Temat daje ogromne możliwości opracowania przede wszystkim z powodu ogromu materiału – bardzo wiele dzieł literackich sfilmowano, niektóre nawet kilkakrotnie. Po drugie temat nie narzuca konkretnego tytułu – można więc samodzielnie wybrać utwór, który się wyjątkowo lubi, o którym można dużo powiedzieć. Należy pamiętać, aby nie przesadzić z teorią – problemów adaptacji filmowej jest wiele – najlepiej pokazać je na przykładzie jednej konkretnej adaptacji, a nie w formie nudnego wykładu teoretycznego.

Filmowe adaptacje dzieł literackich jako przykład interpretacji tekstu pierwowzoru. Odwołaj się do wybranego przykładu i dokonaj jego oceny.

Bibliografia podmiotu

• Adam Mickiewicz, Dziady
• Film Lawa. Opowieść o "Dziadach" Adama Mickiewicza reż. Tadeusz Konwicki (Polska 1989)

Bibliografia przedmiotu

• Dwugłos o "Lawie" Tadeusza Konwickiego, Polityka 1989, nr 47 - bardzo krytyczna i kontrowersyjna recenzja adaptacji Konwickiego.
• Jacek Słodowski, Jacek Tabęcki, Filmy z czterdziestolecia
• Zbigniew Majchrowski, Krzysztof Mrowcewicz, Piotr Sitarski, Dorota Szwarcman, Człowiek - twórca kultury - dos-konale skonstruowany i napisany -podręcznik wiedzy o kulturze. Poza podstawowymi wiadomościami dotyczącymi filmu, kultury popularnej i multimediów znajdziecie tam fragmenty tekstów i komentarzy największych twórców i krytyków sztuki.
• Filmowy świat Andrzeja Wajdy, red. Ewelina Nurczyńska-Fidelska, Piotr Sitarski
• Andrzej Wajda, Podwójne spojrzenie
• Barbara Kosecka, Katarzyna Kubisiowska, Lektury na ekranie, czyli mały leksykon adaptacji filmowych
• Andrzej Wajda, Kino i reszta świata
• Andrzej Werner, To jest kino - książka doskonale dokumentująca styk filmu i literatury jako miejsce wzajemnej inspiracji oraz problem adaptacji filmowej arcydzieł literatury.
• Jacek Fuksiewicz, Film i telewizja w Polsce
• Stanisław Janicki, Film polski od A do Z
• Ewelina Nurczyńska-Fidelska, Barbara Parniewska, Ewa Popiel-Popiołek, Halina Uliańska, Film w szkolnej edukacji humanistycznej

Inne możliwe sformułowania tematu

• Widz czy czytelnik? W jakiej roli występujesz częściej i dlaczego? Omów wybrane przykłady dzieł literackich i filmowych.
• Oceń filmowe konkretyzacje dzieł Adama Mickiewicza i odczytaj ich współczesne przesłania.
• Porównaj film z jego literackim pierwowzorem; oceń adaptację.

PREZENTACJA

Strategie wstępu

Możliwość 1.
Najprościej
Można zacząć od przedstawienia definicji adaptacji. W ten sposób uściślamy, o czym będziemy mówić i co przez adaptację rozumiemy.
Należy pamiętać, że adaptować można wiernie lub też dzieło filmowe może być tylko oparte na motywach z powieści. Może także być wyborem najważniejszych - zdaniem reżysera i scenarzysty - wątków i scen lub może być realizacją tylko jednego - niekoniecznie głównego - wątku utworu.
Kończąc wstęp, podaj tytuł dzieła, które będziesz analizował - film Lawa. Opowieść o "Dziadach" Adama Mickiewicza w reżyserii Tadeusza Konwickiego.
Możesz powiedzieć, dlaczego właśnie to dzieło wybrałeś (wybitny autor, dzieło niesceniczne, wyjątkowy reżyser).
Adaptacja - przetworzenie utworu, zmiana jego właściwości, cech, formy, kształtu, języka, sposobu prezentacji fabuły dokonana w celu dostosowania dzieła bądź do oczekiwań i potrzeb jakiejś grupy odbiorców, bądź też do wymogów nowej formy przekazu. Adaptacja filmowa - jest to proces przetwarzania dzieła literackiego lub scenicznego w film (rezultat takiego procesu, a więc sam film, również nazywamy adaptacją). Adaptacji podlega najczęściej literatura beletrystyczna pisana prozą, również dzieła dramatyczne, a wyjątkowo nawet poezja. Oryginał literacki może być przeniesiony na ekran bardzo wiernie.

