Epoka nowożytna

1. Daty

• 1493 r. - powstanie Sejmu Walnego (Jan Olbracht)

• 1505 r. - konstytucja Nihil novi (Aleksander Jagiellończyk)

• 1517 r. - wystąpienie Marcina Lutra w Wittenberdze - początek REFORMACJI

• 1519 - 1522 r. - ostatnia wojna Polski z Zakonem Krzyżackim

• 1525 r. - hołd pruski (Albrecht Hohenzollern królowi Zygmuntowi I Staremu)

• 1534 r. - powstanie anglikanizmu

• 1536 r. - Jan Kalwin ogłasza swoją doktrynę religijną - powstanie kalwinizmu

• 1540 r. - powstanie Zakonu Towarzystwa Jezusowego (jezuici)

• 1545 - 1563 r. - sobór w Trydencie początek KONTRREFORMACJI

• 1555 r. - pokój w Augsburgu - podział wyznaniowy Niemiec

• 1561 r. - wcielenie Inflant do Rzeczypospolitej, shołdowanie Kurlandii

• 1569 r. - unia polsko - litewska w Lublinie (unia realna)

• 1572 r. - rzeź hugenotów we Francji

• 1573 r. - Konfederacja Warszawska uchwaliła akt tolerancji

• 1573 r. - pierwsza wolna elekcja - wybór Henryka Walezego na króla Polski

• 1579 - 1582 r. - wyprawy Stefana Batorego na Rosję

• 1582 r. - rozejm w Jamie Zapolskim (RP - Rosja)

• 1589 r. - Henryk IV wydał edykt nantejski we Francji

• 1596 r. - Unia brzeska - powstanie Kościoła katolickiego obrządku greckiego (grekokatolickiego lub unickiego)

• 1605 r. - bitwa pod Kircholmem ze Szwecją (hetman Jan Karol Chodkiewicz - husaria)

• 1606 r. - rokosz Zebrzydowskiego przeciwko Zygmuntowi III Wazie

• 1610 r. - bitwa pod Kłuszynem z Rosją (hetman Stanisław Żółkiewski)

• 1620 r. - bitwa pod Cecorą z Turkami (hetman Stanisław Żółkiewski)

• 1621 r. - obrona twierdzy Chocim przed Turkami (hetman Jan Karol Chodkiewicz)

• 1627 r. - bitwa morska pod Oliwą ze Szwecją

• 1634 r. - pokój w Polanowie z Rosją

• 1635 r. - pokój w Sztumskiej Wsi ze Szwecją

• 1648 r. - wybuch powstania Kozaków na Ukrainie (Bohdan Zenobi Chmielnicki)

• 1651 r. - bitwa pod Beresteczkiem z Kozakami

• 1652 r.- poseł Siciński po raz pierwszy przerywa obrady sejmu za pomocą liberum veto

• 1655 r. - potop szwedzki

• 1655 r. - obrona Jasnej Góry (przeor klasztoru paulinów - ksiądz Augustyn Kordecki)

• 1657 r. - traktaty welawsko-bydgoskie - Prusy Książęce uzyskują samodzielność

• 1660 r. - pokój w Oliwie ze Szwecją

• 1667 r. - rozejm w Andruszowie z Rosją

• 1672 r. - pokój w Buczaczu (haniebny) Michał Korybut Wiśniowiecki królem RP

• 1673 r. - bitwa pod Chocimiem z Turkami (hetman Jan Sobieski)

• 1683 r. - odsiecz Wiednia (król Jan III Sobieski)

• 1685 r. - odwołanie edyktu nantejskiego przez Ludwika XIV - króla Francji

• 1686 r. - pokój Grzymułtowskiego z Rosją

• 1689 r. - Deklaracja praw narodu angielskiego

• 1699 r. - pokój w Karłowicach z Turkami

• 1700 r. - wojna północna

• 1717 r. - sejm niemy

• 1740 r. - powstanie Collegium Nobilium (pijarzy)

• 1764 r. - ostatnia wolna elekcja - ostatni król Polski - Stanisław August Poniatowski

• 1765 r. - założenie Szkoły Rycerskiej przez króla

• 1767 r. - konfederacja w Radomiu

• 1768 r. - konfederacja barska

• 1772 r. - I ROZBIÓR POLSKI

• 1773 r. - powstanie Komisji Edukacji Narodowej

• 4 VII 1776 r. - Deklaracja niepodległości Stanów Zjednoczonych Ameryki Północnej

• 1787 r. - powstanie pierwszej na świecie konstytucji St. Zjednoczonych

• 1788 - 1792 r. - obrady Sejmu Czteroletniego (Wielkiego)

• 3 V 1791 r. - uchwalenie pierwszej w Europie konstytucji (polska Konstytucja Trzeciego Maja)

• 14 VII 1789 r. - zdobycie Bastylii - początek Rewolucji Francuskiej

• 1789 r. - Deklaracja praw człowieka i obywatela (we Francji)

• 3 IX 1791 r. - uchwalenie konstytucji francuskiej

• 1792 r. - Francja staje się republiką

• 1792 r. - konfederacja targowicka

• 1793 r. - II ROZBIÓR POLSKI (bez Austrii)

• 1794 r. - powstanie kościuszkowskie

• 4 IV 1794 r. - bitwa pod Racławicami

• 7 V 1794 r. - Uniwersał połaniecki

• 10 X 1794 r. - bitwa pod Maciejowicami

• 1795 r. - III ROZBIÓR POLSKI

1. Pojęcia

• Renesans - (z fr. renaissance – odrodzenie) – okres w historii kultury europejskiej, obejmujący przede wszystkim XV i XVI wiek, określany często jako "odrodzenie sztuk i nauk" oraz koncepcja historiozoficzna odnosząca się do historii kultury włoskiej od Dantego do roku 1520 (Il Rinascimento). Termin ten nie jest jednoznaczny. Jako epoka w historii kultury renesans obejmuje wiek XV i XVI, lecz jego granice czasowe nie są jasno ustalone. Renesans jako koncepcja historiozoficzna Jacoba Burckhardta, pewien wzorzec do naśladowania, jaki ten historyk chciał przekazać swoim współczesnym, a z którym wiąże się do dziś popularne i "szkolne" rozumienie tej epoki, jest już przestarzały.

• Styl renesansowy - Wraz z szerzeniem się idei humanizmu i przesunięciem się ciężaru zainteresowania człowieka na to co świeckie wyraźnie wzrasta zapotrzebowanie na budownictwo świeckie. Mimo budowanej nadal znacznej liczby nowych kościołów powstaje coraz więcej budynków służących zaspokojeniu potrzeb człowieka na ziemi. Szybko wzrasta ilość budowanych pałaców, podmiejskich rezydencji, budynków użyteczności publicznej.

Budynki cechuje zwartość planu, prostota, czytelność i harmonia bryły wyraźnie opartej na ziemi (budynki przestają sprawiać wrażenie odrywania się i wznoszenia ku górze). To związanie budowli z ziemią podkreśla kompozycja, w której przeważają linie poziome. Rytm płaszczyźnie nadają linie schodów, gzymsów, balustrad, które (oglądane z większej odległości) sprawiają wrażenie lekko wygiętych łuków. Dekoracja płaszczyzn zostaje podporządkowana układom konstrukcyjnym. Powrót do detali oraz form stosowanych w architekturze klasycznej nie był jej ślepym naśladowaniem. Architekci korzystali także z osiągnięć swoich poprzedników jakimi byli budowniczowie średniowiecza. Odchodzi się od ostro zarysowanych, gotyckich łuków, które zastępuje się formami półkolistymi. Tak zarysowane łuki odnajdziemy w sklepieniach, arkadach, portykach, a nawet, w początkowej fazie renesansu w obramowaniach okien. Strzeliste wieże kościołów zastępują kopuły, a mury obronne nowy i nieco niższy rodzaj umocnień w formie nasypów ziemnych. Architekci dużo uwagi poświęcają kompozycji swoich dzieł i ich współgraniu z otoczeniem.

• Manufaktura - zakład produkcyjny, w którym produkcja masowa złożonego produktu końcowego odbywa się ręcznie i oparta jest na podziale pracy: poszczególne etapy produkcji wykonywane są przez pracowników wyspecjalizowanych w ich wykonywaniu. Pierwsze manufaktury w Europie powstały już w XIII w. we Flandrii i we Włoszech. Były to początkowo manufaktury włókiennicze, wyrosłe wokół miast będących ośrodkami wczesnego kapitalizmu – Brugii, Gandawy, Sieny, Florencji. Wraz z rozwojem gospodarczym kontynentu europejskiego zakres produkcji manufakturowej poszerzał się i objął metalurgię, przemysł zbrojeniowy, drukarski, przemysł drzewno-papierniczy, szklarski oraz artykuły codziennego użytku, w tym luksusowe, a manufaktury poprzez południowe Niemcy (XIV w.), Francję i Anglię dotarły, a pod koniec XVI w. do Polski.

• Mecenas - osoba lub instytucja, popierająca rozwój literatury i sztuki, która udziela wsparcia finansowego artystom, instytucjom kulturalnym lub naukowym bez żadnych zobowiązań ze strony obdarowywanej. Opiekun artystów.

• Humanizm

• kierunek ukształtowany we Włoszech ok. początku XIV w., przeciwstawiający się średniowieczu, nawiązujący do antyku. Jego hasłem był aforyzm: Jestem człowiekiem i nic co ludzkie nie jest mi obce (Terencjusz). Humanizm stał się podstawą epoki odrodzenia (renesansu).

• postawa intelektualna i moralna wyrażająca się zainteresowaniem sprawami człowieka, poszanowania jego godności i wolności.

• kierunek myśli filozoficznej, koncentrujący się wokół problemów człowieka, jego natury, współżycia z przyrodą Przeciwstawiający się teocentryzmowi oraz czynieniu z człowieka narzędzia ideologii, polityki, gospodarki i tworzenia kapitału, propagujący jego wszechstronny rozwój fizyczny i psychiczny, doskonalenie więzi ze sferą innych bytów oraz z innymi ludźmi na zasadach zgody i harmonii. Traktujący życie ludzkie jako drogę i cel.

• Arras - nazwa tkanin dekoracyjnych, tkanych na krosnach według kartonu dostarczonego przez artystę malarza. Na wełnianej osnowie wątek wełniany był uzupełniany nicią jedwabną oraz metalową: srebrną i srebrną pozłacaną. Przyjęło się, że arrasami (od francuskiego miasta Arras) nazywa się szczególnie cenny rodzaj takich tkanin, tkanych z dużą ilością złotych nici, wykonanych do końca wieku XVI, od wieku XVII zaś – gobelinami (od paryskiej manufaktury Gobelins) mniej kosztowne. Coraz częściej stosuje się nazwę tapiseria, obejmującą wszystkie tkaniny wykonane tą techniką. Staropolska nazwa to opona, szpaler, obicie. W polskim piśmiennictwie nazwa "arras" odnosi się przede wszystkim do tkanin zamówionych w XVI w. przez Zygmunta II Augusta na Wawel.

• Reformacja - ruch religijny, kulturalny i społeczny, zapoczątkowany ogłoszeniem w Wittenberdze przez M. Lutra (1517) 95 tez dotyczących konieczności zreformowania bogacącego się i odchodzącego od zasad wiary Kościoła katolickiego. Postulaty te zostały poparte przez chłopów w wojnie chłopskiej w 1525.

• Arianie - wspólnota religijna, która wyodrębniła się w latach 1562–1565 z polskiego Kościoła Ewangelicko-Reformowanego, stanowiąca najbardziej radykalny odłam reformacji w Polsce powstały dzięki uchodźcom z południowej i zachodniej Europy (głównie włoscy antytrynitarze), prześladowanych przez katolicką inkwizycję oraz teologów ewangelickich. W 1658 uchwałą sejmu polskiego zostali oskarżeni o popieranie Szwedów podczas Potopu, a następnie zobligowani do przejścia na katolicyzm lub do opuszczenia Polski. Po wygnaniu z Polski kontynuowali działalność przede wszystkim w Siedmiogrodzie i Niderlandach. Ich ostatnie wspólnoty za granicą zanikły w 1803.

• Antytrynitaryzm - nurt doktrynalny występujący w wielu różnych wyznaniach chrześcijańskich, nieuznający nauki o Trójcy Świętej, zapoczątkowany w I wieku n.e. Zwolennicy nurtu nierzadko unikają nazywania siebie antytrynitarzami ze względu na pejoratywny, a przez to czasami błędnie rozumiany, wydźwięk tego terminu lub też ze względu na fakt, iż nauka o Trójcy nie ma dla nich większego znaczenia. Głównym założeniem antytrynitaryzmu nie jest atakowanie trynitaryzmu, lecz wiara w Boga w jednej osobie, w pierwotnej dla pierwszych chrześcijan oraz żydów postaci.

• Luteranizm - jedna z głównych, poza kalwinizmem i zwinglianizmem, doktryn religijnych protestantyzmu, stworzona przez M. Lutra. Reformacyjny ruch religijny. Wyznanie chrześcijańskie zgodne z doktryną M. Lutra. Luteranizm odrzuca autorytet papieża, odpusty, celibat księży, sakramenty oprócz chrztu i komunii, kult obrazów i relikwii. W liturgii wprowadził języki narodowe w miejsce łaciny.

• Kalwinizm - jedna z głównych doktryn religijnych protestantyzmu, stworzona i wyłożona w dziełach J. Kalwina, która stała się podstawą ruchu wyznaniowego, ujmowanego w rozmaite systemy i "wyznania" różniące się między sobą w szczegółach dogmatycznych. W ramach ruchu można wymienić: Wyznanie węgierskie (1559), francuskie (1559), szkockie (1560), belgijskie (1561), Drugie wyznanie helweckie (1566). Podstawą doktryny kalwinizmu jest rozwinięcie nauki św. Augustyna o predestynacji, głoszącej, że Bóg jednych ludzi przeznaczył na zbawienie, a innych na potępienie, stąd dla kalwinizmu moralność nie polega na zdobywaniu zasług wobec Boga i "kupowaniu nieba", lecz na spełnianiu dobrych uczynków, które są dowodem przynależności do grona wybranych.

• Anglikanizm - jedna z gałęzi chrześcijaństwa, która powstała w Anglii w XVI wieku. Anglikanizm w części wywodzi się z tradycji protestanckiej, jednak w dużym stopniu zachował teologiczną więź z katolicyzmem. Pierwszą głową Kościoła anglikańskiego był Henryk VIII – zlikwidował on zakony, przejął dobra kościelne, pozostawił hierarchię kościelną, zniósł celibat, zachował kult świętych, liturgia sprawowana była w języku angielskim.

• Protestantyzm - jeden z trzech wielkich odłamów chrześcijaństwa wywodzący się z ruchów reformatorskich w Kościele rzymskokatolickim w XVI w. Ich inicjatorami byli m.in. M. Luter i J. Kalwin. Protestantyzm obejmuje blisko 2 tys. ugrupowań, Kościołów chrześcijańskich, związków wyznaniowych i wspólnot. Nazwa protestantyzmu powstała dopiero w XVI w. i oznaczała sprzeciw wobec zakazu działalności i rozwoju ruchu reformatorskiego (protest przeciw decyzji cesarskiej, zakazującej rozpowszechniania doktryny, przyjęty 19 II 1529 na sejmie w Spirze przez grupę miast i książąt zgodnie z prawem obowiązującym w Rzeszy Niemieckiej). Mianem protestantyzmu określa się chrześcijańskie związki wyznaniowe, ugrupowania i Kościoły powstałe od XVI w. Zalicza się do nich: luteranów, baptystów, metodystów, kalwinistów, zielonoświątkowców i in. wyznania, do których przynależy ok. 400 mln osób.

• Konfederacja warszawska - uchwała podjęta przez szlachtę na sejmie konwokacyjnym w Warszawie 28 I 1573. Mimo oporu i protestów biskupów katolickich konfederację warszawską włączono do tzw. artykułów henrykowskich, zaprzysięganych przez wszystkich nowo wybieranych królów polskich. Była jednym z pierwszych w Europie aktów szerokiej tolerancji religijnej. Gwarantowała bezwarunkowy i wieczny pokój między różnowiercami, równouprawnienie dysydentów ze szlachtą katolicką, głosiła zasady wolności sumienia i tolerancji. W praktyce idee konfederacji warszawskiej nie potrafiły powstrzymać wzrostu nietolerancji wyznaniowej i kontrreformacji.

• Sobór w Trydencie - po wystąpieniu M. Lutra w Niemczech domagano się zwołania soboru powszechnego w celu przeprowadzenia reformy w Kościele. Do zwołania soboru do Trydentu doszło dopiero w 1545 i obradował on z przerwami aż do 6 XII 1563. Wbrew początkowym oczekiwaniom uchwały soborowe nie doprowadziły do uzgodnienia stanowisk ze zwolennikami Lutra, lecz wzmocnienia wewnętrznego Kościoła katolickiego. W uchwałach soborowych odrzucono koncepcje protestanckie, wzmocniono autorytet papieża. Zobowiązano biskupów do przebywania w diecezjach, proboszczów do przebywania w parafiach, zakazano kumulacji stanowisk kościelnych, w każdej diecezji miały istnieć seminaria duchowne. Już po soborze w 1568 ogłoszono reformę liturgii katolickiej, brewiarz, w 1570 mszał rzymski, w 1592 obowiązujący tekst Biblii. Uchwały soborowe wprowadzano stopniowo w poszczególnych państwach. W Rzeczypospolitej niechęć wśród duchowieństwa powodowało ograniczenie kumulacji urzędów kościelnych.

• Herezja - w starożytności mianem tym określano autonomiczne szkoły filozoficzne. W okresie patrystyki (ojców Kościoła) słowa tego zaczęto używać dla nazwania grup chrześcijan, których poglądy i interpretacje odbiegały od przyjętych przez autorytety teologiczne i władze Kościoła katolickiego. Ponieważ Kościół od najdawniejszych czasów podawał się za jedynego depozytariusza prawdy, to każda doktryna, interpretacja lub pogląd odbiegający od ortodoksji i dogmatów uważany był za herezję. Herezje są z reguły potępiane i ścigane przez hierarchię kościelną, w średniowieczu przez Inkwizycję i władze państwowe. Herezja, nie poddając się naciskom Kościoła, trwała w poglądach, a mając duży zasięg społeczny z natury rzeczy prowadziła do schizmy.

