Ocena oddziaływania na środowisko- przepisy prawne, metody wykorzystania, raporty

Ocena oddziaływania na środowisko- definicja i zastosowanie

OOŚ (ang. EIA- Environmental Impact Assessment) stanowi proces kompleksowej i systematycznej analizy oddziaływań względem wpływów danych przedsięwzięć, projektów lub programów na środowisko (np. w ramach planowania przestrzennego w formie planów zagospodarowania przestrzennego). Jako sformalizowana a jednocześnie niesamodzielna część postępowania władz administracyjnych OOŚ umożliwia wyznaczenie, oszacowanie względnie prognozę potencjalnych środowiskowych, społecznych i ekonomicznych aspektów (wpływów lub oddziaływania) przedsięwzięcia, projektu lub programu. Zalicza się do tego zarówno ocenę wariantów alternatywnych i tzw. wariantów zero (tzn. braku realizacji), jak również propozycję działań mających na celu zrekompensowanie negatywnego wpływu na środowisko. Pod pojęciem wpływu rozumieć należy antropogeniczną zmianę warunków środowiska. W przypadku zastosowania OOŚ, ich ocena następuje w fazach przed, podczas i po realizacji przedsięwzięcia projektu, lub programu poprzez porównanie z tzw. stanem wyjściowym i w ramach tego uwzględniane są wszystkie oddziaływania wzajemnie poszczególnych wpływów. Oddziaływania te mogą następować w sposób addytywny, synergiczny lub wzajemnie wykluczający się. Mogą działać krótkookresowo lub przez dłuższy okres czasu, natychmiastowo lub z opóźnieniem. W zależności od zakresu, intensywności i charakteru wzajemnego oddziaływania wywołują one bezpośredni i/lub pośredni wpływ na środowisko, w szczególności na:

- zdrowie i bezpieczeństwo ludzi, flory i fauny

- ziemię, wodę, powietrze, klimat, krajobraz, infrastrukturę, dziedzictwo kulturowe

- czynniki kulturowe i socjalno-ekonomiczne

W rezultacie OOŚ tworzy listę zaleceń i wyznacza najlepszy wariant realizacji przedsięwzięcia, projektu lub programu- optymalizujący ekologiczne, ekonomiczne i społeczne aspekty względne wpływy na środowisko. W przypadku braku możliwości wyboru odpowiedniego wariantu, zastrzega się możliwość odrzucenia realizacji inwestycji.

Historia rozwoju instrumentu OOŚ

Z historycznego punktu widzenia, potrzeba przeprowadzenia OOŚ wynikła z wystąpienia pod koniec lat 70 kryzysu ekologicznego. Analizy korzyści i strat okazały się wtedy mało skuteczne, ponieważ nie można było wycenić na szerszą skalę wszystkich wynikłych korzyści i strat w stosunku do środowiska. Rozwój narzędzia OOŚ znalazł swój początek w ramach poszukiwania i tworzenia relatywnie prostych metod roboczych. W dalszym toku opracowano wielokryterialną analizę opartą na fundamencie badań naukowych. Pierwsze regulacje prawne dotyczące badań lub oceny oddziaływania lub wpływów na środowisko przyczyniły się do przetestowania licznych rozwiązań i algorytmów postępowania. Znaczenia, w związku z tym, nabrały prognozy, oczekiwanego wpływy na środowisko zaproponowanego projektu i programu. Szczególnie ważnym jest tutaj:

- rozpoznanie zależności między poszczególnymi, podlegającymi kształtowaniu składnikami ekosystemu

- ocena zachodzących zmian w ekosystemach w przestrzeni i czasie, wraz z uwarunkowaną w wyniku tego względnością oceny i zmianą wpływów, jak i skutków dla środowiska

- opracowanie i zastosowanie modeli, z uwzględnieniem aktualnych możliwości technicznych i technologicznych

Obecnie OOŚ jest w 46 krajach świata częścią składową planowania inwestycyjnego i znajduje ponadto poparcie przez międzynarodowe instytucje takie jak Bank Światowy i Europejski Bank Odbudowy i Rozwoju (EBOR). Tymczasem OOŚ ogranicza się nie tylko do pojedynczych przedsięwzięć i programów, lecz implikuje również OOŚ w poszczególnych branżach lub regionach, w przypadku których wymagane decyzje podejmowane są w sposób polityczno-strategiczny.