Możliwość 2.
Nieco trudniejsza wersja.
Zacznij od opowieści o problemie wierności oryginałowi, z którym borykali się wszyscy twórcy filmów opartych na dziełach literackich.
Na przykład tak:
Od początku swojego istnienia film czerpał z dorobku innych dziedzin sztuki - najpierw z wiedzy odnoszącej się do tworzenia obrazów i fotografii, potem stał się komentarzem, ilustracją do pierwowzoru literackiego. Później adaptacja filmowa stała się samodzielnym dziełem sztuki, niekiedy wiernym pierwowzorowi, a czasem tylko na nim opartym. Jak wiernie przenieść na ekran dzieło literackie, czy pozwolić sobie na interpretację czy komentarz, czy też pozostać wiernym oryginałowi - takie zadanie staje przed reżyserem. Poza tym nie jest to wcale oczywiste, czy o jakości adaptacji świadczy przede wszystkim wierność oryginałowi.
Nawet jeśli reżyser zdecyduje się wiernie, rygorystycznie przekopiować fabułę czy dialogi dzieła literackiego, nie gwarantuje to, że powstanie film wierny oryginałowi. Przecież każdy tekst to nie tylko treść, ale także nastrój, który budzi emocje, a przede wszystkim - tworzywo, z jakiego jest tworzony, czyli w przypadku literatury: język. Zadaniem reżysera jest znalezienie własnego sposobu i środków na przeniesienie na ekran tego, czego ze swojej natury nie można przenieść bezpośrednio.