• Jezuici - zakon Kościoła katolickiego założony przez byłego oficera, Hiszpana, I. Loyolę w 1534. Podstawą reguły zakonu uczynił surowe posłuszeństwo dogmatom i prawu kościelnemu, wyrzeczenie się wszelkiej wolności osobistej, bezgraniczne zaufanie do Kościoła i papieża, w myśl hasła: Sentire cum Ecclesia (Zawsze z Kościołem). Zgromadzenie jezuitów zostało zatwierdzone bullą papieską Regimini militantis eclesiae przez Pawła III w 1540. Jako cel działalności jezuici postawili sobie walkę z reformacją oraz wszelkimi przejawami odstępstwa od oficjalnych zasad wiary dla umocnienia władzy papieskiej.

• Inkwizycja - instytucja policyjno-sądowa Kościoła katolickiego, sięgająca swymi początkami IV w. Rzeczywista jednak działalność inkwizycji rozpoczęła się w 1184, gdy papież Lucjusz III rozkazał wszystkim biskupom zwalczanie herezji, a sądy biskupie otrzymały nazwę sądów inkwizycyjnych. Ich tryb postępowania określił synod w Tuluzie w 1229. Grzegorz IX zadania inkwizycyjne powierzył zakonowi dominikanów. Teoretyczne podstawy dla działania inkwizycji wypracował św. Tomasz z Akwinu w Summa Theologica (II. II, 11, 3). Twierdził on w niej, że heretyków nie należy tolerować, lecz trzeba karać śmiercią. Zadaniem inkwizycji była walka z wszelkimi ruchami heretyckimi, czarownicami i czarami, wszelkimi głosicielami teorii niezgodnych z dogmatami i oficjalną doktryną kościoła. Ofiarami inkwizycji stawali się uczeni, teologowie, ludzie niewygodni dla władz Kościoła lub lokalnych społeczności katolickich. Najczęstszymi sposobami działania inkwizycji były: szpiegostwo, donosicielstwo, przesłuchania, tortury, palenie dzieł, palenie heretyków na stosach. Wśród inkwizytorów największą sławę (w spisie dokumentów kościelnych wyróżniony jako "gorliwy obrońca prawowierności") zdobył dominikanin niemiecki Sprenger, autor książki Malleus maleficarum (Młot na czarownice). Książka Sprengera pozostaje w bezpośrednim związku z bullą Innocentego VIII, wg której każda czarownica pozostaje w stosunku płciowym z diabłem. Książka opisuje przesłuchanie i spalenie na stosach dziewięćdziesięciu czarownic. Ile rzeczywiście kobiet spłonęło na stosach inkwizycyjnych pod zarzutem czarów do dziś nie ustalono. W XVIII w. inkwizycja została zniesiona w większości krajów europejskich. Najdłużej działała we Włoszech, bo aż poza połowę XIX w. (do 1859).

• Indeks ksiąg zakazanych - opracowywany i ogłaszany przez Kościół katolicki spis książek, których nie wolno było czytać, posiadać i rozpowszechniać wiernym bez zezwolenia władz kościelnych, pod groźbą ekskomuniki. Na spis wciągane były publikacje uznane za niezgodne z doktryną katolicką, wśród nich znalazły się też dzieła naukowe i filozoficzne, m.in. Galileusza, Kanta, Keplera, Kopernika, Monteskiusza czy Woltera.

• Grekokatolicy - grupa chrześcijan obrządku bizantyjskiego, pozostająca w unii z Rzymem. Przyjmujących dogmatykę katolicką, zwłaszcza dogmat o pochodzeniu Ducha Świętego także od Boga Syna, uznających papieża za głowę kościoła oraz m.in. naukę o czyśćcu. Grekokatolicy zachowują jednak odrębności liturgii i prawa kościelnego, obrządku, organizacji diecezjalnej.

• Unici

• w szerokim znaczeniu - chrześcijanie wywodzący się z różnych Kościołów wschodnich, którzy uznawali dogmatykę i jurysdykcję Kościoła rzymskokatolickiego (wraz z prymatem papieża), zachowując własną liturgię, ustrój kościelny, duchowość i specyfikę kościelno-prawną. Dążenia unijne chrześcijan zrodziły się po schizmie wschodniej. Pierwsze próby unijne podjęto na soborze lyońskim II (1274) oraz soborze florenckim (1439), ale ich rezultaty były nietrwałe. Zasada jedności wiary, wypracowana na soborze florenckim i stanowiąca podstawę katolickiej działalności unijnej, przyniosła największe sukcesy w XVII-XVIII w. Obecnie Kościoły unickie istnieją w Europie, Azji, Afryce i obu Amerykach. Liczba wiernych ok. 12 mln.

• w znaczeniu węższym - wyznawcy prawosławia, którzy przeszli na katolicyzm, zachowując obrządek wschodni, w wyniku unii brzeskiej (1596) i unii użhorodzkiej (1646). Większość unitów stanowili Rusini zamieszkujący Podlasie, ziemię chełmską, Białoruś, Wołyń, ziemię przemyską, potem Ruś Podkarpacką i Siedmiogród. Sprzeciw wyznawców prawosławia, którzy poczuli się zagrożeni, wywołał spory między zwolennikami i przeciwnikami unitów, trwające w XVII i XVIII w. i dzielące również duchowieństwo katolickie w Polsce na dwa obozy.

• Prawosławie - potoczne określenie wschodniobizantyjskiego chrześcijaństwa, które jest dosłownym starosłowiańskim tłumaczeniem greckiego terminu ortodoksja - "prawowierność". Używane zarówno we wschodniej, jak i zachodniej części starożytnego cesarstwa rzymskiego już od poł. II w. dla nazwania prawdziwej wiary. Od IX w. oznacza nie tylko chrześcijaństwo tkwiące korzeniami w Kościele pierwotnym - apostolskim, ale także:

• jednolitość doktrynalną, która kształtowała się stopniowo, w sporach i walkach o charakter i znaczenie dogmatów oraz zasad prawa kościelnego w łonie chrześcijaństwa.

• instytucję reprezentującą wyznanie, czyli Kościół o specyficznej strukturze, tradycji i obrządku.

• twórczość duchową i materialną tych krajów, w których prawosławie rozwijało się i zostało przyswojone.

• Sejm walny - w dawnej Polsce sejm obradujący zgodnie z artykułami henrykowskimi z udziałem króla, senatorów i izby poselskiej. Zwoływany przez króla co 2 lata na okres 6 tygodni.

• Izba poselska - niższa izba sejmu I Rzeczypospolitej, wyłoniona po raz pierwszy na sejmie w Piotrkowie w 1493 roku jako reprezentacja szlachty wybierana na sejmikach ziemskich. Ustrój Rzeczypospolitej Obojga Narodów określa się jako monarchię mieszaną. Organami władzy był monarcha, element arystokratyczny reprezentowany przez Senat oraz element demokratyczny reprezentowany przez Izbę Poselską.[1] Izba Poselska wraz z królem i Senatem stanowiła stany sejmujące. Ostateczny skład izby został określony w wyniku unii lubelskiej w 1569 roku. W izbie poselskiej zasiadało 167 posłów, wybranych na sejmikach, w tym 48 z Wielkiego Księstwa Litewskiego. Dopuszczono także przedstawicieli większych miast, posiadających prawa szlacheckie, jednak bez prawa głosu (Kraków i Wilno, później także Lublin, Lwów, Gdańsk i Kamieniec Podolski).

• Kanclerz - w średniowieczu określano tak osobę kierującą kancelarią panującego i nadzorującą politykę zagraniczną. W dawnej Polsce wysoki urzędnik państwowy odpowiedzialny za pracę kancelarii króla, pełnił również funkcję ministra spraw wewnętrznych i zagranicznych.

• Podkanclerzy - urzędnik centralny w I Rzeczypospolitej, odpowiedzialny za mniejszą kancelarię państwa. Wchodził w skład senatu jako jeden z ministrów. Formalnie był zastępcą kanclerza wielkiego koronnego, ale nie jego podwładnym. Zakres jego kompetencji był taki sam jak kanclerza wielkiego.

• Podskarbi - w dawnej Polsce urzędnik zarządzający skarbem panującego. Występował już na dworach książąt dzielnicowych. Po centralizacji skarbu za Kazimierza Wielkiego, dla odróżnienia od podskarbiego dzielnicy krakowskiej, zarządzającego skarbem centralnym podskarbiego nazywano królewskim bądź koronnym. Od poł. XV w. utworzono urząd podskarbiego nadwornego. Do jego obowiązków należało zastępowanie podskarbiego koronnego w czasie jego nieobecności i prowadzenie rachunkowości dworskiej. Od tego czasu, dla lepszego zróżnicowania urzędów, podskarbiego koronnego nazywano wielkim. Do obowiązków podskarbiego koronnego wielkiego należało zarządzanie finansami państwa, przechowywanie insygniów królewskich i piecza nad archiwum państwowym. 1504 obowiązki podskarbiego wielkiego koronnego sprecyzował statut Jana Olbrachta. Ten sam statut określał także obowiązki podskarbiego nadwornego.

• Hetman - wódz naczelny, mianowany przez króla najwyższy dowódca wojskowy w Polsce i na Litwie od końca XV w. Hetman stał na czele wszystkich wojsk kwarcianych (zaciężnych), nie podlegało mu jedynie pospolite ruszenie. Prawa i obowiązki hetmana po raz pierwszy określono w 1527, w akcie nominacyjnym J. Tarnowskiego. Miał on prawo wydawania rozkazów, wizytowania oddziałów, sądzenia i karania wszystkich przestępstw popełnionych w wojsku (w okresie wojny nawet prawo karania śmiercią) itp. Hetmani wydawali przepisy dla wojska, zwane artykułami hetmańskimi.

• Sejmik ziemski - od końca XIV wieku zjazd całej szlachty z terenu danej ziemi bądź województwa - organizacja terytorialna stanu szlacheckiego. Wywodził się ze zjazdu urzędników ziemi, na który zaczęła przybywać szlachta. Jego rola wzrosła dzięki przywilejowi nieszawskiemu z 1454 roku. Obradom sejmiku przewodniczył starosta (Wielkopolska), wojewoda (Małopolska) lub najwyższy godnością urzędnik ziemski. Stopniowo od pierwszej wolnej elekcji ukształtowała się funkcja marszałka sejmikowego. Sejmik uchwalał lokalne podatki i tworzył sąd sejmikowy.

• Ruch egzekucyjny - jest to ruch polityczny średniej szlachty w XVI wieku, w Polsce, którego celem było przeprowadzenie reform; reformy te zmierzały do umocnienia państwa i ograniczenia wpływów magnaterii. Zakładał wyegzekwowanie praw i obyczajów zawartych w konstytucji, zakładał istotne zmiany społeczne i polityczne w Rzeczypospolitej. Programowi egzekucjonistów towarzyszyło hasło nihil novi (nic nowego bez izby poselskiej). Egzekucjoniści domagali się udziału w stanowieniu praw i wysuwali postulaty silnego rządu. Król reprezentuje monarchię, senat magnaterię, izba poselska demokrację. Najistotniejszą siłą państwa miała być izba poselska. Program egzekucjonistów stawał się programem antykrólewskim i antymagnackim. Domagano się egzekucji dóbr, broniono egzekucji praw, żądano kodyfikacji prawa i opodatkowania duchowieństwa, sekularyzacji dóbr kościelnych opowiadano się za unowocześnieniem procedury sądowej.

• Liberum veto - (z łacińskiego dosłownie - "wolne «nie pozwalam»"), prawo zezwalające jednemu posłowi na zerwanie sejmu i unieważnienie także wszystkich wcześniejszych jego uchwał. Funkcjonowało w Polsce w XVII i XVIII w. Wyrosło z prawa jednomyślności wymaganej do podejmowania uchwał sejmowych. W praktyce wiązało się z wpływami wielkich rodów magnackich na sejmikach i sejmach, a także z interwencją państw obcych w wewnętrzne sprawy Rzeczypospolitej. Jako pierwszy zerwał sejm wykorzystując prawo liberum veto poseł trocki W. Siciński w 1652. W 1669 zerwano sejm przed upływem czasu przewidzianego na obrady, a w 1688 nawet przed wyborem marszałka. W 1. poł. XVIII w. sejmy zrywane były bardzo często, za Augusta II zakończyły się uchwałami tylko cztery sejmy, za Augusta III jeden. Środkiem zaradczym przeciwko liberum veto było chwilowe zawieszenie czy odraczanie obrad sejmu lub zawiązywanie konfederacji, w czasie trwania której obowiązywała zasada większości głosów, a sejm skonfederowany nie mógł być zerwany. Po 1764 prawo liberum veto praktycznie wyszło z użycia, zniesione ostatecznie przez Konstytucję 3 Maja.

• Unia Lubelska - umowa międzynarodowa Królestwa Polskiego z Wielkim Księstwem Litewskim zawarta 1 lipca 1569 na Sejmie w Lublinie. Określana jako unia realna, w odróżnieniu od poprzednich, wiążących oba państwa tylko osobą władcy (unia personalna). Została przyjęta 28 czerwca, a podpisana 1 lipca 1569, ostatecznie ratyfikowana przez króla 4 lipca 1569. W jej wyniku powstało państwo znane w historiografii jako Rzeczpospolita Obojga Narodów – ze wspólnym monarchą, herbem, sejmem, walutą, polityką zagraniczną i obronną – zachowano odrębny skarb, urzędy, wojsko i sądownictwo.

• Unia personalna - (łac. persona – osoba) – związek dwóch lub więcej państw posiadających wspólnego monarchę, prezydenta, lub inny organ władzy, przy zachowaniu przez te państwa odrębności prawnej, politycznej, a niekiedy także ustrojowej.

• Unia realna - związek dwóch lub więcej monarchii będący podmiotem prawa międzynarodowego. Sprawy wojskowe, finansowe i polityka zagraniczna prowadzone są dla wszystkich państw wspólnie, np. unia Polski z Litwą po 1569 czy Austrii i Węgier po 1867. Unia realna rozwinęła się z unii personalnej.

• Interreks - w Polsce przedrozbiorowej osoba zastępująca króla w okresie bezkrólewia. Urząd ten, choć formalnie pojawił się już po śmierci Ludwika Węgierskiego (1382), prawnie po raz pierwszy stworzony został w 1572, po śmierci Zygmunta Augusta. Pierwszym interrexem był prymas J. Uchański, wysunięty przez możnowładztwo duchowne i świeckie. Od uchwały sejmu konwokacyjnego w 1573 godność tę z urzędu powierzano prymasowi, który odtąd po śmierci króla ogłaszał tę wiadomość narodowi uniwersałem. Zwoływał sejmiki i sejmy, w drobnych sprawach reprezentował państwo na zewnątrz (poważniejsze miał obowiązek zgłaszać senatowi). Ostatnim interrexem był Wł. A. Łubieński, pełniący tę godność po śmierci Augusta III Sasa (1763-1764).

• Sejm konwokacyjny - w dawnej Polsce sejm zwoływany przez interrexa w czasie bezkrólewia. Ustalał czas i miejsce przeprowadzenia sejmu elekcyjnego.

• Sejm elekcyjny - w dawnej Polsce sejm zwoływany dla wyboru króla. Obradował na Woli pod Warszawą, głosować mógł każdy szlachcic (elekcja viritim).

• Elekcja viritim - przyjęta w 1572 zasada, wg której cała szlachta posiada prawo bezpośredniego wyboru króla.

• Pacta conventa - w dawnej Polsce umowa zawierana pomiędzy królem elektem i wyborcami. Zobowiązywała króla do wykonania postulatów uchwalonych na sejmie konwokacyjnym. Postulaty dotyczyły spraw z zakresu polityki zagranicznej, obronności, nakładania podatków, finansowania oświaty, sprowadzania cudzoziemców do kraju i przekazywania im urzędów itp. Pacta conventa oraz artykuły henrykowskie opracowane zostały po raz pierwszy przez sejm w 1573 i zaprzysiężone przez Henryka III Walezego. Od wyboru na tron Zygmunta III Wazy (1587) artykuły henrykowskie i pacta conventa zespoliły się w jedną całość. Każdy król elekt zobowiązany był zaprzysiąc pacta conventa jako warunek objęcia tronu. Pacta conventa osłabiały stanowisko króla w państwie, ich głównym celem była jednakże ochrona Rzeczypospolitej przed wykorzystywaniem jej sił w interesach dynastycznych wybieralnych monarchów. W 1768 pacta conventa weszły w skład uchwalonych przez sejm praw kardynalnych.

• Artykuły henrykowskie - najważniejsze zasady ustrojowe Rzeczypospolitej, spisane w formie 21 artykułów przez szlachtę zebraną, podczas bezkrólewia 1573, w Kamieniu pod Warszawą. W odróżnieniu od pacta conventa, zawierających osobiste zobowiązania elekta, artykuły henrykowskie stanowiły rodzaj stałej ustawy zasadniczej zaprzysięganej przez wszystkich nowo wstępujących na tron polski monarchów, począwszy od Henryka III Walezego. Zawierały m.in. zasadę powoływania królów wyłącznie w drodze wolnej elekcji oraz zobowiązania króla do: zwoływania sejmu co dwa lata na 6 tygodni, nienakładania nowych ceł i podatków ani niezwoływania pospolitego ruszenia bez zgody sejmu, niepodejmowania decyzji dotyczących wojny i pokoju bez zgody senatu. Przy boku króla utworzono ponadto specjalną radę, składającą się z 16 senatorów, tzw. rezydentów, powoływanych na sejmie co dwa lata. Mieli oni, zmieniając się co pół roku, w składzie 4 osób przebywać przy królu, stanowiąc organ zarówno doradczy, jak i kontrolny. Artykuły henrykowskie potwierdzały ponadto dawny zakaz nieodpłatnego wyprowadzania pospolitego ruszenia za granicę oraz obowiązek utrzymywania wojska kwarcianego przez króla. Wprowadzono do nich również postanowienia konfederacji warszawskiej 1573, dotyczące tolerancji religijnej. W razie nieprzestrzegania przez monarchę praw i przywilejów szlacheckich artykuły henrykowskie dawały szlachcie prawo wypowiedzenia posłuszeństwa królowi (rokosz), utrzymywały również wszystkie dotychczasowe urzędy.