Z punktu widzenia oceny wpływu danych przedsięwzięć, projektów lub programów, procedura OOŚ przebiega zwykle w następujący sposób:

-planowanie

- opracowanie projektu technicznego

- czas realizacji projektu

- faza postępowania pozwoleniowego

- okres pełnej eksploatacji

- faza po realizacji projektu lub czas użytkowania

OOŚ- wymogi merytoryczne (cele)

Zasadniczo OOŚ powinna identyfikować, prognozować i interpretować oddziaływanie oraz wpływ przedsięwzięcia na środowisko. Jej cele różnią się w zależności od rodzaju wymaganej OOŚ np. strategiczna czy też międzynarodowa.

Strategiczna OOŚ

Pod pojęciem strategicznej OOŚ należy rozumieć ocenę decyzji podejmowanych przez instytucje państwowe, w szczególności w obszarze gospodarki surowcami i energią, rolnictwa, zdrowia o ochrony przyrody. Ocena oddziaływania względnych wpływów na środowisko rozpoczyna się w tym przypadku już na poziomie opracowania koncepcji. W ten sposób można z góry uniknąć błędnych rozwiązań.

Międzynarodowa OOŚ

Przyczyną umiędzynarodowienia procesu OOŚ była i jest potrzeba skutecznego rozwiązywania problemów związanych z projektami i programami o charakterze trans granicznym. Tego typu skuteczna współpraca została wprowadzona w państwach Europy Zachodniej dyrektywą Rady Europejskiej. Istotną częścią dyrektywy jest analogiczny do aktualnie wydanej w danym kraju dyrektywy- wykaz projektów, które w kontekście międzynarodowego orzecznictwa muszą być poddane OOŚ np. elektrownie cieplne o mocy powyżej 300 MW, elektrownie atomowe, zakłady chemiczne, urządzenia do składowania odpadów ze spalarni i innych o podobnym charakterze.

Postępowanie w sprawie OOŚ

Etapy postępowania w ramach OOŚ są w kompetencji danego państwa członkowskiego. Dotyczy to np. regulacji terminów poszczególnych etapów postępowania, formy udziału społeczeństwa oraz negocjacji w sprawie konkretnej formy postępowania w ramach OOŚ dotyczący współpracy dwu lub wielostronnej. Na podstawie obszernej literatury poświęconej tematyce postępowania w sprawie OOŚ, mimo charakterystycznych cech poszczególnych państw, można przedstawić jednolity schemat postępowania.

SCHEMAT

Do najważniejszych etapów zalicza się:

- screening- ocena danego problemu, opinia i decyzja, czy konieczne jest postępowanie w sprawie OOŚ

- scoping- ustalenie treści i zakresu badań, identyfikacja wariantów realizacji przedsięwzięcia, projektu lub programu, jak również określenie oddziaływania i wpływów na środowisko\

- dokumentacja- ekspertyza, która ocenia oddziaływanie na środowisko, zarówno szczegółowo, jak też w odniesieniu do poszczególnych elementów

- kontrola jakości dokumentacji i ekspertyzy

- ustosunkowanie się do projektu przez realizatorów projektu, właściwie władze i społeczeństwo

- monitoring i analiza po zrealizowaniu projektu

Podczas realizacji procesu screening należy postawić m.in. następujące pytania:

- czy istnieje możliwość wystąpienia ryzyka dla zdrowia i środowiska?

- czy istnieją konflikty interesów pomiędzy uczestnikami postępowania w sprawie OOŚ i jak należy postępować w przypadku ich wystąpienia?

- w jaki sposób jest uwzględniony udział społeczeństwa?

- czy na skutek projektu lub na podstawie wyników OOŚ powstają wymagania odnośnie zmiany infrastruktury?