Strategie rozwinięcia

Porównanie filmu i dzieła literackiego
Przede wszystkim należy zestawić ze sobą film i dramat i wskazać, czym się różnią, jakie sceny z dramatu zostały pominięte w adaptacji, co zmieniono i co dodano - nie można tego zostawić bez komentarza, konieczne jest podsumowanie, czemu służyły te zabiegi reżysera i scenarzysty.
Zauważ, że...
dzieło filmowe może być interpretacją dzieła książkowego. Wizją reżysera, scenarzysty i scenografa. Oglądając film, patrzymy na niego oczami reżysera i z jego punktu widzenia.
W filmie Lawa nie znalazły się:
• Fragmenty dialogów i monologów (duże fragmenty).
• Ustęp.
• Część zatytułowana Upiór.
• Scena IV z III części Dziadów.
• Fragmenty Widowiska (duże).
• Wątek Starosty, o którego córkę pyta podczas balu Senator.
• Noc dziadów (fragment, w którym na cmentarzu pojawiają się zjawy).
Do scenariusza filmowego dodano:
• Obrazy współczesnych tłumów.
• Sceny, w których pojawia się kobieta ucharakteryzowana na alegorię Polski (jest ona jednocześnie Aniołem z I sceny III części Dziadów).
• Scenę ukazującą aresztowanie Rollisona.
• Fragment z Senatorem włączony w sekwencje guseł.
• Wiele wspomnień i opowieści bohaterów przywołanych jako retrospekcje - spot-kanie Gustawa z ukochaną, powrót Cichowskiego z więzienia, wywóz na Sybir.
Zmieniono w adaptacji:
• Kolejność przedstawiania poszczególnych części dramatu: zaczyna się od fragmentu Widowiska; następnie jest część IV Dziadów; potem część II Dziadów, w którą wpleciono pojedyncze ujęcia obrazu Senatora i dziedzińca więziennego. Kolejno znów fragmenty Widowiska z monologiem Dziewicy; następne na przemian pojawiają się w filmie sceny więzienne i pałacowe.
• Konwicki zmienił też postacie: jedna osoba to Zosia, ukochana Gustawa i jeden z aniołów; dziedzic z II części staje się diabłem w części III.
Na takie postępowanie z filmem mógł sobie pozwolić reżyser z następujących powodów:
• Tytuł filmu wyraźnie sugeruje, że będzie to "opowieść", czyli swobodny przekaz widza - reżysera. Z założenia nie miała to być adaptacja wierna. Konwicki chciał pokazać Dziady z własnej, współczesnej perspektywy.
• Dramaty romantyczne są "z założenia" niesceniczne, trudno więc przedstawić w filmie widowisko - konieczna jest daleko posunięta adaptacja.
• Różnorodność dzieła Mickiewicza - konstrukcja łatwo poddająca się modyfikacjom, sceny fantastyczne przeplatane z realistycznymi, mieszanie się form poetyckich i poetyk - prowokuje to wyobraźnię twórcy do działania.
Zauważ, że...
w przypadku romantycznego dramatu niescenicznego - a takim dramatem są Dziady - trudno w ogóle jest stworzyć wierną adaptację dzieła.
Konwicki, dodając do filmowej realizacji sceny, które można nazwać symbolicznymi, przede wszystkim pobudził wyobraźnię odbiorcy - podsunął pole skojarzeń dotyczących interpretacji dramatu, ale także starał się w ten sposób ujednolicić - różnorodny z założenia - dramat romantyczny.
Wymień sceny dodane przez reżysera
• Fragment wstępu wygłaszany w opustoszałym domu - którego symboliczne znaczenie możemy odczytać ze słów Poety: to Polska "poddana niezmordowanemu okrucieństwu tyranów".
• Orzeł, który wolno podrywa się do lotu, a w ostatniej scenie triumfalnie leci ku niebu.
• Jeździec galopujący konno o zmroku - zwiastun nieszczęść, tragicznych wydarzeń, które są wspólnym losem wielu pokoleń Polaków.
• Gromada kruków krążąca w powietrzu na tle krwistoczerwonego księżyca - symbolizująca stan stałego zagrożenia.
• Anioł w biało-czerwonej szacie obecny w celi Gustawa-Konrada i chodzący po ulicach współczesnej Polski - można odczytać go jako przedstawienie idei wolności stale obecnej w świadomości narodu, organizuje ona życie wewnętrzne narodu, wytycza kierunek działania, ocala od zagłady.
• Samochody na ulicy w Wilnie widoczne w świetle błyskawicy, która zabija Bajkowa.
• Pałac Kultury, który widać z okna celi więziennej w wileńskim klasztorze bazylianów.
• Inne sceny przedstawiające czasy późniejsze: walki z września 1939, groby polskich oficerów w Katyniu, Holocaust, zniszczony dworek szlachecki, msza celebrowana przez Jana Pawła II w Warszawie, robotnicy wychodzący z fabryki, ulice współczesnej Warszawy.
Ujednoliceniu kompozycji, a co za tym idzie lepszemu zrozumieniu fabuły dramatu służyły też zmiany, jakich dokonał Konwicki w samej materii dramatu. Zmiany wprowadzone w pierwszej części dramatu to:
• Prolog - czyli gusła z Widowiska.
• Dzieje tragicznej miłości Gustawa z IV części Dziadów (dzięki temu zabiegowi duch, który pojawia się pod koniec obrzędów z II części dramatu, jest tożsamy z duchem Gustawa).
Zwróć uwagę na...
fakt, że sceny przedstawiające obrzęd dziadów odbywają się na cmentarzu na Rossie w Wilnie. Na obrzęd przybywają nie tylko przywołane duchy, ale także więźniowie i żołnierze różnych epok - od czasów powstania listopadowego do II wojny światowej. W ten sposób Konwicki rozszerzył znaczenie dziadów - stały się one uroczystością ku czci wszystkich ofiar niewoli i walki o wolność.
W III części dramatu Konwicki także wprowadził zmiany: sceny więzienne przeplatają się ze scenami w salonie warszawskim i w domu Senatora - dzięki temu dostrzegamy (my - widzowie) silny związek między tymi scenami.
Scenę najważniejszą - Wielką Improwizację - również umieścił reżyser w innym miejscu, niż jest to w dramacie - później - co wyraźnie zwiększyło dramaturgię filmu.
Inne zmiany, które miały silniej powiązać ze sobą poszczególne części Dziadów, to połączenie w jedno kilku postaci występujących w różnych częściach dramatu: duch złego pana - dziedzica z II części dramatu to także diabeł z części III - aktor odtwarzający te role to w obu przypadkach tak samo ucharakteryzowany Jan Nowicki; Jolanta Piętak-Górecka gra ukochaną Gustawa, a w następnych scenach występuje jako Zosia z części II, Dziewica i jeden z aniołów, które sądzą Konrada.
Jednak najważniejszym i chyba najbardziej kontrowersyjnym pomysłem ujednolicającym, spajającym film jest Poeta - postać, którą kreuje Gustaw Holoubek. To główny bohater, który z perspektywy lat opowiada o swojej młodości, o tym, co przeżył. Pojawia się Poeta wielokrotnie, we wszystkich częściach dramatu, wygłaszając niektóre kwestie głównego bohatera. Jako młody Gustaw-Konrad występuje Artur Żmijewski. Taki zabieg nie wprowadza zamieszania i nie dezorientuje widza - wprost przeciwnie, Konwicki osiągnął zamierzony efekt - przypominający sobie swoje własne młodzieńcze przeżycia Poeta łączy w sposób naturalny Gustawa - nieszczęśliwego kochanka - i Konrada przemienionego patriotę.
Zacytuj badaczy!
O kreacji Gustawa Holoubka w Lawie tak pisały Barbara Kosecka i Katarzyna Kubisiowska:
Obsadzenie w roli Gustawa Holoubka przyniosło dodatkową, zapewne przewidywaną korzyść - genialne, magnetyzujące wykonanie przez aktora "Wielkiej -Improwizacji". Nawet gdyby cała reszta filmu nie miała żadnych walorów estetycznych, ta jedna scena starczyłaby za całą "Lawę". Czasami warto zrezygnować z tła, z dodatkowych ujęć czy wizualnych ozdobników, aby przez kilka minut skupić się wyłącznie na pokazanej w zbliżeniu twarzy aktora. Wyłaniająca się z mroku, najpierw spokojna i skupiona, stopniowo nabierająca coraz większej ostrości i gwałtowności twarz Holoubka, której towarzyszy mocny, zdecydowany głos aktora i dyskretnie wprowadzona, znakomita muzyka Zygmunta Koniecznego - oto surowa, a przy tym zaskakująca (bo całkowicie pozbawiona ruchu scenicznego) koncepcja "Improwizacji" w "Lawie"; jej emocjonalna siła równa się oddziaływaniu słynnego Mickiewiczowskiego dialogu z Bogiem.
Przytocz tekst kontrowersyjnych recenzji
Jak można tekst Gustawa-Konrada powierzyć starszemu panu, który przed dwudziestu laty w teatrze wzniósł się w tej roli na szczyty sztuki aktorskiej, ale dziś nie ma warunków zewnętrznych ani wewnętrznych, aby przekazać żar, jakim tchną wszystkie te kwestie, zarówno osobiste, jak i patriotyczne. (…) te słowa pisał młody Mickiewicz i wkładał je w usta młodego bohatera z raną w sercu…
I jak można "Wielką Improwizację" ilustrować kiczowatymi obrazeczkami, w tym kąpiących się golasek. Naprawdę, nie mam nic przeciwko golaskom, ale - na Boga! - nie w kontekście "Wielkiej Improwizacji".
Dwugłos o "Lawie" Tadeusza Konwickiego - recenzja -Anny Tatarkiewicz z Polityki 1989, nr 47

