więzienne zarys problematyki. Stowarzyszenie Bibliotekarzy Polskich Warszawa, 1991

Ecyklopedia współczesnego bibliotekarstwa polskiego. PWN, Warszawa 1986.

---