• Folwark - wielkie gospodarstwa rolne funkcjonujące między XV a XVIII w., nastawione na masową produkcję przeznaczoną na zbyt. Folwarki powstawały początkowo w pobliżu spławnych rzek bądź dużych aglomeracji miejskich, co dawało możliwości wywozu i sprzedaży płodów rolnych. Folwarki oparte były na obowiązku świadczenia pańszczyzny przez chłopów. Koniec XVI i początek XVIII w. charakteryzował się dużymi trudnościami w gospodarce folwarcznej związanymi ze spadkiem cen na produkty rolne. Szlachta dążąc do utrzymania dotychczasowych dochodów powiększała areały ziemi folwarcznej, często kosztem gospodarstw chłopskich i zwiększała wymiar pańszczyzny. Ekstensywna gospodarka doprowadziła do spadku globalnych rozmiarów produkcji. Od początku XVIII w. coraz częściej na folwarkach korzystano z pracowników najemnych, bądź oddawano część ziemi w dzierżawę chłopom za czynsz. Uwłaszczenie chłopów i zniesienie pańszczyzny w XIX w. zmusiło właścicieli folwarków do oparcia produkcji wyłącznie na pracy najemnej oraz do wprowadzenia nowych, bardziej wydajnych metod uprawy ziemi. Pańszczyźniany folwark szlachecki przekształcił się w gospodarstwo kapitalistyczne. W Polsce, po II wojnie światowej, gospodarstwa folwarczne zostały rozparcelowane bądź utworzono z nich Państwowe Gospodarstwa Rolne.

• Pańszczyzna - forma renty feudalnej, polegająca na przymusowej pracy chłopa na rzecz właściciela ziemskiego w zamian za nadział gruntu. Obowiązek odrabiania pańszczyzny wiązał się w Polsce z powstaniem gospodarki folwarcznej w XV w. Pańszczyzna była źródłem podaży bezpłatnej, praktycznie nie ograniczonej ilościowo siły roboczej. W miarę rozwoju gospodarki folwarcznej szlachta zwiększała zobowiązania chłopów na rzecz folwarku, dokonując równocześnie likwidacji gospodarstw chłopskich. Upadek folwarku w XVIII w. spowodował zmniejszenie zapotrzebowania na pracę odrobkową, pańszczyznę zamieniano na oczynszowanie (czynsz). Istniejące folwarki w dalszym ciągu korzystały jednak z darmowej pracy chłopów w ramach obowiązku pańszczyźnianego. Utrzymanie poddaństwa chłopów i pańszczyzny stanowiły przeszkodę w rozwoju gospodarki kapitalistycznej. Zniesiona w wyniku reform przeprowadzonych przez państwa zaborcze w poł. XIX w. W niektórych krajach jej przeżytki utrzymały się jeszcze w czasach późniejszych (w Polsce do II wojny światowej) w formie najmu przymusowego.

• Rokosz - pierwotnie zajazd szlachty, później bunt, zbrojne powstanie szlachty (polskiej, bądź węgierskiej) przeciw królowi elektowi w celach politycznych. Rokoszem nazywana jest także konfederacja, skierowana przeciwko królowi. Słynne historyczne rokosze to m.in. wojna kokosza, rokosz Zebrzydowskiego, rokosz Lubomirskiego i rokosz łowicki. Słowo pochodzi z węgierskiego od słowa rakás, oznaczającego tłum.

• Husaria - ciężkozbrojna jazda polska w XVI-XVIII w. Początki temu rodzajowi wojsk dali werbowani do służby w wojsku polskim tzw. racowie, lekkozbrojna jazda węgierska, w związku z czym chorągwie husarii nazywano początkowo rackimi. Od czasów Stefana Batorego i Zygmunta III zmieniono rodzaj uzbrojenia husarzy, którzy zostali wyposażeni w kopie, szable, nadziaki i pistolety. Dla ochrony jeźdźców używano szyszaków i półzbroi. Od przełomu XVI i XVII w. dodatkowym wyposażeniem stały się skrzydła husarskie, mocowane do tylnej części siodła bądź na napleczniku zbroi. Ze względu na wysoki koszt uzbrojenia i wyposażenia husarze rekrutowali się wyłącznie z zamożnej szlachty. Husarze pocztowi otrzymywali najwyższy w wojsku polskim żołd. Husaria używana była na polu walki do działań rozstrzygających. Szczególną przydatność wykazywała w bitwach na otwartym polu. W 1776 chorągwie husarii weszły w skład kawalerii narodowej, uległy przezbrojeniu i straciły swój dotychczasowy charakter.

• Kozacy - grupa społeczna zamieszkująca Ukrainę i południowo-wschodnią Rosję. Utworzona w ciągu XV i XVI w. z różnych klas społecznych, głównie chłopów. Kozacy tworzyli swoisty wolny stan w Rzeczpospolitej i w państwie moskiewskim. Dużą ich część stanowili zbiegowie uchodzący w stepy na Zaporoże (stąd nazwa Kozacy zaporoscy), oraz tzw. "ludzie luźni". Nominalnie podlegali Rzeczpospolitej, w praktyce byli całkowicie niezależni. Zajmowali się rybołówstwem, myślistwem i hodowlą. W obronie przed Turkami i Tatarami organizowali oddziały zbrojne (watahy), początkowo obronne, następnie także zaczepne. Ich wyprawy miały niejednokrotnie charakter łupieżczy. Przed wyprawami Kozacy organizowali specjalny obóz (kosz), na którego czele stawał ataman koszowy, sprawujący w czasie wyprawy władzę absolutną. W czasie pokoju jego władzę ograniczała tzw. czarna rada (ogólne zebranie wszystkich Kozaków) i rada pułkowników. Od początku XVI w. władza Rzeczpospolitej i magnateria kresowa starała się zwerbować Kozaków na służbę. W wojsku polsko-litewskim po raz pierwszy wystąpili w bukowińskiej wyprawie Jana Olbrachta w 1489, głównie w charakterze zwiadowców i przewodników. Regularne oddziały kozackie pojawiły się w 1572, sformowane z polecenia Zygmunta Augusta. Oddziały tworzyli tzw. Kozacy rejestrowi, spisani imiennie, pozostający na żołdzie Rzeczpospolitej, choć formalnie podporządkowani jedynie swojemu dowódcy - starszemu rejestru. Częste zmiany rejestrów były jednym z powodów powstań kozackich.

• Monarchia absolutna - Monarchia absolutna to forma rządów, w której monarcha skupia w swym ręku całą władzę, jest źródłem władzy ustawodawczej i wykonawczej. Monarchia absolutna rozwijała się np. w Rosji, od końca XVII w. do 1906, obecnie w Arabii Saudyjskiej. W monarchiach konstytucyjnych król dzielił się władzą z przedstawicielskim organem ustawodawczym. Monarcha miał prawo veta wobec ustaw parlamentu. Ten typ sprawowania władzy rozwinął się w Anglii i Francji po rewolucjach burżuazyjnych.

• Monarchia parlamentarna - państwo, w którym władza monarchy jest symboliczna, a realne uprawnienia władcze posiada wybrany w wyborach powszechnych parlament i odpowiedzialny przed nim politycznie rząd. Władca pełni jedynie funkcje reprezentacyjne – “panuje, lecz nie rządzi”. Ustrój wykształcony w XVIII w. w Wielkiej Brytanii, w którym decydującą rolę odgrywał rząd powoływany przez większość parlamentarną. Od XIX w. system ten wprowadzono w większości państw Europy Zachodniej.

• Merkantylizm - pierwszy zwarty zespół poglądów ekonomicznych powstały w XVI-XVII w., głównie w Anglii i Francji, w związku ze zmianami gospodarczymi wywołanymi rozwojem gospodarki rynkowej (zastępowanie pańszczyzny pieniężnym czynszem dzierżawnym) oraz odkryciami geograficznymi. Jego reprezentantami byli m.in. A. de Montchrétien, J. Bodin, T. Mun, J. Child, J.H. Justi, J. von Sonnenfels i A. Serra. W Polsce - M. Kopernik, P. Grabowski, J. Wybicki. Za źródło bogactwa narodowego i siły państwa merkantyliści uznawali ilość posiadanego kruszcu, który umożliwiał inwestowanie i ułatwiał obrót gospodarczy. Źródłem dopływu kruszcu miało być dodatnie saldo bilansu handlowego z zagranicą - dlatego postulując rozwój handlu kładli nacisk na wzrost eksportu produktów przemysłowych, a ograniczanie ich importu poprzez system zakazów lub cła. Rozwój produkcji przemysłowej i handlu powinien być wspierany przez państwo (zakładanie fabryk, popieranie prywatnych przedsiębiorstw, ułatwianie komunikacji, rozbudowa floty).

• Barok - kierunek rozwijający się początkowo we Włoszech i trwający od końca XVI do poł. XVIII w., odznaczający się przepychem, bogactwem formy i treści; w literaturze charakterystyczne jest łączenie wątków chrześcijańskich z mitologicznymi i orientalnymi, nagromadzenie figur retorycznych, ozdobników; w architekturze i sztuce – monumentalność i dynamika, łączenie architektury, malarstwa i rzeźby, wykorzystywanie światłocienia wewnątrz budowli, liczne sztukaterie i złocenia.

• Sarmatyzm - zespół cech przypisywanych obyczajowości, umysłowości, kulturze i literaturze warstwy szlacheckiej w Polsce od schyłku XVI w. do końca XVIII w. Niektórzy badacze uważają, że relikty sarmatyzmu przetrwały do połowy XIX w. Do głównych cech sarmatyzmu zalicza się najczęściej: spopularyzowany w 2. połowie XVI w. mit wskazujący, że szlachta polska wywodzi się z legendarnej starożytnej Sarmacji, co daje jej szczególną pozycję i uprawnienia w stosunku do innych klas społecznych, zwłaszcza chłopów. Idealizowanie ziemiańsko-patriarchalnego stylu życia, opartego na ortodoksyjnie i dewocyjnie rozumianej religii katolickiej (sarmatyzm ostro zwalczał innowierców). Tradycjonalizm wyróżniający się niechęcią do wszelkich nowości i cudzoziemskich wzorów, graniczący z nacjonalizmem. Lubowanie się w przepychu, wystawności, nieumiarkowaniu w jedzeniu, piciu, strojach. Traktowanie dziejów Polski w kategoriach mesjanizmu, jako tzw. przedmurza chrześcijaństwa. Zaściankowość i zacofanie, niski poziom edukacji, uleganie przesądom i irracjonalizmowi. Skłonność do patetycznej retoryki, nasycanie języka polskiego słowami i wyrażeniami zaczerpniętymi głównie z łaciny (tzw. makaronizmy). Epokę saską (1697-1764) traktuje się jako okres nasilenia sarmatyzmu, przypisując mu udział w rozkładzie życia publicznego i obyczajowego. W dobie stanisławowskiej sarmatyzm był ostro zwalczany przez obóz reformatorsko-postępowy, choć współtworzył patriotyczną ideologię związaną z konfederacją barską (1768-1772). Cechy przypisywane sarmatyzmowi piętnowała publicystyka czasopisma Monitor (1765-1785) oraz utwory m.in.: I. Krasickiego, F. Zabłockiego, S. Staszica, J.U. Niemcewicza, F.S. Jezierskiego, F.D. Kniaźnina. Po upadku Rzeczpospolitej wątki sarmackie powróciły i choć nie negowano wad sarmatyzmu, w XIX w. patrzono na dawne obyczaje z większą wyrozumiałością, a nawet sentymentem, np. w Panu Tadeuszu A. Mickiewicza (1834), Zemście A. Fredry (wystawiona 1834), Pamiętnikach Soplicy H. Rzewuskiego (tom 1-4, 1839-1841), później w Trylogii H. Sienkiewicza (1884-1888).

• Gubernia - jednostka administracyjna w Rosji i Królestwie Polskim. W Rosji wprowadzona w 1708 przez Piotra I Wielkiego, a w Królestwie Polskim w 1837 na miejsce dawnych ośmiu województw. W 1844 liczbę guberni zmniejszono do pięciu (warszawska, radomska, lubelska, płocka i augustowska), likwidując kaliską, kielecką i podlaską. W 1867 zwiększono do dziesięciu. Na czele guberni stał gubernator. W 1915 zniesiono gubernie na ziemiach polskich.

• Sejm Niemy - jednodniowy sejm zwołany 1 II 1717. Zatwierdził układ pomiędzy konfederacją tarnogrodzką a królem Augustem II Mocnym. Poza marszałkiem sejmu S. Ledóchowskim i odczytującymi uchwały nie dopuszczono do głosu żadnego posła z obawy przed zerwaniem obrad. Konstytucje Sejmu Niemego ograniczały wpływy saskie w Polsce, zmniejszały uprawnienia królewskie oraz wprowadzały ograniczone reformy ustrojowe. Na gwaranta dotrzymania ugody wyznaczono cara rosyjskiego Piotra I Wielkiego, mediatora pomiędzy zwaśnionymi stronami. Sejm Niemy zapoczątkował interwencje Rosji w wewnętrzne sprawy Polski.

• Sejm pacyfikacyjny - rodzaj sejmu walnego w I Rzeczypospolitej mający na celu doprowadzić do pojednania i uspokojenia w kraju. Jego nazwa pochodzi od łacińskiego słowa pacificatio, które znaczy uspokojenie. Sejm pacyfikacyjny był zwoływany, aby zakończyć okres walk i napięć wewnętrznych powstałych po rozdwojonej elekcji. Sejmami pacyfikacyjnymi były sejmy z lat: 1586, 1673, 1698, 1699, 1717, 1736.

• Collegium Nobilium - szkoła założona w 1740 w Warszawie przez Stanisława Konarskiego. Językiem wykładowym była łacina. Zakres nauczania obejmował nauki matematyczno-przyrodnicze, ekonomię, prawo polskie, naukę języków oraz lekturę pisarzy nowożytnych. Wykształciła wielu wybitnych mężów stanu.

• Szkoła Rycerska - szkoła średnia o profilu wojskowym, utworzona w 1765 przez króla Stanisława Augusta Poniatowskiego i księcia A.K. Czartoryskiego. Jej zadaniem miało być przygotowanie oficerów dla armii i młodzieży szlacheckiej do służby publicznej. Program obejmował 4 lata kształcenia ogólnego wraz z nauką języków obcych i 2 lata zawodowego (służba wojskowa, inżynieria wojskowa, służba cywilna), uzupełniane nauką jazdy konnej, szermierki itp. Szefem korpusu Szkoły był król, komendantem książę Czartoryski, wyszkolenie wojskowe prowadził J. Wodziński. Początkowo większość nauczycieli stanowili Francuzi i Niemcy, później również Polacy, często absolwenci Szkoły Rycerskiej. Do wychowanków Szkoły należeli m.in.: T. Kościuszko, S. Fiszer, J. Jasiński, J. Sowiński. Po wybuchu powstania 1794 w oddziałach T. Kościuszki walczyło 34 kadetów. Szkoła Rycerska została rozwiązana decyzją władz zaborczych 30 XI 1794.

• Konfederacja w Radomiu - konfederacja generalna zawiązana w 1767 w Radomiu z inicjatywy ambasadora rosyjskiego N.W. Repnina pod przewodnictwem przywołanego z zagranicy K.S. Radziwiłła. Na sejmie 1767-1768 uchwaliła tzw. prawa kardynalne. Występowała przeciwko reformom sejmu konwokacyjnego (1764), w obronie "wolności" szlacheckich. Domagała się detronizacji Stanisława Augusta Poniatowskiego, szukała oparcia przeciwko Familii i Czartoryskim w Rosji. Repnin wymógł na skonfederowanej szlachcie podpisanie manifestacji uznającej króla, w zamian król zobowiązał się przystąpić do konfederacji. Manifestacja zawierała deklarację oddającą Polskę pod opiekę Katarzyny II. Oburzona takim rozwiązaniem szlachta zawiązała konfederację w Barze (1768-1772).

• Konfederacja barska - zbrojny związek szlachty zawiązany 29.02.1768 w Barze na Podolu. Objęła swym zasięgiem ziemie całej Rzeczypospolitej, głosiła hasła obrony wiary i wolności szlacheckich, występując przeciwko ustawom sejmowym podjętym po 1764 gł. ustawie o równouprawnieniu dysydentów oraz przeciwko próbom wprowadzania reform, czynionym przez króla Stanisława Augusta Poniatowskiego i “Familię”. Cele swe zamierzała osiągnąć poprzez wprowadzenie na tron polski przedstawiciela rodziny Wettinów i wyzwolenie się spod kurateli rosyjskiej. Inicjatorami i przywódcami barskiej konfederacji byli przedstawiciele magnaterii A. i M. Krasińscy,K. Pułaski K. Sołtyk, W. Rzewuski,J. Pac, J. Mniszech, J.K. Potocki, T. Wessel. Marszałkiem generalnym koronnym został A. Krasiński, marszałkiem związku wojskowego J. Pułaski. Przywódcą religijnym konfederatów był karmelita ks. Marek Jandołowicz, ideologami politycznymi S. Czacki i M. Wielhorski.

• Rada Nieustająca - powołany przez sejm rozbiorowy w marcu 1775 kolegialny organ stanowiący namiastkę rządu. W Radzie uczestniczyli: król, przedstawiciele senatu (18 senatorów) i szlachty (18 posłów). W okresach dwuletnich wymieniono 1/3 składu. Dekrety Rady Nieustającej podpisywał król, który nie posiadał jednak prawa ich wstrzymania. Pierwszy skład wybrano na podstawie list sporządzonych przez ambasadorów Rosji, Austrii i Prus (O.M. Stackelberga, K. Rewitzkyego i G. Benoita). Ostateczną listę przygotowali Stackelberg i Stanisław August Poniatowski. Znaleźli się na niej kandydaci ambasadora rosyjskiego, z wyjątkiem trzech kandydatów z listy pruskiej. Rada Nieustająca składała się z pięciu departamentów: spraw zagranicznych, policji i dobrego porządku, wojny, sprawiedliwości oraz skarbu. O powołanie Rady Nieustającej w równym stopniu zabiegał król Stanisław August Poniatowski mający nadzieję, że ukróci ona samowolę magnatów i szlachty, jak i Stackelberg upatrujący w niej wygodne narzędzie walki z królewskim programem reform. Skorumpowana i przekupiona przez Rosjan Rada Nieustająca została odrzucona zarówno przez magnaterię, jak i szlachtę, co w 1789 doprowadziło do jej obalenia. 1793 odtworzona ponownie na kolejnym sejmie rozbiorowym (grodzieńskim).

• Komisja Edukacji Narodowej - właściwie Komisja nad Edukacją Młodzi Szlacheckiej Dozór Mająca, podległy królowi, państwowy zarząd nad oświatą w Polsce. Pierwsza w Europie państwowa instytucja oświatowa o charakterze odrębnego ministerstwa, której podlegały wszystkie szkoły od akademii do szkół parafialnych, z wyjątkiem Szkoły Rycerskiej. Utworzona na mocy uchwały Sejmu z 14 X 1773. Powstanie KEN wiązało się z kasacją zakonu Jezuitów, który skupiał w swych rękach całe niemal szkolnictwo Rzeczpospolitej. Na jej potrzeby przeznaczono majątki po skasowanym zakonie. Przejąwszy sieć szkół jezuickich i opierając się na ich funduszach KEN przeprowadziła zeświecczenie szkolnictwa, zarówno w doborze zespołu nauczającego, jak i przedmiotów nauczania. Stworzyła jednolity system szkolnictwa o układzie hierarchicznym, począwszy od szkół elementarnych, przez podwydziałowe i wydziałowe, po Szkoły Główne w Krakowie i Wilnie. Najważniejsza rola w tym systemie przypadła szkołom głównym, będącym w XVIII w. w stanie upadku.