Strategie zakończenia

Postaw sobie pytanie dlaczego właśnie Lawa, skąd ten tytuł?
Zacytuj badaczy:
Andrzej Werner w książce To jest kino tak pisze o tytule filmu Konwickiego:
To w salonie warszawskim Wysocki wypowiada słowa o narodzie, z których wzięty został tytuł filmu. Film opowiada przede wszystkim o dziejach tego wewnętrznego ognia, który nie wygasł przez więcej niż sto lat. Ale nie zapomina i o lawie. Może i te sceny nie tracą swojej aktualności.
Można też inaczej
Konwicki realizując adaptację, zwrócił szczególną uwagę na te fragmenty dramatu Mickiewicza, które można interpretować inaczej, niż robi się to zwykle - literacko lub podczas spektakli teatralnych. Dla niego Dziady to podstawa do własnych przemyśleń i refleksji nad -losem Polski i Polaków. W ten sposób charakteryzuje przyczyny, które wciąż wzbudzały w narodzie wolę walki i siłę do niej od czasów zaborów aż do współczes-ności.

Sposoby uatrakcyjnienia wypowiedzi

• Oczywistym sposobem uatrakcyjnienia prezentacji będzie pokazanie fragmentów filmu Konwickiego. Należy wybrać te najlepiej obrazujące ingerencję reżysera w treść dramatu - połączenie współczesnej rzeczywistości z czasami trwania akcji utworu.
• Doskonałym uatrakcyjnieniem byłoby zestawienie Wielkiej Improwizacji w wykonaniu Gustawa Holoubka w filmie Konwickiego i w historycznej realizacji Dejmka z 1968 roku.
• Także fotosy z filmu prezentujące niektóre kluczowe sceny - dodane przez Konwickiego, a wskazujące na uniwersalność i aktualność dzieła Mickiewicza.

Przykładowy plan prezentacji

Ramowy plan wypowiedzi

Określenie problemu
Adaptacja dzieła literackiego:
• wierna pierwowzorowi,
• oparta na motywach dzieła literackiego,
• będąca interpretacją dzieła literackiego.
Definicja adaptacji i uzasadnienie wyboru właśnie tego dzieła filmowego lub rozważania o wierności oryginałowi.
Kolejność prezentowanych argumentów
• Porównanie filmu i książki - można metodycznie wyliczyć zmiany, jakich dokonał reżyser - co dodano, co usunięto, co -zmieniono.
• Z czego wynikały zmiany, dlaczego - Twoim zdaniem - Konwicki pozwolił sobie na taką ingerencję w dzieło Mickiewicza? (film jest "opowieścią", niesceniczność dramatu romantycznego, luźna kompozycja dramatu).
• Omówienie scen dodanych i zmiany w samej materii dramatu - wyjaśnienie, czemu służyły ten zabiegi.
• Najbardziej kontrowersyjny pomysł - podwójny Gustaw-Konrad. Opinie i oceny tego zabiegu.
Wnioski
• Profetyzm utworu - komentarz filmowy Konwickiego.
• Podsumowanie zabiegów Konwickiego - reżysera i scenarzysty - ocena adaptacji.

O co może zapytać komisja?

Jaki jest Twój stosunek do adaptacji wielkich dzieł literackich? Czy częściej sięgasz po książkę, czy po film?

Proponowana odpowiedź
Bardzo lubię oglądać filmowe adaptacje dzieł literackich, ale dopiero po przeczytaniu pierwowzoru. Pozwala mi to na w miarę obiektywną ocenę dzieła filmowego i pozwala wyrobić sobie własne zdanie na temat książki i filmu. Mogę skonfrontować moje przemyślenia i wyobrażenia na temat książki z wizją realizatorów adaptacji. Wyjątkowo chętnie oglądam adaptacje powieści historycznych - dobrze zrobione, oddają koloryt epoki i przybliżają realia. Także moją ciekawość budzą adaptacje autorskie, takie, które wywołują wiele emocji i kontrowersji wśród recenzentów i widzów - zwykle odkrywają mi nowe sensy interpretacji dzieła literackiego, jak choćby adaptacja Dziadów Konwickiego.
Adaptacje filmowe w polskim kinie
Przed rokiem 1930 w epoce kina niemego zekranizowano między innymi takie dzieła literatury pięknej, jak:
• Pana Tadeusza Adama Mickiewicza,
• Dzieje grzechu, Przedwiośnie i Wierną rzekę Stefana Żeromskiego,
• Chłopów i Ziemię obiecaną Władysława Stanisława Reymonta,
• Bartka Zwycięzcę Henryka Sienkiewicza,
• Meira Ezofowicza Elizy Orzeszkowej.
Adaptacja wielkiego dzieła literatury narodowej gwarantowała pełną widownię, a dla samej instytucji kina była nobilitacją.
Współczesne ważne adaptacje
• Aleksander Ford: Krzyżacy (1960 rok) według Henryka Sienkiewicza
• Jerzy Kawalerowicz: Faraon (1965 rok) według Bolesława Prusa
• Andrzej Wajda: Popioły (1965 rok) według Stefana Żeromskiego
• Wojciech Jerzy Has: Lalka (1968 rok) według Bolesława Prusa
• Jerzy Hoffman: Pan Wołodyjowski (1968 rok) według Henryka Sienkiewicza
• Andrzej Wajda: Wesele (1973 rok) według Stanisława Wyspiańskiego
• Jerzy Hoffman: Potop (1974 rok) według Henryka Sienkiewicza
• Andrzej Wajda: Ziemia obiecana (1975 rok) według Władysława Stanisława Reymonta
• Andrzej Wajda: Pan Tadeusz (1998 rok) według Adama Mickiewicza
• Jerzy Hoffman: Ogniem i mieczem (1999 rok) według Henryka Sienkiewicza
• Filip Bajon: Przedwiośnie (2000 rok) według Stefana Żeromskiego
• Jerzy Kawalerowicz: Quo vadis (2001 rok) według Henryka Sienkiewicza
• Andrzej Wajda: Zemsta (2002 rok) według Aleksandra Fredry

Tadeusz Konwicki
Urodził się w 1926 w Nowej Wilejce na Wileńszczyźnie, jest pisarzem, scenarzystą i reżyserem filmowym. Podczas II wojny światowej i okupacji ukończył tajne gimnazjum w Wilnie. W latach 1944 - 45 był żołnierzem Armii Krajowej na Wileńszczyźnie. Po wojnie studiował polonistykę na Uniwersytecie Jagiellońskim w Krakowie.
Pisze:
• powieści o postawach psychologiczno-moralnych pokolenia wojennego (Sennik współczesny), kreślące obraz rozkładu życia w PRL (Kompleks polski, Mała apokalipsa),
• prozę wspomnieniowo-refleksyjną (Kalendarz i klepsydra);
Jego filmy autorskie to:
• Ostatni dzień lata (1957),
• ekranizacja Doliny Issy (1981 według powieści Czesława Miłosza)
• oraz: Zaduszki (1961),
• Salto (1965),
• Jak daleko stąd, jak blisko (1982);