• Oświecenie - okres w rozwoju kultury i literatury europejskiej od końca XVII w. do schyłku XVIII w. (w Polsce do początków XIX w. - tzw. klasycyzm postanisławowski). Na Zachodzie, szczególnie we Francji, łączył się z kryzysem tradycyjnych norm, instytucji społecznych, pojęć i wartości, burząc upadający system feudalny i przygotowując Wielką Rewolucję Francuską. Filozofowie i pisarze oświecenia opowiadali się za racjonalizmem, poszukiwaniem wiedzy nie skrępowanej przez autorytety, doktryny i przekonania religijne, dociekaniem prawdy za pomocą rozumu. Dbali o rozwój nauki, szczególnie jej dziedzin przyrodniczych, które miały uwolnić ludzkość od przesądów i ograniczeń, zgodnie z naturą porządku fizyczno-moralnego. W teorii poznania na plan pierwszy wysuwano empiryzm (J. Locke) i sensualizm (D. Hume), odrzucono metafizykę i dogmaty na rzecz libertynizmu oraz deizmu.

• Wolnomularstwo - "sztuka królewska", międzynarodowy ruch parareligijny i etyczny o charakterze antyklerykalnym, powstały na początku XVIII w., stawiający sobie za cel doskonalenie ludzi, niwelowanie różnic religijnych i stanowych oraz ogólną fraternizację. Podstawy organizacyjne przejęto z średniowiecznych cechów murarskich, a ściślej bractw wolnych mularzy, budowniczych katedr, i organizacji o charakterze okultystycznym. Podstawy ideowe wolnomularstwa przyniosło Oświecenie ze swoim racjonalizmem i deizmem. Naczelne zasady ruchu zostały sformułowane w Konstytucji Wolnych Mularzy (1723). Główny trzon organizacji stanowią mężczyźni, ale są także loże skupiające kobiety. Bractwa wolnomularzy wytworzyły bogaty ceremoniał (uroczyste ubiory, rękawice, fartuchy, szczególne atrybuty, m.in. kielnie, piony, młotki). Podstawowymi jednostkami organizacyjnymi wolnomularstwa są loże, na których czele stoją obieralni mistrzowie. W organizacjach były zazwyczaj 3 stopnie wtajemniczenia, choć w tzw. rycie szkockim naliczono ich aż 33.

• Jakobini - nazwa członków klubu politycznego, powstałego we Francji w 1789, którego oficjalna nazwa brzmiała Towarzystwo Przyjaciół Konstytucji. Członkowie klubu odbywali spotkania w Paryżu w klasztorze Św. Jakuba (stąd nazwa). Po wyborach 1791 stanowili oni wraz z żyrondystami mniejszość w Zgromadzeniu Prawodawczym. Wypowiedzenie przez Ludwika XVI wojny Austrii (1792) i wynikłe stąd zagrożenie Paryża, posądzanie króla o zdradę doprowadziły do nastrojów rewolucyjnych.

• Towarzystwo do Ksiąg Elementarnych - organ Komisji Edukacji Narodowej upoważniony do opracowywania programów i podręczników szkolnych. Powołane w 1775 w Warszawie, na czele z I. Potockim (przewodniczącym) i G. Piramowiczem (sekretarzem).

• Styl klasycystyczny - styl w muzyce, sztuce, literaturze oraz architekturze odwołujący się do kultury starożytnych Rzymian i Greków. Styl ten nawiązywał głównie do antyku. W Europie tzw. "powrót do źródeł" (klasycznych) pojawił się już w renesansie - jako odrodzenie kultury wielkiego Rzymu. Jako styl dominujący epoki wpływał na kształt innych nurtów kulturowych okresu jak manieryzm, barok, rokoko. Trwał do końca wieku XVIII, w niektórych krajach do lat 30. następnego stulecia, a nawet dłużej. Zmodyfikowany klasycyzm przeradzał się czasem w eklektyzm końca XIX wieku. Klasycyzm jako styl panował w epoce oświecenia. Najpełniejszy rozkwit klasycyzmu nastąpił w I poł. XVIII wieku. W dziedzinie literatury swoisty kres klasycyzmu przyniosła walka klasyków z romantykami. Zauroczenie klasyczną harmonią pojawiało się wielokrotnie, także w XX wieku, pod postacią neoklasycyzmu (w literaturze, w architekturze), a następnie wśród artystów awangardowych, np. u Picassa. Klasycyzm w Polsce bywa też zwany stylem stanisławowskim (od króla Stanisława Augusta Poniatowskiego).

• Sejm Wielki - sejm zwyczajny obradujący w Warszawie od 6 X 1788 do 29 V 1792. Zwołany przez Stanisława Augusta Poniatowskiego, za zgodą Katarzyny II, dla uchwalenia sojuszu wojskowego z Rosją i podjęcia uchwał w sprawie udziału polskiego korpusu posiłkowego w wojnie rosyjsko-tureckiej, przeciągnął swe obrady na okres czterech lat. Obrady rozpoczęto od zawiązania konfederacji pod przewodnictwem marszałków S. Małachowskiego i K.N. Sapiehy. 1788 pod wpływem złożonej przez H. Buchholtza propozycji sojuszu polsko-pruskiego, sejm zażądał od Rosji wycofania wojsk z terytoriów Rzeczpospolitej. Uchwalono powiększenie armii polskiej do 100 tys. żołnierzy. Odebrano Radzie Nieustającej i hetmanom władzę nad wojskiem, następnie zniesiono samą Radę, a komendę nad wojskiem powierzono specjalnej Komisji Wojskowej. 1789 uchwalono nowe podatki, wśród nich tzw. ofiarę dziesiątego grosza z dóbr szlacheckich i kościelnych. 1790 radykalnym zmianom uległa sytuacja międzynarodowa i wzajemne stosunki między państwami zaborczymi. Cesarz Leopold II wycofał się z wojny z Turcją, co doprowadziło do poprawy stosunków Austrii z Anglią i podpisania układu sojuszniczego z Prusami. Po wstrzymaniu angielskich subsydiów dla Prus, złagodzeniu uległ konflikt angielsko-rosyjski, a Szwecja wycofała się z wojny z Rosją. W tej sytuacji realne stało się nowe porozumienie rosyjsko-pruskie skierowane przeciw Polsce. Obradujący w nowym układzie Sejm, w którym przewagę zdobyło Patriotyczne Stronnictwo, uchwalił ustawę wykluczającą drobną, ubogą szlachtę (tzw. gołotę) z udziału w sejmikach oraz prawo o ustroju miast królewskich. Najważniejszym dokonaniem Sejmu było opracowanie i uchwalenie w 1791 Konstytucji 3 Maja, która wprowadzała reformy polityczne i społeczne zmierzające do uratowania niepodległości i unowocześnienia kraju. Próby reformy państwa polskiego podjęte przez Sejm Czteroletni udaremniła konfederacja targowicka i zbrojna interwencja Rosji w 1792 (wojna polsko-rosyjska).

• Czarna procesja - zgromadzenie mieszczan, delegatów miast królewskich, które odbyło się w Warszawie w trakcie trwania Sejmu Czteroletniego, 2 grudnia 1789. Inicjatorami "czarnej procesji" byli H. Kołłątaj i J. Dekert. Ubrani na czarno manifestanci, w złożonym królowi memoriale żądali m.in. dopuszczenia mieszczan do posiedzeń sejmowych i prawa do nabywania przez nich dóbr ziemskich.

• Konfederacja targowicka - spisek magnacki zawiązany w celu obalenia reform Sejmu Czteroletniego i Konstytucji 3 Maja 1791. Formalnie ogłoszona 14 maja 1792 w pogranicznym miasteczku Targowica na Ukrainie, faktycznie zawiązana w Petersburgu 27 kwietnia 1792. Przywódcy konfederacji, magnaci kresowi S.S. Potocki, F.K. Branicki, S. Rzewuski, S. Kossakowski dążyli do utrzymania starych struktur państwowych bądź podziału Rzeczypospolitej na autonomiczne prowincje zarządzane przez przedstawicieli magnaterii. Konfederaci zwrócili się o pomoc do Rosji, co wykorzystała Katarzyna II, wysyłając przeciwko Polsce 100-tysięczną armię. W trwającej od maja do lipca 1792 wojnie polsko-rosyjskiej wojsko polskie poniosło klęskę. Po wojnie targowiczanie przywracali stare porządki, prześladowali zwolenników Konstytucji 3 Maja, wprowadzili cenzurę prasy, wydawnictw i korespondencji. Wkroczenie wojsk pruskich do Wielkopolski i II rozbiór Rzeczypospolitej skompromitowały przywódców konfederackich i spowodowały odsunięcie ich od wpływów na sprawy państwowe. Konfederacja targowicka została rozwiązana w 1793 przez sejm w Grodnie (sejmy rozbiorowe).

1. Postacie

• Wawrzyniec Wspaniały - z rodu Medyceuszów (ur. 1 stycznia 1449 roku we Florencji, zm. 8 kwietnia 1492 w willi Carregio) – niekoronowany władca Florencji od 1469 roku, mecenas sztuki w dobie zrodzonego właśnie we Florencji renesansu[1]. Syn Piotr Medyceusza ("Podagryka") i Lukrecji Tornabuoni, wnuk Kosmy Medyceusza zwanego Starszym.

• Jan Gutenberg - niemiecki złotnik i mincerz. Uważany za wynalazcę drukowania za pomocą ruchomych czcionek, aparatu do ich odlewania i prasy drukarskiej. Swoje wynalazki zrealizował prawdopodobnie w Strasburgu, gdzie przebywał od ok. 1428 do ok. 1444, wykonując pierwsze odbitki drukarskie. W 1448 przeniósł się do Moguncji gdzie założył, z pomocą finansową J. Fusta, warsztat drukarski, w którym wraz z uczniami przygotował skład i zapewne wydrukował w 1455 lub 1456, na papierze w 165(?) egzemplarzach (jeden egzemplarz znajduje się w Bibliotece Seminarium Duchownego w Pelplinie) oraz na pergaminie w 35(?) egzemplarzach słynną Biblię, zwaną 42-wierszową. W 1456 rząd nakazał Gutenbergowi oddać warsztat wraz z wydrukowaną Biblią Fustowi.

• Leonardo da Vinci - (1452-1519), włoski malarz, rzeźbiarz, architekt, konstruktor, teoretyk sztuki, filozof, wszechstronny i najdoskonalszy przedstawiciel renesansu. Uczeń A. del Verrocchio we Florencji, od 1472 członek cechu malarzy. W pierwszym okresie florenckim (1472-1482/1483) powstały 4 obrazy: Chrzest Chrystusa (współpraca z Verrocchio), Hołd Trzech Króli, Zwiastowanie, Święty Hieronim (nie dokończony). W okresie tym ujawniły się techniczne zainteresowania Leonarda, których śladem są rysunki przedstawiające maszyny, działa, bomby, machiny oblężnicze.

• Michał Anioł - (1475-1564), jeden z najwybitniejszych artystów włoskich i europejskich epoki renesansu. Wykształcony we florenckim warsztacie malarza D. Ghirlandaio, a w dziedzinie rzeźby w pracowni Bertolda di Giovanni. Jego działalność artystyczna jest związana z Bolonią (1494-1495), Florencją (1501-1505, 1517-1534), a przede wszystkim z Rzymem (1496-1501, 1505-1517, 1534-1564), gdzie twórczość artysty objęta została mecenatem papieskim. Główny temat rzeźb Michała Anioła stanowiła postać ludzka, w której artysta upatrywał głęboki sens metafizyczny (metafizyczne malarstwo). Służyły temu heroizowane figury w dynamicznych pozach ze spotęgowanym efektem cierpienia, dalekie od harmonijnych i statycznych rzeźb klasycznego renesansu. Nowatorstwo polega na wprowadzeniu rozwiązań manierystycznych (manieryzm) oraz zapowiadających kreacje barokowe (barok).

• Rafael Santi - włoski malarz i architekt. Czołowy przedstawiciel dojrzałego renesansu zarówno w malarstwie, jak i w architekturze. Urodzony w Urbino, do 1502 uczył się malarstwa w Perugii u P. Perugina, pod koniec 1504 przeniósł się do Florencji - tam poznał dzieła L. da Vinci, które wywarły na niego olbrzymi wpływ. W 1508 osiedlił się w Rzymie, gdzie za pośrednictwem D. Bramantego otrzymał od papieża Juliusza II zlecenie udekorowania freskami apartamentów reprezentacyjnych, tzw. stanz, z których pierwszą ukończył w 1511. Za pontyfikatu kolejnego papieża Leona X (od 1513) objął kierownictwo budowy kościoła św. Piotra i sprawował je od 1515 do 1520. Jednocześnie mianowano go też konserwatorem zabytków starożytnych. Rafael doskonalił swój warsztat malarski tworząc słynne Madonny (1500-1504). 1514-1516 sporządził siedem kartonów-wzorów do arrasów watykańskich przeznaczonych do zawieszenia w dolnej strefie Kaplicy Sykstyńskiej.

• Erazm z Rotterdamu - (1467-1536), holenderski filolog i filozof, jeden z czołowych humanistów odrodzenia. Domagał się reformy obyczajów i religii. Zwalczał scholastykę. Jeden z pierwszych krytycznych badaczy Nowego Testamentu. Uważał, iż każdy religijny autorytet i każdy dogmat należy poddać rozwadze rozumu. Przyczynił się jako filolog do rozwoju studiów hellenistycznych. Najważniejsze prace: Enchiridion militis christiani (1502), Colloquia familiaria (1518), De libero arbitrio (1524), Pochwała głupoty... (1509, szereg przekładów na język polski). Utrzymywał bliskie stosunki z wieloma polskimi humanistami i pisarzami.

• Zygmunt I Stary - (1467-1548), najmłodszy syn Kazimierza IV Jagiellończyka i Elżbiety Rakuszanki. Namiestnik na Śląsku 1499-1501, wielki książę litewski i król polski od 1506. Do czasu objęcia tronu polskiego, w imieniu swego brata, króla czeskiego Władysława Jagiellończyka, administrował księstwami głogowskim (1499) i opawskim (1501) na Śląsku. 1504 objął zwierzchnie rządy nad całym Śląskiem i Łużycami. Po zgonie Aleksandra I, 20 października 1506 objął tron wielkoksiążęcy w Wilnie. 8 grudnia tegoż roku wybrany na króla Polski, koronowany 24 stycznia 1507. Dwukrotnie żonaty - 1512 z Barbarą Zapolyą, a po jej śmierci z Boną z rodu Sforzów 1518. Prowadził wojny z Rosją (m.in. 1507-1508, 1512-1522), wspieraną przez cesarza niemieckiego Maksymiliana I (do 1515) i Zakon Krzyżacki, które mimo zwycięstwa pod Orszą (1514) zakończyły się utratą Smoleńska. Współdziałając z Władysławem Jagiellończykiem, doprowadził (1515) do rozbicia antypolskiego sojuszu państw habsburskich (wiedeńskie układy i traktaty, 1) i państw skandynawskich pod panowaniem dynastii oldenburskiej. Zmusił do uległości próbującego oderwać się od Polski wielkiego mistrza Zakonu Krzyżackiego Albrechta Hohenzollerna, którego pokonał w wojnie 1519-1521 i wymusił na nim złożenie hołdu lennego (hołd pruski) 1525.

• Bona Sforza - (1494-1557), córka księcia Mediolanu Gian Galeazzo Sforzy i królewny aragońskiej Izabeli; druga żona Zygmunta I Starego. Od 1518 królowa Polski. 1517 poślubiła Zygmunta I, z którym miała następnie sześcioro dzieci (m.in. przyszłego króla polskiego Zygmunta II Augusta); od 1518 przebywała w Polsce. Na jej wyjątkową aktywność w życiu publicznym wpłynęły zarówno cechy osobiste oraz staranne wykształcenie, jak też stosunkowo duża rola polityczna kobiet na dworach włoskich Bona dążyła do poprawy międzynarodowej pozycji Polski oraz wzmocnienia władzy królewskiej. Jej antyhabsburskie nastawienie motywowane było chęcią uzyskania rekompensaty, przynajmniej finansowej, za utracone posiadłości włoskie 1526 udzielała poparcia Janowi Zápolyi w jego walkach z Ferdynandem I Habsburgiem o koronę węgierską. 1539 wydała za Jana swą córkę, Izabelę. Dzięki m.in. staraniom Bony zawarto 1533, wbrew interesom Habsburgów, wieczysty pokój z Turcją. Od 1524 prowadziła akcję skupywania królewszczyzn i in. majątków, starając się poprawić sytuację finansową króla. Działalność ta przyniosła jej spore korzyści finansowe (neapolitańskie sumy). W polityce wewnętrznej jej sukcesem było wyniesienie za życia Zygmunta I, Zygmunta II Augusta na stolec wielkoksiążęcy 1529, a następnie doprowadzenie w tym samym roku do jego elekcji i 1530 koronacji na króla Polski. Polityka prowadzona przez Bonę wywołała opozycję szlachecką; częściowo przeciwko niej był skierowany 1537 rokosz szlachty, zw. wojną kokoszą. Wobec małżeństwa Zygmunta II z Barbarą Radziwiłłówną popadła w konflikt z synem. 1556 opuściła Polskę, osiedlając się w Bari, gdzie umarła otruta przez swego dworzanina, G.L. Pappacodę. Choć wpływy renesansu włoskiego zaznaczały się w Polsce jeszcze przed 1518, wkład Bony w krzewienie kultury i cywilizacji włoskiej w Polsce był znaczny, m.in. była protektorką wielu włoskich mistrzów, sprowadzała z Włoch także dzieła sztuki. Za jej panowania znacznie rozwinęła się w Polsce sztuka ogrodnicza.

• Mikołaj Kopernik – (1473-1543) wybitny polski astronom, matematyk, lekarz, prawnik, tłumacz poezji włoskiej i ekonomista, pochodził z rodziny wywodzącej się z mieszczan krakowskich. Urodzony w Toruniu studiował w Krakowie (1491-95), następnie w Bolonii, Padwie i Ferrarze, gdzie w 1503 doktoryzował się z prawa kanonicznego. Po powrocie do Polski zamieszkał w Lidzbarku Warmińskim jako lekarz i sekretarz swojego wuja, Łukasza Watzenrode, biskupa warmińskiego. Kopernik jako pierwszy w czasach nowożytnych opracował heliocentryczny model Układu Słonecznego (heliocentryczna teoria), model ten oparty był na trzech założeniach: planety biegną po torach kolistych dookoła Słońca, Ziemia jest jedną z planet oraz Ziemia obraca się wokół własnej osi. Heliocentryczny model Kopernika opublikowany drukiem w dziele De revolutionibus orbium coelestium (O obrotach ciał niebieskich) w Norymberdze w roku jego śmierci, opracowany był ok. 20 lat wcześniej i pojawiał się w odpisach rękopisów lub skrótach już przed 1543.

• Andrzej Frycz Modrzewski - (ok. 1503-1572), najwybitniejszy pisarz polityczny epoki staropolskiej, wyraziciel idei odrodzenia, reformator społeczny, teolog. Potomek niezamożnej rodziny szlacheckiej, dziedziczny wójt gminy Wolbórz. Studia w Akademii Krakowskiej. Przyjął niższe święcenia kapłańskie i pracował w kancelarii prymasa J. Łaskiego a potem biskupa poznańskiego J. Latalskiego (1523-1529). Następnie w służbie bratanka arcybiskupa - prymasa, humanisty J. Łaskiego. Przez dłuższy czas mieszkał w Niemczech. W Wittenberdze zetknął się z M. Lutrem i jego kręgiem. Jego protektor Łaski zakupił po śmierci Erazma z Rotterdamu (1536) bibliotekę filozofa, polecając przewiezienie jej do Polski Fryczowi Modrzewskiemu. 1541 w Krakowie, zaprzyjaźnił się z grupą humanistów - protestantów. 1547 sekretarz i dyplomata Zygmunta Augusta. 1553 osiadł w dziedzicznym Wolborzu, ale popadłszy w konflikt z władzami kościelnymi szukał opieki na dworze hetmana J. Tarnowskiego. Wziął go w obronę król, zaopatrując w list żelazny. Swe najważniejsze dzieło O poprawie Rzeczypospolitej (wydanie częściowe po łacinie w Krakowie 1551, całość w Bazylei 1554, częściowy przekład polski z łaciny 1577) poświęcił programowi przebudowy państwa w kierunku równości wszystkich obywateli wobec prawa, monarchii scentralizowanej, laicyzacji wychowania i oświaty itp.

• Jan Kochanowski - (ur. 1530 w Sycynie, zm. 22 sierpnia 1584 w Lublinie) – polski poeta epoki renesansu, sekretarz królewski, wojski sandomierski w latach 1579–1584, prepozyt poznański w latach 1566–1574. Jan Kochanowski uważany jest za jednego z najwybitniejszych twórców renesansu w Europie, najlepszego poetę słowiańskiego, który przyczynił się do rozwoju polskiego języka literackiego.

• Mikołaj Rej - pseudonim m.in. Ambroży Korczbok Rożek (1505-1569), polski poeta, prozaik, tłumacz, nazwany "ojcem piśmiennictwa polskiego". Uważany za jednego z czołowych przedstawicieli polskiego odrodzenia. Był dobrym gospodarzem, m.in. założył miasteczka Rejowiec i Oksza (nazwa herbu Rejów), stając się człowiekiem zamożnym. Brał udział w życiu politycznym, wielokrotnie był posłem na sejm, ciesząc się dużym autorytetem. Głośny działacz obozu reformacji religijnej, często uczestniczył w synodach kalwińskich, zakładał w swoich dobrach zbory i szkoły, za co był ostro zwalczany przez Kościół katolicki. Wspierał energicznie reformację także w swoich pismach, np. w popularnym zbiorze kazań Postylla Pańska (1557) i komentarzu do biblijnej księgi Apokalipsis (1565). Dokonywał licznych przeróbek dzieł autorów zagranicznych i starożytnych (Cyceron, Seneka), nadając im dydaktyczną wymowę. Sięgał także po wzorce średniowieczne, które unowocześniał, np. misteryjny Żywot Józefa (1545) i moralitetowy Kupiec (1549). Twórczość Reja odzwierciedla obyczajowość czasów zygmuntowskich. Pisarz posługiwał się wieloma gatunkami literackimi: dialogiem obyczajowym i politycznym, dramatem, misterium, moralitetem, fraszką, epigramem, facecją, traktatem prozą, dialogiem i in. Dzieła wszystkie (od 1953), Pisma wierszem w serii Biblioteki Narodowej (1954), Wybór pism (1979).

• Marcin Luter - (1483-1546), duchowny, niemiecki reformator Kościoła zachodniego. Od 1497 znajdował się pod wpływem Braci Wspólnego Życia, ruchu odnowy w średniowiecznym katolicyzmie. W 1505 wstąpił do zakonu augustianów. Zajmował się filozofią Aureliusza Augustyna (św. Augustyna) i W. Ockhama, egzegezą Listu do Rzymian i Listu do Galatów. Po złożeniu ślubów zakonnych i przyjęciu święceń kapłańskich został wykładowcą na uniwersytecie w Wittenberdze, a potem w Erfurcie. Od 1512 profesor teologii na Uniwersytecie Wittenberskim. Wykładając w latach 1512-1517 Księgę Psalmów, List do Rzymian, List do Galatów i List do Hebrajczyków odkrył biblijną naukę o usprawiedliwieniu dzięki łasce przez wiarę w Jezusa Chrystusa. W 1517 wezwał teologów do debaty w sprawie odpustów i innych nadużyć w Kościele. Za czyn ten został ekskomunikowany przez papieża. Obłożony klątwą sformułował trzy podstawowe zasady Reformacji :

• Biblia jest najwyższym autorytetem w sprawach wiary i życia chrześcijańskiego i nie może ona podlegać dogmatycznym interpretacjom ani papieża, ani instytucji Kościoła.

• człowiek jest usprawiedliwiony przed Bogiem jedynie dzięki łasce przez wiarę.

• każdy wierzący ma bezpośredni dostęp do Boga.

• Jan Kalwin - (1509-1564), prawnik, humanista, reformator religii. Proponował nawrót do Biblii (Pismo Święte) i do religii, której głównym ośrodkiem jest nauka moralna Jezusa Chrystusa i cześć oddawana Bogu Ojcu. Głosił pogardę wobec rzymskiego i papieskiego centralizmu w Kościele. Usiłował stworzyć z Genewy wzorową republikę chrześcijańską. Z drugiej strony sam wkraczał w kompetencje władzy świeckiej i posługiwał się nią dla osiągania celów religijnych. W zakresie moralności głosił rygoryzm ewangeliczny (surowość obyczajów). W sprawach kultu odrzucał luterański dogmat o rzeczywistej obecności ciała i krwi Chrystusa w eucharystii. Domy modlitwy nie mogły posiadać obrazów i ozdób, oprawa muzyczna musiała być uproszczona. Głównym przedmiotem kultu są treści Biblii czytane i wykładane podczas wspólnych nabożeństw. Kult przez Kalwina został zintelektualizowany. Eliminował sentymentalizm i wyobraźnię. W 1559 Kalwin założył akademię w Genewie i uczynił z Genewy centrum kalwinizmu. Twórczość teologiczna Kalwina obejmuje ok. 59 tomów.

• Faust Socyn - włoski teolog, pisarz i myśliciel religijny związany z radykalnym nurtem reformacji. Początkowo (do ok. 1575) mieszkał we Florencji, później w Szwajcarii i Siedmiogrodzie, 1579 przybył do Polski. 1579-1598 (z przerwą 1583-1587) mieszkał w Krakowie. Wywarł ogromny wpływ na doktrynę braci polskich uwypuklając zagadnienia etyki. Od 1585 przywódca zboru braci polskich, zwolennik idei tolerancji i racjonalizmu. Autor Praelectiones theologicae (wydane 1609) oraz dzieł zebranych pośmiertnie w Bibliotheca Fratrorum Polonorum (Amsterdam 1668-1669). Prześladowany za swe poglądy przez Kościół katolicki, 1598 przeniósł się do Lusławic pod Tarnowem. W XVII w. braci polskich zaczęto nazywać od jego nazwiska socynianami. 1959 wydano jego Listy (tom 1-2).

• Ignacy Loyola - (1491-1556), pochodzenia baskijskiego. Początkowo oficer w armii hiszpańskiej. W 1534 założył w Paryżu Towarzystwo Jezusowe, znane szerzej jako zakon Jezuitów. Pełnił funkcję pierwszego generała w wojskowej strukturze zakonu. Rzecznik ideologii kontrreformacji. Po zatwierdzeniu reguł zakonnych przez papieża Pawła III (1540), jezuici wykorzystywani byli przez struktury Kościoła katolickiego do walki z reformacją. W 1551 założył w Rzymie Collegium Romanum (obecny papieski uniwersytet Gregoriana). Kanonizowany w Rzymie w 1622.

• Stanisław Hozjusz - (1504-1579), biskup chełmiński, warmiński, kardynał, czołowy przywódca kontrreformacji w Polsce reprezentujący stronnictwo papieskie. Był m.in. jednym z przewodniczących soboru trydenckiego i nakłonił (1564) Zygmunta Augusta do przyjęcia jego uchwał. Sprowadził do Polski jezuitów i założył w Braniewie w 1565 pierwsze kolegium jezuickie. Autor licznych dzieł teologicznych, polemicznych i poezji łacińskich zebranych w tomie Opera omnia.

• Albrecht Hohenzollern - (1490-1568), syn Fryderyka księcia Ansbach i Zofii Jagiellonki, wnuk Kazimierza IV Jagiellończyka, ojciec Albrechta Fryderyka Hohenzollerna. Ostatni wielki mistrz zakonu krzyżackiego, pierwszy ks. pruski (od 1525, jako Albrecht I). Przeznaczony do stanu duchownego, przebywał na dworze arcybiskupa kolońskiego Hermana, jednak po śmierci swojego protektora (1508) powrócił do Prus. Wobec zatargu zakonu krzyżackiego z Polską, jako siostrzeniec króla Zygmunta I Starego, został wybrany 1511 na wielkiego mistrza, prowadził walkę o uniezależnienie zakonu od Polski, popierany okresowo przez cesarza Maksymiliana I i wielkiego ks. moskiewskiego Wasyla III. 1519-1521 pokonany przez Polskę w kampanii. 1525 przeszedł na luteranizm, sekularyzował państwo zakonne i złożył w Krakowie hołd lenny Zygmuntowi I Staremu (z tytułu lenna zobowiązany do służby wojskowej), wyrażając jednocześnie zgodę na wcielenie lenna do Polski po śmierci wszystkich uprawnionych do dziedziczenia (rodzeni bracia Albrechta wraz z męskim potomstwem). 1532 wyrokiem sądu Rzeszy w Spirze skazany na banicję (cesarz oraz katolicka większość Rzeszy nie uznali sekularyzacji). 1548-1549 starał się o rękę jednej z sióstr Zygmunta II Augusta, myśląc o następstwie w Polsce po Jagiellonach. 1563 uzyskał od Zygmunta II Augusta rozszerzenie prawa dziedziczenia lenna pruskiego na elektorską linię Hohenzollernów. Przeprowadził reformę administracji, dążył do rozwoju gospodarczego kraju, zajmował się sztuką wojenną. Utrzymywał kontakty z elitą kulturalną i polityczną Polski. Założył uniwersytet w Królewcu (1544) i 2 biblioteki. Popierał działalność wydawniczą.

• Gotard Kettler - (1517-1587), ostatni wielki mistrz zakonu inflanckiego, sprawujący funkcję od 1559. Zagrożony przez Iwana Groźnego, Danię i Szwecję w 1561 spotkał się z Zygmuntem Augustem w Wilnie i poddał Inflanty Rzeczpospolitej. Na mocy zawartego wówczas porozumienia rozwiązano zakon. Kurlandię i Semigalię przekazano Kettlerowi jako księstwa dziedziczne, pozostałe tereny Inflant wcielono do Rzeczpospolitej. Kettler przeszedł na protestantyzm i uznał się lennikiem Rzeczpospolitej.

• Zygmunt II August - syn Zygmunta I Starego i księżniczki mediolańskiej Bony z rodu Sforza, ostatni władca Polski z dynastii Jagiellonów. Wybrany na wielkiego księcia litewskiego i koronowany na króla Polski 1529, jeszcze za życia swego ojca (elekcja vivente rege), co stanowiło wyjątek w dziejach Rzeczypospolitej. Z uwagi na podeszły wiek króla, od 1544 sprawował samodzielne rządy na Litwie. Trzykrotnie żonaty - po raz pierwszy 1543 z arcyksiężniczką Elżbietą Habsburżanką, córką cesarza Ferdynanda II Habsburga. Po śmierci pierwszej żony (1545), 1547 ożenił się po raz drugi, bez wiedzy i zgody sejmu i senatu Korony, z Barbarą Radziwiłłówną. Po śmierci Barbary (1551), 1553 pojął za żonę Katarzynę Habsburżankę, siostrę pierwszej żony, Elżbiety. Prowadził walki z Moskwą o Inflanty, które od 1561 były lennem Polski i Litwy. 1557 wybuchła wojna litewsko-rosyjska, która 1558 przekształciła się w wojnę Litwy i Polski z Rosją (inflancka wojna 1558-1583), z 3-letnim rozejmem zawartym 1570. 1568 utworzył Komisję Morską i zapoczątkował budowę i organizację floty polskiej. 1569 doprowadził do zawarcia unii polsko-litewskiej w Lublinie. Szukając sojuszników przeciw Moskwie uznał prawa bocznej (elektorskiej) linii Hohenzollernów do objęcia władzy w Prusach Książęcych (1563).

• Anna Jagiellonka - (1523-1596), królowa polska od 1575. Córka Zygmunta I Starego i Bony, od 1576 żona Stefana Batorego. Po wygaśnięciu 1572 dynastii Jagiellonów w linii męskiej, 1574 szlachta zobowiązała elekta Henryka Walezego do poślubienia Anny Jagiellonki. Kiedy ten nie dotrzymał obietnicy, podczas bezkrólewia szlachta okrzyknęła 1575 Annę królową, przeznaczając jej na męża Stefana Batorego. Po śmierci Batorego (1586) Anna Jagiellonka przyczyniła się, neutralizując wpływy Habsburgów, do wyboru na tron polski swojego siostrzeńca, Zygmunta III Wazy. Gorliwa katoliczka, zwolenniczka kontrreformacji, opiekunka Akademii Krakowskiej.

• Stefan Batory - (1533-1586), książę siedmiogrodzki od 1571, król Polski od 1576. Ożeniony z królową Anną Jagiellonką. Po koronacji na króla Polski pozostał księciem Siedmiogrodu, oddając namiestnictwo swemu bratu Krzysztofowi. Wkrótce po elekcji uzyskał aprobatę, niechętnych wcześniej jego kandydaturze, senatorów i Kościoła katolickiego. Wystąpienie Gdańska, który odmówił uznania Stefana Batorego, doprowadziło do konfliktu zbrojnego, zakończonego kompromisem w 1577 - Gdańszczanie uznali zależność od króla polskiego i zgodzili się na zapłacenie wysokiej kontrybucji, w zamian król zrezygnował z budowy floty kaperskiej i wycofał wydane w 1570 statuty Karnkowskiego, ściśle podporządkowujące Gdańsk Rzeczypospolitej. Dążąc do pozyskania szlachty król utworzył Trybunał Koronny (1578) i Litewski (1581), przekazując im przysługujące dotąd władcy uprawnienia sądownicze. Starał się o wzrost znaczenia sejmików kosztem sejmu. Stosując się do zasad konfederacji warszawskiej (1573). Stefan Batory prowadził tolerancyjną politykę w stosunku do innowierców, jednocześnie wspierał Kościół katolicki i zakon jezuitów. W 1579 założył Akademię Wileńską.

• Zygmunt III Waza - (1566-1632), król polski od 1587, szwedzki 1592-1599. Syn Jana III Wazy i Katarzyny Jagiellonki, córki Zygmunta I Starego. Wybrany na króla polski dzięki poparciu ciotki, Anny Jagiellonki, i kanclerza J. Zamoyskiego, który pokonał w bitwie pod Byczyną (1588) wojska kontrkandydata do tronu, arcyksięcia Maksymiliana Habsburga. Po objęciu tronu polskiego Zygmunt III Waza starał się o utrzymanie bliskich stosunków z habsburskim dworem cesarskim. Dwukrotnie żonaty - 1592 z Anną Habsburżanką, po śmierci której (1598) 1605 ożenił się z jej siostrą Konstancją. Zwolennik kontrreformacji, odmówił podpisania ustawy o obronie różnowierców, systematycznie odsuwał ich od funkcji państwowych. 1596 doprowadził do podpisania unii brzeskiej. W tym samym roku przeniósł królewski ośrodek władzy z Krakowa do Warszawy. Mecenas sztuki, przebudował Zamek Królewski w Warszawie, który od 1611 stał się główną rezydencją królów Polski.

• Jan Zamoyski - (1542-1605), sekretarz królewski od 1565, podkanclerzy koronny od 1576, kanclerz wielki koronny od 1578, hetman wielki koronny od 1581, dyplomata. Wykształcenie zdobył na uniwersytetach w Paryżu i Padwie. Związał się z obozem egzekucyjnym (egzekucja praw). Sympatyzował z jego przedstawicielami M. Sienickim i H. Ossolińskim, wkrótce sam stał się jednym z przywódców tego stronnictwa. Na sejmie konwokacyjnym 1573 poparł ideę elekcji viritim (tzn. powszechnego udziału szlachty w wyborze króla), opowiadając się równocześnie za podejmowaniem uchwał większością głosów (w broszurze Modus electionis).

• Jan Karol Chodkiewicz - (1560-1621), hetman wielki litewski, znakomity strateg, zaliczany do najwybitniejszych praktyków sztuki wojskowej swoich czasów. Dowódca wojsk Rzeczypospolitej w czasie wojny polsko-szwedzkiej o Inflanty (1600-1611). Odniósł zwycięstwo nad liczebniejszą armią króla Szwecji Karola IX pod Kircholmem, gdzie w znakomity sposób wykorzystał siłę uderzeniową ciężkiej jazdy konnej (husarii). Zdobył Parnawę, rozbił flotę szwedzką pod Salis. Brał udział w wyprawach na Smoleńsk (1611) i Moskwę (1617-1618), które doprowadziły do przyłączenia do Rzeczpospolitej ziem: smoleńskiej, czernichowskiej i siewierskiej. Zmarł w trakcie obrony Chocimia przed Turkami. Postać Chodkiewicza i jego czyny wojenne już za jego życia opiewali poeci, m.in. M.K. Sarbiewski. Śmierć i wyprawa chocimska stały się tematem wielu późniejszych utworów literackich: Wojna chocimska W. Potockiego, Śpiewy historyczne J.U. Niemcewicza i in.

• Stanisław Żółkiewski - (1547-1620), hetman polny koronny od 1585, kasztelan lwowski od 1590, wojewoda kijowski od 1608, hetman wielki koronny od 1613, kanclerz wielki koronny od 1618. Walczył przeciwko zbuntowanym Gdańszczanom, dowodząc rotą husarii w bitwie pod Lubieszowem (1577). 1579-1581 odznaczył się w wyprawach rosyjskich Stefana Batorego, w bitwach pod Wieliżem i Pskowem. 1588 brał udział w bitwie pod Byczyną (po stronie J. Zamoyskiego) oraz 1595 podczas wyprawy mołdawskiej w bitwie pod Cecorą. 1596 tłumił powstanie kozackie S. Nalewajki, 1600 powtórnie wziął udział w wyprawie do Mołdawii. Zwolennik obozu kanclerskiego, przeciwnik prohabsburskiej i antymoskiewskiej polityki Zygmunta III Wazy, 1607 wystąpił jednak w obronie władcy, przyczyniając się do zwycięstwa wojsk królewskich nad rokoszanami (rokosz sandomierski 1606-1609) pod Guzowem (6 lipca 1607). 1609 wyruszył wraz z Zygmuntem III na wyprawę moskiewską. 4 lipca 1610 w bitwie pod Kłuszynem rozgromił czterokrotnie liczniejsze wojska moskiewsko-szwedzkie, zajął Moskwę i przeprowadził elekcję królewicza Władysława na tron rosyjski. 1617, podpisując traktat pokojowy pod Buszą, zażegnał niebezpieczeństwo wybuchu wojny polsko-tureckiej. 1620 podjął wyprawę do Mołdawii, w celu powstrzymania planowanego ataku sułtana tureckiego Osmana II i udzielenia pomocy hospodarowi G. Grazzianiemu. Pokonany pod Cecorą, zginął w czasie odwrotu pod Mohylewem.

• Stefan Czarniecki - (1599-1665), polski szlachcic, wybitny strateg i dowódca wojskowy. Zasłynął jako mistrz wojny podjazdowej (tzw. "wojny szarpanej"). Zastosowana przez niego taktyka niepodejmowania dużych, rozstrzygających bitew, współdziałania regularnej armii z partyzantką, szybkich przegrupowań oddziałów wojskowych przyniosła bardzo korzystne rezultaty w walce z wojskami szwedzkimi Karola X Gustawa (tzw. Potop, 1655-1660). W 1656 odniósł zwycięstwo pod Warką, zajął Pomorze, opanował Bydgoszcz, zdobył Warszawę. W bitwie pod Czarnym Ostrowiem (1657) pokonał wojska sojusznika Szwedów, J. Rakoczego. Uczestniczył w wyprawie państw koalicji antyszwedzkiej do Danii, gdzie dowodzona przez niego armia zdobyła wyspę Als i twierdzę Koldyngę. Po zawarciu pokoju w Oliwie (1660) dowodził oddziałami polskimi w walkach z Moskwą, zwyciężając pod Połonką (czerwiec 1660). W latach 1661-1663 kontynuował działania zbrojne przeciw Moskwie i walczył z powstańcami na Ukrainie. Zmarł na skutek odniesionych ran, powracając do Lwowa. Za wybitne zasługi wojskowe mianowany hetmanem.

• Ksiądz Augustyn Kordecki - (1603-1673), zakonnik, w 1644 wybrany przeorem klasztoru w Częstochowie. Podczas najazdu szwedzkiego w 1655 (północna wojna 1655-1660), chcąc ocalić klasztor przed wejściem obcej załogi, złożył akt poddańczy Karolowi Gustawowi, jednocześnie szukając pomocy u króla Jana Kazimierza i dowódców polskich. W dniach od 16 XI do 26 XII 1655, wraz z nieliczną załogą, złożoną głównie z chłopów i mieszczan, bronił klasztoru jasnogórskiego przed wojskami szwedzkimi. Powstanie ludowe na Pogórzu i wieści o zbliżaniu się odsieczy skłoniły dowodzącego Szwedami generała Müllera do odstąpienia od oblężenia. Fakt ten wykorzystał propagandowo Jan Kazimierz, organizując ogólnonarodową walkę z najeźdźcą-heretykiem.

• Władysław IV Waza - (1595-1648), syn Zygmunta III i Anny Habsburżanki. Król Polski od 1632, tytularny król Szwecji. Starannie wykształcony, biegle władał obcymi językami: łacińskim, niemieckim, włoskim i szwedzkim. 1606 i 1610 bojarzy rosyjscy zwrócili się z prośbą o objęcie przez królewicza tronu moskiewskiego. W tym celu podejmował dwukrotnie nieudane wyprawy na Moskwę - 1612 oraz 1617-1618. 1621 uczestniczył w zwycięskiej obronie Chocimia przed Turkami. Umierający Zygmunt III zrzekł się na jego rzecz praw do tronu szwedzkiego. Wybrany na króla Polski głosami szlachty i magnatów, wbrew stanowisku macochy Konstancji, Władysław koronował się 1633 w Krakowie. W pierwszych latach panowania toczył wojnę z Moskwą (1632-1634). Pobił wojska rosyjskie pod Smoleńskiem i zakończył wojnę korzystnym dla Polski pokojem polanowskim, zrzekając się w nim praw do używania tytułu monarchy Rosji. W tym samym czasie, na południu Rzeczypospolitej, wojsko polskie pod dowództwem hetmana S. Koniecpolskiego pobiło Turków i Tatarów w bitwach pod Sasowym Rogiem i Paniowcami. Pokonanie dwóch potęg, Rosji i Turcji, podniosło znaczenie Polski i jej króla, który podjął działania w celu odzyskania tronu szwedzkiego. Sprzeciw wobec wojny ze Szwecją ze strony większości magnatów, szlachty i mieszczan gdańskich zmusił Władysława IV Wazę do rewizji planów. Przygotowania wojenne zakończyły się podpisaniem 26-letniego rozejmu w Sztumskiej Wsi (1635), na mocy którego okupowane miasta pruskie wróciły do Polski, Inflanty natomiast pozostały nadal pod panowaniem szwedzkim. Poprzez małżeństwo (1637) z arcyksiężniczką Cecylią Renatą Władysława IV Waza zbliżył się do dworu cesarskiego, zawierając tzw. pakt familijny, przynoszący wiele korzyści Habsburgom. Pragnąc wykorzystać Kozaków w zamierzonej wojnie z Turcją, król zgodził się na zwiększenie liczby Kozaków rejestrowych z 6 tys. do 12 tys. i przyzwalał im na podejmowanie kroków zaczepnych w stosunku do Tatarów krymskich. Do wojny z Turcją nie doszło wobec sprzeciwu magnatów i szlachty, 1647 król zawarł porozumienie z Rosją dotyczące wspólnego zwalczania najazdów tatarskich. W czasach panowania Władysława IV Wazy nastąpił rozwój gospodarczy Polski, zwiększyła się produkcja i eksport zbóż, prowadzono na dużą skalę kolonizację ziem wschodnich, rozwijała się kultura, zbudowano twierdzę Władysławowo, zorganizowano flotę, wznoszono okazałe zamki i pałace magnackie, fundowano kościoły i klasztory. Mimo likwidacji Akademii Rakowskiej (1638), król nie dopuszczał do prześladowań religijnych.

• Jan Kazimierz Waza - (1609-1672), król polski w latach 1648-1668. Syn króla Zygmunta III Wazy i Konstancji, arcyksiężniczki austriackiej. W 1629 towarzyszył ojcu w kampanii szwedzkiej. Podczas wojny trzydziestoletniej, walcząc w armii swego wuja cesarza Ferdynanda II, dostał się do niewoli francuskiej (1638-1640). Następnie wstąpił do zakonu jezuitów (1643) i został kardynałem. Wygrał rywalizację o tron polski ze swoim bratem Karolem Ferdynandem, biskupem wrocławskim. W 1649 ożenił się z Marią Ludwiką Gonzaga, wdową po Władysławie IV. Panowanie Jana Kazimierza było okresem nieustannych walk prowadzonych ze wszystkimi nieomal sąsiadami Rzeczypospolitej. W latach 1649-1651 toczył wojnę z Kozakami i Tatarami, 1654-1656 z Moskwą i Kozakami, 1656-1660 ze Szwecją (wojna północna), wspomaganą przez elektora brandenburskiego i księcia siedmiogrodzkiego. W latach 1660-1661 ponownie prowadził wojnę z Moskwą. W czasach Jana Kazimierza miały miejsce także walki wewnętrzne, powstanie Kostki Napierskiego (1651) i rokosz J. Lubomirskiego (1665-1666). W wyniku wojen oraz zawartych traktatów i rozejmów Rzeczpospolita utraciła znaczne terytoria na rzecz Rosji i Szwecji oraz zrezygnowała z lenna pruskiego (welawsko-bydgoskie traktaty).Trudna sytuacja państwa polskiego przerosła możliwości króla. Wszechwładza magnatów nie pozwalała na prowadzenie spójnej polityki wewnętrznej i zewnętrznej. Uwidoczniło się to szczególnie w czasie wojny polsko-szwedzkiej. Konieczność odwoływania się do sejmu, w którym prawo obywatelstwa otrzymało liberum veto, nie pozwalała na realizację najbardziej nawet niezbędnych zamierzeń. Jan Kazimierz nie był dobrym politykiem, nie stworzył sobie żadnej siły politycznej, na której mógłby oprzeć swe rządy. Zrzekł się korony i emigrował do Francji, zmarł w Paryżu.

• Karol Gustaw - (1622-1660), król szwedzki od 1654, przedstawiciel dynastii Wittelsbachów. W swej polityce zagranicznej dążył do opanowania wybrzeży Bałtyku, dołączenia do Szwecji Prus Królewskich i Inflant, następnie ziem rosyjskich. W związku z tym, mimo obowiązującego do 1661 rozejmu, rozpoczął wojnę z Polską 1655, znaną pod nazwą "potopu" (północna wojna 1655-1660). Wobec słabości militarnej Rzeczpospolitej i przejścia na stronę szwedzką większości możnowładców polskich, a nawet wojsk koronnych hetmana Koniecpolskiego wojna przyniosła początkowo pełny sukces Szwedom, którzy zajęli większość ziem Korony. W drugim roku walk oddziały polskie J. Lubomirskiego i S. Czarnieckiego zaczęły uzyskiwać przewagę strategiczną. Po odstąpieniu od Karola Gustawa elektora brandenburskiego, klęsce poniesionej przez sojusznika węgierskiego J. Rakoczego i wypowiedzeniu wojny przez Danię (1657) Szwedzi opuścili ziemie polskie. W 1658 Karol Gustaw zaatakował Danię odnosząc zdecydowany sukces, w wyniku pokoju w Roskilde (1658) przyłączył do Szwecji Skanię. Druga wyprawa przeciwko Danii napotkała wspólne siły wojsk duńskich, brandenburskich, polskich i holenderskich. Szwedzi byli zmuszeni do podpisania pokoju w Oliwie (1660), już po śmierci Karola Gustawa.

• Bohdan Chmielnicki - (ok.1595-1657), szlachcic, hetman kozacki, inicjator ukraińskiego powstania narodowowyzwoleńczego skierowanego przeciwko Rzeczypospolitej (1648). W lutym 1648 zmusił do wycofania się z Siczy tzw. Kozaków rejestrowych i przy pomocy Tatarów krymskich wzniecił powstanie przeciwko Rzeczypospolitej. Pokonał wojska polskie pod Żółtymi Wodami, Korsuniem i Piławcami, doszedł pod Lwów i Zamość. Od 10 lipca do 22 sierpnia 1649 oblegał bezskutecznie Zbaraż. W sierpniu 1649, pokonany pod Zborowem, podpisał ugodę zborowską z królem Janem II Kazimierzem, na mocy której przejął władzę nad województwami: kijowskim, bracławskim i czernihowskim. Niezadowolony z warunków ugody, nadal kontynuował walkę przeciwko Rzeczypospolitej. Po przegranej w 1651 bitwie pod Beresteczkiem zawarł pokój w Białej Cerkwi (1653), a po oblężeniu wojsk polskich pod Żwańcem - ugodę z królem Janem II Kazimierzem. W tymże roku, po zerwaniu sojuszu z Tatarami, zabiegał o przyłączenie Ukrainy do Rosji i pomoc cara. W 1654 podpisał w Perejasławiu umowę o połączeniu Ukrainy z Rosją, co stało się przyczyną wojny polsko-moskiewskiej. W 1655 wraz z wojskami rosyjskimi stoczył pod Ochmatowem nierozstrzygniętą bitwę z Polakami. Wojna zakończyła się zawarciem w 1656 rozejmu w Niemieży. Podczas "potopu" szwedzkiego wspierał zbrojnie działania Moskwy, Jerzego II Rakoczego i Karola X Gustawa przeciwko Rzeczypospolitej.

• Armand Richelieu - (1585-1642), francuski polityk, kardynał. Odegrał ogromną rolę w umacnianiu międzynarodowej pozycji Francji. Od 1614 deputowany do Stanów Generalnych, gdzie reprezentował kler. Pośredniczył w sporach Ludwika XIII z matką, Marią Medycejską. 1616-1617 sekretarz stanu do spraw zagranicznych i wojny. 1622 mianowany kardynałem, 1624 został pierwszym ministrem, do końca życia faktycznie kierując wewnętrzną i zagraniczną polityką Francji. Zwolennik scentralizowanej monarchii absolutnej, bezwzględnie zwalczał opozycję arystokracji i hugonotów. Popierał rozwój gospodarki (m.in. manufaktur) i handlu, rozbudował flotę (także wojenną), opracował nowy system podatkowy. Dążył do osłabienia pozycji Habsburgów w Europie, angażując Francję w wojnę trzydziestoletnią (1618-1648) i wspierając finansowo przeciwników austriackiej dynastii. Zasłynął jako mecenas kultury, m.in. zakładając 1635 Akademię Francuską, popierając teatr, literaturę i sztukę oraz budując Sorbonę. Autor pism politycznych (główne dzieło - wydane pośmiertnie Testament politique, 1688) oraz pamiętników.

• Ludwik XIV - (1638-1715), król Francji od 1643, syn Ludwika XIII, przedstawiciel dynastii Burbonów. Najwybitniejszy europejski reprezentant absolutyzmu. Po śmierci ojca w imieniu małoletniego Ludwika regencję sprawowała matka Anna Austriaczka, faktyczne rządy sprawował kardynał J. Mazarin. 1652 uznany za pełnoletniego, 1657 poślubił córkę hiszpańskiego króla Filipa IV - infantkę Marię Teresę. Małżeństwo to zakończyło trwające 25 lat wojny francusko-hiszpańskie. Ludwik XIV objął faktyczne rządy osobiste po śmierci Mazarina w 1661. W ciągu 72 lat swego panowania uczynił z Francji najsilniejsze państwo europejskie. Potęga państwa z rządów Ludwika XIV opierała się na doskonale zorganizowanym aparacie administracyjnym stworzonym przez kardynałów A.J. Richelieu i J. Mazarina. Pozbawienie arystokracji praw politycznych (rozbicie Frondy), wybór zdolnych urzędników do sprawowania władzy (J. Colbert, F. Louvois) pozwoliły Ludwikowi na utrwalenie absolutyzmu. System rządzenia państwem opierał się na sprawnym aparacie biurokratyczno-politycznym, rozwiniętej cenzurze, sile wojska i policji, wreszcie zaś na zręcznej propagandzie. Politykę gospodarczą oparł na koncepcji merkantylnej J. Colberta, która zakładała popieranie rozwoju rzemiosła, manufaktur, kompanii handlowych. We francuskiej polityce zagranicznej tego okresu dominowały prowadzone w trakcie regencji Ludwika XIV wojny. Toczył długotrwałe konflikty z Hiszpanią o Flandrię (1667-1668) oraz o Holandię (1672-1679), zakończone licznymi zdobyczami terytorialnymi (m.in. Alzacja, Palatynat Reński i Elektorat Trewiru). W wyniku skrajnie nietolerancyjnej polityki religijnej Ludwika oraz zdecydowanej postawy antypapieskiej zawiązała się w 1686 koalicja antyfrancuska zwana Ligą Augsburską, która w kolejnych latach prowadziła wojny z Francją. Toczone w latach 1700 i 1713 walki o sukcesję hiszpańską przyniosły znaczne zniszczenia gospodarcze, doprowadzając do stanu kryzysowego w państwie. Przekonany o wielkości majestatu monarchy, sztukę traktował jako reklamę swego majestatu. Mecenas malarstwa, monumentalnej architektury i teatru. Zbudowany w latach 1661-1682 w stylu klasycyzmu barokowego pałac w Wersalu stał się symbolem epoki rządów Ludwika XIV. Sztywny ceremoniał dworski przyjęło za wzorzec zachowania wiele europejskich dworów. Od 1682 Ludwik XIV na stałe zamieszkał w Wersalu, gdzie zmarł w wieku 77 lat, po rekordowo długim, 72-letnim panowaniu. Państwo francuskie, silnie zadłużone i wyniszczone wojnami, zostawił swemu prawnukowi Ludwikowi XV.

• Molier - (1622-1673), francuski pisarz. Uważany za najwybitniejszego komediopisarza w literaturze francuskiej i jednego z najważniejszych w europejskiej. Studiował prawo. Początkowo objął po ojcu urząd tapicera królewskiego. 1645 wyruszył w objazd Francji z trupą teatralną rodziny Béjartów i du Fresnego po tym, jak założony przez niego L'Illustre Théâtre zbankrutował, a on sam został uwięziony za długi. Od 1658 w Paryżu, gdzie uzyskał protekcję króla Ludwika XIV po wystawieniu w Luwrze komedii Pocieszne wykwintnisie (1659). Pisał farsy, np. Lekarz mimo woli (wystawiona 1666), Chory z urojenia (wystawiona 1673), tzw. komedie intrygi: Grzegorz Dyndała (wystawiona 1668), Szelmostwa Skapena (wystawiona 1671). Największym uznaniem cieszą się tzw. wielkie komedie, m.in.: Szkoła mężów (wystawiona 1661), Szkoła żon (1662), Świętoszek (wystawiona w obecności króla 1664, publicznie 1669, wzbudzając opory i kontrowersje), Don Juan (wystawiona 1665), Mizantrop (wystawiona 1666), Skąpiec (wystawiona 1668), komedio-balet Mieszczanin szlachcicem (wystawiona 1670). Sztuki Moliera przekładano i wystawiano w Polsce od XVII w., np. w 1687 Mieszczanin szlachcicem. W polskich przekładach m.in.: Dzieła tom 1-6 (1847-1850), Dzieła (tom 1-6, 1912), Dzieła (tom 1-6, 1952), Teatr (tom 1-2, 1972).

• Elżbieta I - (1533-1603), królowa Anglii w latach 1558-1602, córka Henryka VIII i jego drugiej żony, Anny Boleyn. Ostatnia z dynastii Tudorów. Poprzez prowadzoną politykę w znacznym stopniu przyczyniła się do rozwoju kulturalnego i gospodarczego Anglii, m.in. doprowadziła do rozwoju stosunków wczesnokapitalistycznych w przemyśle i częściowo w rolnictwie angielskim, popierała ekspedycje morskie i kampanie handlowe. Po zwycięstwie nad flotą hiszpańską (Armada) w 1588, otworzyła drogę do dominacji Anglii na morzu, co dało początek szybkiemu rozwojowi handlu, rzemiosła i żeglugi. Za jej panowania doszło do reaktywowania i skonsolidowania kościoła anglikańskiego. Czasy jej rządów nazywane są erą elżbietańską.

• Karol I Stuart - (1600-1649), król Anglii, Szkocji i Irlandii od 1625. Zwolennik rządów absolutystycznych, popadł w otwarty konflikt z parlamentem. Odrzucił tzw. petycję o prawach, mocno ograniczającą władzę królewską i rozwiązał parlament (1629). Przez dziesięć lat rządził państwem korzystając tylko z usług doradców. Prowadził rabunkową polityką finansową, zwiększając do ogromnych rozmiarów obciążenia podatkowe obywateli, wprowadził rządy terroru w stosunku do przeciwników politycznych i religijnych. Polityka prowadzona przez króla doprowadziła do powstania silnej opozycji. Karol Stuart, nie mogąc samodzielnie poradzić sobie z powstaniem w Szkocji (1638-1640), powołał parlament (1640). Deputowani nie tylko odmówili królowi uchwalenia nowych podatków, ale w wydanej w 1641 tzw. Wielkiej Remonstracji zażądali m.in. ograniczenia fiskalizmu i likwidacji sądów specjalnych. Karol Stuart opuścił Londyn i rozpoczął formalną wojnę z parlamentem. Początkowo sukcesy odnosiły wojska królewskie, później zreorganizowana przez Cromwella armia parlamentu zadała decydującą klęskę armii królewskiej pod Naseby (1645). Karol Stuart zbiegł do Szkocji, wydany Anglikom został skazany na śmierć i ścięty w Londynie. Spory i walki Karola Stuarta z parlamentem dały początek rewolucji angielskiej (1640-1660).

• Oliwer Cromwell - (1599-1658), lord protektor Anglii, Szkocji i Irlandii. Stał na czele burżuazyjnej rewolucji angielskiej (1640-1660). Objął rządy po zwycięstwie nad wojskami króla pod Marston Moor (1644) i pod Naseby (1645). Doprowadził do oskarżenia i ścięcia Karola I. Proklamował republikę (1649). Zwalczał radykalne ruchy levellerów i diggerów. Toczył zwycięskie wojny z Holandią i Hiszpanią oraz przyłączył do Anglii Irlandię (1650) i Szkocję (1651).

• August II Mocny - (1670-1733), z dynastii Wettinów, od 1694 elektor saski (jako Fryderyk August I), król polski 1697-1706 i od 1709. W rok po objęciu tronu elektorskiego mianowany naczelnym dowódcą armii cesarza Leopolda I, walczył przeciw Turkom na Węgrzech 1695-1696. Po śmierci Jana III Sobieskiego podjął starania o koronę polską. Zabiegał o poparcie swej kandydatury przez dwory europejskie i szlachtę polską, dla której pozyskania przeszedł na katolicyzm. Podczas elekcji 27 czerwca 1697 August, jako kandydat mniejszości, ubiegł kandydata francuskiego Franciszka de Bourbon księcia Conti, wkroczył zbrojnie do Polski, zaprzysiągł pacta conventa i koronował się w katedrze wawelskiej. Doprowadził do ugody ze zwolennikami księcia Contiego, m.in. przez przekupienie przywódców opozycji. Dążył do trwałego związania Polski z Saksonią, wprowadzenia dziedzicznych i absolutnych rządów oraz przeprowadzenia koniecznych reform armii i gospodarki. Jego dążenia do rozwoju gospodarczego, realizowane z powodzeniem w Saksonii, wywołały ostry sprzeciw szlachty polskiej, obawiającej się utraty przywilejów. Dla wzmocnienia swej władzy utrzymywał w Polsce wojska saskie, wprowadził je także 1700 na Litwę, wykorzystując walki pomiędzy stronnictwem Sapiehów i Radziwiłłów. W tymże samym roku jako elektor saski rozpoczął wojnę o Inflanty ze Szwecją. Wojna sasko-szwedzka uwikłała neutralną Polskę w długotrwałą i wyniszczającą wojnę północną 1700-1721 . Po zajęciu Polski przez wojska szwedzkie grupa magnatów i szlachty ogłosiła w Warszawie w II 1704 detronizację Augusta. W maju tegoż roku szlachta małopolska utworzyła konfederację sandomierską, opowiedziała się za Augustem i wojną ze Szwecją. Po zajęciu Saksonii przez Karola XII, August został zmuszony do podpisania pokoju w Altranstädt, abdykacji z tronu polskiego i uznania wyboru Stanisława Leszczyńskiego. Powrócił na tron 1709 po bitwie połtawskiej, wezwany przez konfederację sandomierską i za przyzwoleniem cara Piotra I. Podejmował próby wprowadzenia zmian ustrojowych i uwolnienia się od kurateli rosyjskiej. Wspomagana przez Rosję opozycja doprowadziła do utworzenia 1715 konfederacji tarnogrodzkiej . Zwrócił się o mediację do cara Piotra I, przy którego udziale doszło do podpisania układu warszawskiego z konfederatami, zatwierdzonego 1717 na Sejmie Niemym. . Ostatnie lata swego panowania poświęcił zabiegom o zapewnienie tronu polskiego swemu synowi, Augustowi III. . Znany z licznych miłostek (np. z hrabiną Cosel, K. Lubomirska, M. Denhoffowa). Pod jego rządami Polska przeżyła okres upadku gospodarczego i kulturalnego.

• August III - (1696-1763), syn Augusta II Mocnego z dynastii Wettinów i Krystyny Eberhardyny Hohenzollern-Bayreuth. Od 1733 elektor saski (jako Fryderyk August II) i król polski. 1719 ożeniony z Marią Józefą, córką cesarza Józefa I. Wprowadzony na tron polski przez Austrię i Rosję w zamian za zobowiązanie do zachowania dotychczasowego ustroju w Polsce, uznanie sankcji pragmatycznej Karola VI i oddanie Kurlandii E.J. Bironowi, faworytowi cesarzowej rosyjskiej Anny Iwanowny. Wybrany na tron polski w drugiej elekcji, mimo wcześniejszego wyboru i koronacji Stanisława Leszczyńskiego. Objął władzę przy pomocy wojsk saskich i rosyjskich, które zmusiły 1734 Leszczyńskiego do opuszczenia kraju i rozbiły 1735 wojsko konfederacji dzikowskiej. Uznany ostatecznie za króla polskiego 1736. Dążył do wprowadzenia zasady dynastyczności tronu polskiego i zapewnienia sukcesji jednemu z synów oraz uzyskania godności cesarskiej dla rodu Wettinów. Pozbawiony szerszych koncepcji politycznych, oparł się na magnaterii, związany do 1734 ze stronnictwem Potockich, do 1752 - Czartoryskich i do końca panowania z koterią H. von Brühla, za którego pośrednictwem sprawował rządy w Polsce. Mimo długoletniego panowania nie nauczył się języka polskiego, większość czasu spędzał w Dreźnie. W pierwszych latach panowania dążył, popierany przez "Familię" , do wprowadzenia reform fiskalno-wojskowych. Mimo zgody Austrii i Rosji na zwiększenie liczebności wojska w okresie wojny rosyjsko-tureckiej 1736-1739 i drugiej wojny austriacko-pruskiej o Śląsk 1744-1745, reformy nie doszły do skutku z powodu zrywania sejmów. W polityce zagranicznej August oparł się na trwałym sojuszu z Rosją, co zapewniło mu spokojne panowanie w Polsce i prowadzenie, jako elektorowi saskiemu, w miarę niezależnej polityki w stosunku do Austrii i Prus. W wojnach o Śląsk początkowo sojusznik Prus, później Austrii, lawirując między obydwoma państwami umożliwił Prusom jego zajęcie. W czasie wojny siedmioletnie 1756-1763, po klęsce pod Pirną i opanowaniu Saksonii przez Prusaków, zmuszony do opuszczenia Drezna, przebywał w Warszawie do czasu zawarcia pokoju w Hubertsburgu (1763). Klęska militarna Saksonii w wojnie siedmioletniej, włączenie Śląska do Prus, zmiana polityki rosyjskiej w stosunku do Prus, przekreśliły plany Augusta na sukcesję tronu polskiego. Lata panowania Augusta w Polsce charakteryzowały się walką koterii magnackich i ogólną dezorganizacją państwa. Znawca sztuki, muzyki i architektury. Galeria Drezdeńska zawdzięcza mu wiele cennych nabytków. Z jego inicjatywy dokończono budowę Pałacu Saskiego i rozbudowano Zamek Królewski w Warszawie.

• Stanisław Leszczyński - (1677-1766), król Polski 1704-1709 i 1733-1736. Ojciec Marii, żony króla Francji Ludwika XV. Wojewoda poznański od 1699. Jako poseł na sejm elekcyjny przeciwny wyborowi Augusta II Mocnego. W czasie wojny północnej (1700-1721), wraz z prymasem M. Radziejowskim i hetmanem wielkim koronnym H. Lubomirskim, stanął na czele konfederacji w Środzie (1703) domagającej się abdykacji króla. Po detronizacji Augusta II przez konfederację generalną w Warszawie, przy poparciu króla Szwecji Karola XII, w 1704 otrzymał tron polski. 1705 zawarł przymierze z królem szwedzkim zezwalające Karolowi XII na utrzymywanie wojska w Polsce oraz na werbunek żołnierzy. W kraju wybuchła wojna domowa pomiędzy zwolennikami Augusta II i Stanisława Leszczyńskiego ("jedni od Sasa, drudzy od Lasa"). 1706 w wyniku pokoju w Altranstadt i rezygnacji z korony polskiej przez Augusta II, Stanisław Leszczyński stał się formalnie jedynym królem polskim. 1709 po klęsce Karola XII pod Połtawą, opuszczony przez dotychczasowych zwolenników, emigrował do Turcji, następnie do Szwecji, później do alzackiego Wissembourga. 1733 po śmierci Augusta II, poparty przez swego zięcia Ludwika XV, ponownie został wybrany na króla. Na skutek opozycji magnatów, szlachty i interwencji wojskowej Rosji abdykował 1736. Otrzymał od króla Francji w dożywocie księstwa Bar-le-Duc i Lotaryngię, w których zasłynął jako dobry gospodarz, mecenas nauki i sztuki. Autor dzieła Głos wolny wolność ubezpieczający (1749).

• Stanisław Konarski - właściwie Hieronim Franciszek Konarski (1700-1773), ksiądz, pedagog, pisarz polityczny i poeta. W latach 1741-1742 pełnił urząd prowincjała pijarów w Polsce. Wykładał poezję i retorykę w szkołach pijarskich. W 1725 wyjechał do Włoch, w latach 1729-1730, dla pogłębienia studiów, przebywał we Francji, Niemczech i Austrii, co pozwoliło mu poznać najlepsze szkoły europejskie. Po powrocie do kraju, za namową J.A. Załuskiego, przystąpił do pracy nad publikacją pełnego zbioru praw polskich, począwszy od statutów wiślickich. W latach 1733-1739 rozwijał ożywioną działalność publicystyczną i dyplomatyczną jako stronnik Stanisława Leszczyńskiego. W 1739 przeniesiony do Warszawy, gdzie 1 IX 1740 otworzył nowocześnie zorganizowaną uczelnię - Collegium Nobilium, którą kierował do 1756.

• Andrzej Józef Załuski - (1702-1774), brat A.S. Załuskiego, referendarz wielki koronny od 1728, biskup kijowski od 1759. Historyk, bibliofil, wydawca, mecenas uczonych i artystów, kanonik krakowski, opat w Przemęcinie i Wąchocku. Współzałożyciel, wraz z bratem, Biblioteki Załuskich (1747). Przyczynił się do podjęcia przez S. Konarskiego pracy nad Volumina legum. Otoczył opieką współczesnego historyka polskiego G. Lengnicha. Jego staraniem ukazywały się w kraju cenne wydawnictwa drukowane za granicą. 1753-1758 współwydawca Warschauer Bibliothek. 1765 współzałożyciel wydawnictwa Towarzystwa Literatów w Polsce Ustanowionego.

• Stanisław August Poniatowski - (1732-1798), ostatni król Polski 1764-1795, syn Stanisława Poniatowskiego, kasztelana krakowskiego, i Konstancji z Czartoryskich. Starannie wykształcony, w młodości wiele podróżował po krajach Europy Zachodniej. Podczas pobytu w Anglii zapoznał się z systemem rządów parlamentarnych. 1764 jako kandydat Familii, przy zdecydowanym poparciu cesarzowej Katarzyny II, wybrany na króla Polski. W pierwszych latach swego panowania przeprowadził reformę w armii, zastępując kawalerię piechotą i innymi rodzajami broni, założył odlewnię dział, utworzył komisję menniczą, która zajęła się uporządkowaniem spraw monetarnych, a komisje dobrego porządku dla miast miały się zająć skarbowością i gospodarką miejską. 1765 z inicjatywy króla powołano Szkołę Rycerską. Reformy zaniepokoiły Katarzynę II, która przy pomocy swego ambasadora w Polsce N.W. Repnina próbowała im przeciwdziałać. Repnin zainicjował m.in. zawiązanie (1767) przez szlachtę konfederacji przeciwko królowi i reformom Familii. Na sejmie 1767-1768 konfederacja uchwaliła tzw. prawa kardynalne, których gwarantem została Rosja. W imię obrony wolności szlacheckiej oraz wolności Polski, przeciwko Rosji i królowi zawiązała się w Barze konfederacja (1768-1772). 1772 nastąpił I rozbiór Polski, a król pod naciskiem O.M. Stackelberga 1773 powołał sejm (sejmy rozbiorowe), który zatwierdził traktaty rozbiorowe. W czasie trwania sejmu królowi udało się powołać Radę Nieustającą i Komisję Edukacji Narodowej. Sprawując rządy w państwie o ograniczonej suwerenności Stanisław August dążył do rozwoju gospodarczego i kulturalnego kraju. Popierał manufaktury, założył liczne wytwórnie fajansów, wyrobów marmurowych i broni, z jego inicjatywy przebudowano zamek królewski, wzniesiono zespół pałacowy w Łazienkach. Był mecenasem nauki, literatury i sztuki. Największym sukcesem dążeń reformatorskich króla stało się uchwalenie podczas Sejmu Czteroletniego w 1791 Konstytucji 3 Maja. 1792 po wkroczeniu wojsk rosyjskich do Polski Stanisław August przystąpił do konfederacji targowickiej, mając nadzieję na uratowanie państwa i części reform. Przyłączenie się do targowiczan zostało ocenione negatywnie przez społeczeństwo i przyniosło królowi miano "zdrajcy narodu". W czasie powstania 1794 odsunięty od władzy, sprzyjał powstańcom mimo braku wiary w końcowy sukces. Po upadku powstania, w styczniu 1795 wywieziony do Grodna, mimo nalegań rosyjskich abdykował dopiero w listopadzie 1795. Zmarł w Petersburgu. Obecnie jego prochy spoczywają w krypcie katedry Św. Jana w Warszawie.

• Katarzyna II - księżna Sophia Augusta Anhalt-Zerbst (1729-1796), cesarzowa Rosji od 1762. Wstąpiła na tron po wymuszonej abdykacji swego męża Piotra III, który wkrótce po ustąpieniu został zabity w celowo sprowokowanej przez oficerów burdzie. Doprowadziła do wycofania się Rosji z wojny siedmioletniej (1756-1763) i przerwała przygotowania do wojny z Danią. Utrzymała w mocy dekret Piotra III o wolnościach szlacheckich, początkowo zniosła akt w sprawie sekularyzacji dóbr kościelnych, co zjednało jej poparcie szlachty i duchowieństwa. Dążyła do umocnienia władzy centralnej, rozwoju ekonomicznego kraju, wzrostu politycznego znaczenia Rosji na arenie międzynarodowej. Wbrew swoim wcześniejszym zapewnieniom, w 1764 przeprowadziła sekularyzację dóbr kościelnych, przy czym państwo wzięło na swe utrzymanie instytucje kościelne i klasztorne. W 1764 zniosła na Ukrainie władzę hetmanów. W 1766 powołała komisję prawodawstwa, która miała opracować kodeks praw, jednakże wojny rosyjsko-tureckie odsunęły ten problem na dalszy plan. Rosja za czasów Katarzyny II stała się monarchią szlachecką opartą na wyzysku mas chłopskich, którym dekret Katarzyny II z 1767 zabraniał wnoszenia skarg na panów. Bezwzględna polityka w stosunku do ludności wiejskiej doprowadziła do wybuchu buntu chłopskiego pod przywództwem J. Pugaczowa (1773-1775). Katarzyna II wydała dekret o guberniach (1775), który zapewniał sprawowanie władzy przez urzędników podległych bezpośrednio cesarzowi. W 1785 ogłosiła przywilej zasadniczy dla szlachty i przywilej dla miast. Wszystkie nowe przepisy w niczym nie ograniczały absolutnej władzy monarszej. W polityce zagranicznej Katarzyna II dążyła do zdobyczy terytorialnych na południu i zachodzie kraju. W wyniku zwycięskich dla Rosji wojen z Turcją (1768-1774 i 1787-1792) i traktatów pokojowych podpisanych w Belgradzie, Kuczuk-Kainardżi i Jassach, pod panowaniem rosyjskim znalazło się całe północne wybrzeże Morza Czarnego. Poprzez politykę ciągłego mieszania się w sprawy Polski nie dopuściła do przeprowadzenia reform ustrojowych, osadziła na tronie królewskim swego faworyta Stanisława Augusta Poniatowskiego, doprowadziła do rozbiorów Rzeczpospolitej.

• Mikołaj Repnin - książę (1734-1801), generał rosyjski, dyplomata. 1764-1769 ambasador rosyjski w Warszawie, 1775-1776 w Turcji. Wykorzystywał trudną sytuację Polski do utrzymania wpływów rosyjskich. Występował przed magnatami i szlachtą jako obrońca wolności. Zyskał przez to wsparcie szlachty w działaniach mających na celu utrudnianie i blokowanie reform podejmowanych przez Stanisława Augusta Poniatowskiego i stronnictwo Czartoryskich. Na sejmie 1766 uniemożliwił ograniczenie liberum veto i przyczynił się do rozwiązania, trwającej od 1764, konfederacji generalnej. Pod pozorem obrony dysydentów wprowadził do Polski wojska carskie. Pod ich ochroną zawiązały się konfederacje w Słupsku, Toruniu, Wilnie i Radomiu, utrzymujące kraj w stanie anarchii. Z jego rozkazu porwano i uwięziono czterech senatorów, zastraszony sejm (1767-1768) uchwalił równe prawa dla dysydentów oraz prawa kardynalne, których gwarantem została Rosja. Zdymisjonowany w związku z zawiązaniem konfederacji barskiej (1768-1772), przekreślającej jego plan opanowania Polski przez Rosję. 1794 ponownie w Polsce, jako dowódca rosyjskich wojsk interwencyjnych tłumił wystąpienia na Litwie, gdzie po III rozbiorze objął stanowisko generał-gubernatora (do 1797).

• Tadeusz Rejtan - (1742-1780), uczestnik konfederacji barskiej (1768-1772). 1773 poseł ziemi nowogródzkiej na sejm. Ostro protestował przeciwko zawiązaniu na sejmie konfederacji pod przewodnictwem księcia A. Ponińskiego, dzięki której możliwe stało się zatwierdzenie traktatu rozbiorowego i akceptacja narzuconego Polsce przez państwa zaborcze ustroju. Gdy na polecenie marszałka Ponińskiego posłowie skierowali się ku wyjściu, Rejtan rzucił się na próg, starając się zagrodzić drogę wychodzącym (opuszczenie sali obrad oznaczało zgodę posłów na uznanie decyzji konfederackich). 1775 po zakończeniu sejmu popadł w obłęd. Zginął śmiercią samobójczą.

• Izaak Newton - (1643-1727), fizyk, matematyk, filozof i astronom angielski. Profesor fizyki i matematyki uniwersytetu w Cambridge 1669-1701, członek Royal Society od 1672 i jego prezes od 1703, członek paryskiej AN od 1699. W 1705 otrzymał tytuł szlachecki. W 1687 opublikował pracę Philosophiae naturalis principia mathematica, w której sformułował podstawy fizyki klasycznej (Newtona zasady dynamiki) i przedstawił ich zastosowanie w zagadnieniach mechaniki, astronomii i fizyki. Sformułował prawo powszechnego ciążenia (Newtona prawo grawitacji), wyjaśnił precesję osi Ziemi i pływy morza, uzasadnił prawa Keplera. W optyce opracował korpuskularną teorię budowy światła (spór z Ch. Huygensem), określił zasady optyki geometrycznej oraz odkrył interferencję światła (Newtona pierścienie). Dał początek badaniom nad ciepłem (wprowadził skalę stopni ciepła, podał prawo stygnięcia ciał). Niezależnie od G.W. Leibniza odkrył rachunek różniczkowy i całkowy, podał metodę przybliżonego rozwiązywania równań (tzw. metoda stycznych), podał wzór interpolacyjny dla wielomianu n-tego stopnia określonego w n-punktach, badał własności krzywych. W filozofii twórca mechanicyzmu.

• Antoni Lavoisier - (1743-1794), chemik francuski, z wykształcenia prawnik, prowadzący w Paryżu prywatne laboratorium. Zapoczątkował rozwój nowożytnej chemii wprowadzając pomiary ilościowe, obalił teorię flogistonu, wyjaśnił procesy spalania i oddychania, sformułował zasadę zachowania masy w reakcjach chemicznych, wykazał obecność tlenu i azotu w powietrzu, przeprowadził analizę i syntezę wody, określił skład wielu substancji (m.in. tlenku siarki(IV), kwasu siarkowego(VI) i kwasu azotowego(V). Został stracony w czasie rewolucji francuskiej.

• James Watt - 1736-1819), angielski inżynier i wynalazca. W 1769 uzyskał patent na zmodernizowany silnik parowy Th. Newcomena. Następnie zbudował parowy silnik dwustronny (1782). 1784 otrzymał patent na tzw. uniwersalny silnik parowy z odśrodkowym regulatorem obrotów.

• bracia Montglfier - bracia Joseph Michel (1740-1810) i Jacques Etienne (1745-1799), francuscy przemysłowcy i wynalazcy. 5 czerwca 1783 dokonali pierwszej udanej próby lotu balonem, wykonanym z papieru, napełnionym ogrzanym powietrzem z palącej się słomy, który następnie we wrześniu wyniósł w powietrze (na uwięzi) koguta, barana i kaczkę, w październiku człowieka (P.de Roziera), a w listopadzie de Rozier wykonał na nim pierwszy przelot balonem bez uwięzi.

• Tadeusz Kościuszko - (1746-1817), generał, bohater narodowy. Pochodził ze średniej szlachty, po ukończeniu szkoły średniej kształcił się w Szkole Rycerskiej, następnie jako stypendysta królewski wyjechał do Paryża. W 1774 w stopniu kapitana artylerii powrócił do kraju. W 1775 wyjechał do Ameryki, by wziąć udział w walce o niepodległość Stanów Zjednoczonych. Jako inżynier wojskowy fortyfikował Filadelfię i obozy amerykańskiej armii północnej. W październiku 1775 mianowany został przez Kongres pułkownikiem. W walkach szczególnie odznaczył się przy oblężeniu Saratogi (1777), w 1783 mianowany został generałem brygady. W następnym roku wrócił do Polski i osiadł w swym majątku Siechnowicze. W 1789 powołany został do wojska polskiego w stopniu generała-majora. W 1792 w czasie wojny polsko-rosyjskiej walcząc w armii koronnej odznaczył się w bitwach pod Zieleńcami, a zwłaszcza pod Dubienką. Po przystąpieniu Stanisława Augusta do Targowicy podał się do dymisji i wyjechał do Lipska. W 1793, z ramienia emigracji polskiej, udał się do Paryża, by uzyskać pomoc dla Polski od francuskiego rządu rewolucyjnego. Jego misja nie powiodła się. Przewidziany na przyszłego wodza powstania w Polsce, brał udział w pracach sprzysiężenia powstańczego 1793-1794. We wrześniu 1793, uznając brak możliwości zorganizowania skutecznego powstania narodowego, wyjechał do Włoch. Powrócił do Polski w marcu 1794. Po ogłoszeniu insurekcji w Krakowie (24 III 1794) Kościuszko objął władzę dyktatorską jako Najwyższy Naczelnik Siły Zbrojnej Narodowej. W czasie trwania walk stosował nową taktykę w zakresie współdziałania broni, starając się rekompensować niedostateczne uzbrojenie i wyszkolenie armii powstańczej. Wykazał duże umiejętności w zakresie fortyfikacji polowych. Rozbicie wojsk rosyjskich pod Racławicami (4 IV 1794) umożliwiło spokojniejsze organizowanie armii polskiej i pozyskanie chłopów. Dla zjednania mieszkańców wsi ogłosił dwa uniwersały (pod Winiarami 2 V i Połańcem 7 V 1794) znoszące poddaństwo osobiste i ograniczające pańszczyznę. Po klęsce pod Maciejowicami (10 X 1794) więziony w twierdzy pietropawłowskiej w Petersburgu. Zwolniony przez cara Pawła I w 1796, po złożeniu przysięgi wierności carowi, w 1797 wyjechał do Stanów Zjednoczonych. W lipcu 1798 przybył do Paryża, gdzie współdziałał przy tworzeniu Legionów polskich. Sprzeciwiał się jednak wiązaniu sprawy polskiej z Napoleonem, któremu nie ufał. W 1799 brał udział w zakładaniu w kraju Towarzystwa Republikanów Polskich. Zmarł w Szwajcarii (w Solurze), gdzie spędził ostatnie lata swego życia. Pochowany na Wawelu.

• Kazimierz Pułaski - (1746-1779), polski generał, 1768-1772 dowódca w konfederacji barskiej. Zyskał sławę jako obrońca Jasnej Góry przed Rosjanami. 1777-1779 walczył w wojnie o niepodległość Stanów Zjednoczonych. Dowodził brygadą kawalerii w armii J. Waszyngtona. 1778 zorganizował Legion Pułaskiego. 1779 odniósł zwycięstwo nad wojskami angielskimi pod Charleston. Zmarł w wyniku odniesionych ran w czasie oblegania Savannah. Uznany za bohatera narodowego Stanów Zjednoczonych.

• Maksymilian Robespierre - (1758-1794), francuski adwokat, jeden z głównych radykalnych przywódców Wielkiej Rewolucji Francuskiej, jakobin. 1789 deputowany do Stanów Generalnych, zasłynął jako mówca. 1792 członek Konwentu Narodowego i Komuny Paryskiej. 31 V - 2 VI 1793 przyczynił się do obalenia żyrondystów. Jako przewodniczący Komitetu Ocalenia Publicznego faktycznie sprawował władzę dyktatorską, zainaugurował radykalne reformy społeczne (konstytucja jakobińska, ustanowienie maksymalnych cen i płac, zniesienie ciężarów feudalnych na wsi). Bezwzględnie zwalczał opozycję zarówno lewicową (hebertystów), jak i prawicową (G.J. Dantona). Prowadził politykę terroru wobec wszelkich przeciwników. Popularny wśród ludu, który zwał go Nieprzekupnym. Obalony 9 thermidora (27 VII 1794) w wyniku zamachu stanu prawicy republikańskiej, zgilotynowany. Działalność Roberspierre'a budzi wielkie kontrowersje w historiografii.

• książę Józef Poniatowski - książę (1763-1813), bratanek króla Stanisława Augusta Poniatowskiego. Naczelny wódz wojska polskiego w Księstwie Warszawskim, od 1813 marszałek Francji. Karierę wojskową rozpoczął w 1780 w armii austriackiej, gdzie dosłużył się stopnia pułkownika. 1789 po odejściu ze służby austriackiej wstąpił do wojska polskiego. Otrzymał stopień generała majora i stanowisko dowódcy gwardii pieszej koronnej. Wziął udział w wojnie polsko-rosyjskiej 1792, dowodząc wojskami koronnymi na Ukrainie, gdzie stoczył zwycięską bitwę pod Zieleńcami (18 czerwca). Po przystąpieniu króla do Targowicy podał się do dymisji. 1794 brał udział w powstaniu kościuszkowskim, dowodził dywizją broniącą Warszawy. Po upadku powstania na emigracji. 1798 powrócił do kraju. Nie przyjął złożonej mu przez cara Aleksandra I propozycji służby w wojsku rosyjskim. 1806 po utworzeniu Księstwa Warszawskiego mianowany ministrem wojny. 1809 dowodził 16-tysięcznym wojskiem Księstwa w czasie wojny austriacko-polskiej, odnosząc taktyczny sukces nad 32-tysięcznym korpusem austriackim w bitwie pod Raszynem. Przeniósł działania wojenne na teren Galicji. Wojna zakończyła się pełnym sukcesem strony polskiej i przyłączeniem do Księstwa ziem zabranych przez Austrię w III rozbiorze oraz niewielkich terytoriów utraconych w I rozbiorze. Dowodząc 5 korpusem wziął udział w kampanii moskiewskiej Napoleona I. Kontuzjowany w czasie walk o Moskwę powrócił do Warszawy, gdzie pracował nad odbudową polskich sił zbrojnych, na czele których wziął udział w walkach na terytorium Niemiec. Osłaniając odwrót wojsk francuskich po przegranej "bitwie narodów" pod Lipskiem (1813), wielokrotnie ranny utonął w Elsterze.

• Jan Henryk Dąbrowski - (1755-1818), generał, jeden z najwybitniejszych polskich dowódców wojskowych. W 1771 zaciągnął się do armii saskiej, gdzie służył przez ponad 20 lat. W okresie Sejmu Czteroletniego i wojny polsko-rosyjskiej wstąpił do wojska polskiego (1792). Uczestnik powstania kościuszkowskiego, podczas oblężenia Warszawy skutecznie wspierał T. Kościuszkę. Za obronę stolicy awansowany do stopnia generała. Wysłany na pomoc powstańcom w Wielkopolsce, stanął na czele korpusu składającego się z 3 tys. żołnierzy i zajął Bydgoszcz. Po upadku powstania liczył na konflikt Prus z pozostałymi zaborcami, swe nadzieje wiązał również z Francją, dokąd przybył w 1796. W porozumieniu z Napoleonem Bonaparte utworzył Legiony Polskie we Włoszech, opierając się na układzie podpisanym w 1797 z Republiką Lombardzką. W 1799 jako dowódca I Legii walczył nad Trebbią i pod Novi. Od 1802 piastował stanowisko naczelnego inspektora legionów. Po zwycięstwie Napoleona pod Jeną w 1806 Dąbrowski zorganizował w Wielkopolsce powstanie przeciw Prusakom. W 1807 jako dowódca części wojska polskiego, tzw. III Legii, uczestniczył w wyzwalaniu ziem polskich położonych na lewym brzegu Wisły, zdobył Tczew, uczestniczył w oblężeniu Gdańska i w bitwie pod Frydlandem. Brał udział w kampanii przeciw Austriakom (1809) i kampanii rosyjskiej (1812-1813). Po bitwie pod Lipskiem w 1813 mianowany naczelnym wodzem wojsk polskich. W 1814 zreorganizował resztki armii i wziął udział w kampanii toczonej na ziemi francuskiej. W Królestwie Polskim piastował godność senatora-wojewody. Pieśń Legionów poświęcona Dąbrowskiemu, Mazurek Dąbrowskiego, stała się polskim hymnem narodowym.

• Hugo Kołłątaj - (1750-1812), ksiądz, uczony, polityk, filozof i publicysta, jeden z głównych przedstawicieli polskiego Oświecenia, zwolennik fizjokratyzmu. Kształcił się w Krakowie, Wiedniu i we Włoszech. Po powrocie do kraju w 1774 objął jedną z kanonii krakowskich. Zaangażował się w prace Komisji Edukacji Narodowej (KEN) i Towarzystwa do Ksiąg Elementarnych. Jako delegat KEN, wspomagany przez M. Poniatowskiego i I. Potockiego, pomimo silnego oporu konserwatywnej profesury w latach 1777-1783 zasiadał w radzie Akademii Krakowskiej, a w 1783-1786 został jej rektorem. Popierał walkę o emancypację miast i równouprawnienie mieszczan, opracował memoriał z żądaniem reform, który przedstawiciele miast podczas tzw. "czarnej procesji" wręczyli marszałkowi Sejmu i królowi, zmuszając ich do rozpatrzenia żądań. Był współautorem Konstytucji 3 Maja i innych aktów ustawodawczych. Po ogłoszeniu Konstytucji był jednym z twórców i kierowników Zgromadzenia Przyjaciół Ustawy Rządowej, pierwszego w Polsce zorganizowanego stronnictwa politycznego. Wybrany podkanclerzym koronnym (1791-1792) i członkiem rządu. Po zwycięstwie Targowicy przebywał na emigracji w Dreźnie i Lipsku, gdzie napisał dzieło O ustanowieniu i upadku Konstytucji 3 Maja, wydane w 2 tomach w 1793, oraz zaangażował się w przygotowania powstańcze 1793-1794.

• Wojciech Bogusławski - (1757–1829), polski aktor, reżyser, zwany „ojcem polskiego teatru”. Debiutował 1778 w Warszawie – jako aktor w komedii Fałszywe niewierności N.Th. Berthgo, jako autor adaptacji francuskiej komedii Amant, autor i sługa oraz jako śpiewak operowy w Nędzy uszczęśliwionej M. Kamieńskiego. Trzykrotnie był dyrektorem Teatru Narodowego (1783–1785, 1790–1794 i 1799–1814). Organizował występy teatru poza Warszawą. W 1783 uruchomił własny teatr w Poznaniu, z którym występował w różnych miastach. Prowadził stały publiczny teatr w Wilnie (1785–1789) i we Lwowie (1794–1799). W 1811 założył w Warszawie pierwszą polską szkołę dramatyczną i napisał dla niej podręcznik gry aktorskiej pt. Dramaturgia, czyli Nauka sztuki scenicznej dla Szkoły Teatralnej napisana przez Wojciecha Bogusławskiego w Warszawie 1812.

• Stanisław Staszic - (1755-1826), polski mieszczanin, ksiądz, uczony, filozof, geolog i geograf, działacz polityczny i oświatowy, jeden z najwybitniejszych przedstawicieli polskiego oświecenia, prekursor badań terenowych i turystyki górskiej. Studiował nauki przyrodnicze na uniwersytetach w Lipsku, Getyndze i Paryżu. W okresie Sejmu Czteroletniego zwolennik Stronnictwa Patriotycznego, rzecznik reform. Domagał się zniesienia liberum veto, wprowadzenia dziedziczności tronu, praw politycznych dla mieszczan i poprawy sytuacji chłopów. W Księstwie Warszawskim (1807-1815) członek Dyrekcji Edukacyjnej, Dyrekcji Skarbowej i od 1810 radca stanu. Od 1800 w Towarzystwie Przyjaciół Nauk, od 1808 prezes tej organizacji.

• Jan Kiliński - (1760-1819), z zawodu mistrz szewski. W 1791 wybrany radnym miejskim Starej Warszawy, od 1793 brał udział w pracach przygotowawczych sprzysiężenia powstańczego (powstanie kościuszkowskie). 17 i 18 IV 1794 uczestniczył w walkach z rosyjską załogą w Warszawie. Jako jedyny przedstawiciel średniego mieszczaństwa powołany został przez króla do Zastępczej Rady Tymczasowej. Po czerwcowej rewolcie warszawskiej, kiedy lud samowolnie wyciągnął z więzienia zdrajców i powiesił ich na ulicach miasta, wystąpił z inicjatywą usunięcia z Warszawy "niespokojnego elementu". 2 VII 1794 mianowany przez T. Kościuszkę pułkownikiem, został upoważniony do wystawienia pułku piechoty i objęcia w nim nominalnego dowództwa (XX regiment). Po upadku powstania uciekł do Poznania, gdzie został aresztowany przez Prusaków i wydany Rosji.