Proces scoping, jako tymczasowa identyfikacja i ocena negatywnych wpływów na środowisko, powinien wyjaśnić następujące aspekty:

- identyfikację oddziaływań i wpływów na środowisko oraz ich ocenę

- ograniczenie zakresu badań ze względu na ekologiczne, polityczne, społeczne i ekonomiczne oraz czasowe i przestrzenne restrykcje i korzyści oraz na podstawie ograniczeń, które same wynikają z projektu i jego technicznej wykonalności

- określenie metod oceny i opinii na temat danych czynników wpływowych i ich wzajemnych oddziaływań

- zgodę na określony zakres i rodzaj analizy

- określenie dodatkowych wpływów, które leżą poza zakresem analizy, jednakże powinny być uwzględniane

W całej procedurze sporządzania OOŚ występuje pięć różnych grup uczestników:

- zgłaszający wniosek i inwestor

- zainteresowana część społeczeństwa wraz z grupami działającymi na rzecz ochrony środowiska

- komisja niezależnych ekspertów

- grupa doradców, która wyznaczana jest wykonawczo przez właściwe urzędy

- odpowiednie instytucje administracji państwowej

Najbardziej zróżnicowanym elementem, ze względu na kraj występowania, jest udział społeczeństwa oraz działalność instytucji administracyjnych w procesie OOŚ. Dzięki wczesnemu i szerokiemu udziałowi społeczeństwa już w fazie scoping procesu wykonywania OOŚ, można uniknąć lub zredukować późniejsze konflikty między poszczególnymi uczestnikami procesu oraz znaleźć optymalny wariant rozwiązania. Ma to tym większe znaczenie, gdy w wyniku realizacji danego projektu spodziewane jest pogorszenie warunków życia okolicznych mieszkańców. Udział społeczeństwa jest wymagany i wspierany na podstawie Konwencji Aarhus. Społeczeństwo często reaguje tzw. syndromem NIMBY (not in my back yard- nie na moim podwórku). Syndrom NIMBY jest kategorią opisującą sytuację, kiedy mieszkańcy danego terenu protestują przeciw lokalizacji jakiegoś obiektu w pobliżu ich miejsca zamieszkania, mimo że całkowicie dostrzegają i cenią korzyści płynące z projektu. Przykładem może tu być brak zgody na planowaną budowę spalarni odpadów w Republice Czeskiej, gdzie konsultacje ze społeczeństwem w ramach procesu OOŚ przewidziane są dopiero w fazie końcowej.

Dokumentacja uchodzi za podstawową część OOŚ. To kompleksowe studium lub ekspertyza opisuje i analizuje projekt lub program (lokalizację, osoby odpowiadające za projekt oraz zakres projektu, udział władz, przedstawienie i ocenę oddziaływania na środowisko), opracowuje warianty projektu (wraz ze wspomnianym tzw. wariantem zero) i proponuje działania kompensujące celem uniknięcia lub zmniejszenia negatywnych skutków. Aspektami OOŚ danego projektu lub programu są przede wszystkim:

- potencjalne ryzyko, powstałe w szczególności przez kumulację, synergiczne i prawdopodobnie nieodwracalne oddziaływania lub wpływy na środowisko

- tzw. ukształtowanie terenu

- horyzonty czasowe, tzn. łącznie z fazą poeksploatacyjną

- wykorzystanie możliwie najlepszych dostępnych technik

Kontrola jakości wyżej wymienionej dokumentacji oraz odpowiednia opinia (lub zajęcie stanowiska) ze strony właściwych władz jest wstępnym warunkiem osiągnięcia wymaganej jakości OOŚ. Na podstawie tej kontroli i opinii informuje się wszystkich uczestników procesu.

Opinia poddawana jest do wiadomości publicznej przez odpowiednie instytucje na podstawie dokumentacji i opinii rzeczoznawcy i wykorzystywana jest np. w procesie zagospodarowania przestrzennego. Po zrealizowaniu projektu należy przeprowadzić kontrolę spełnienia warunków pozwoleniowych danego projektu i dokumentacji.

Metody oceny oddziaływania projektów i programów na środowisko

Opracowanie i wykorzystanie dokumentacji OOŚ musi sprostać wysokim wymaganiom. W systemie informacyjnym następuje ich metodyczne uzupełnienie i kwalifikacja. Zasadniczo można wyróżnić tutaj dwie grupy metod:

-specyficzne metody interpretacji problemów częściowych

- metody przeglądowe, które obejmują większe zakresy problemów i implikują metody szacunkowe

Podczas fazy screening, podjęcia decyzji o przeprowadzeniu OOŚ wspomagają podjąć ankiety dotyczące OOŚ oraz różne procedury testujące. Podczas fazy scoping często stosuje się macierz interakcji, w której zaznaczane i oceniane są w prostokątnym układzie współrzędnych na jednej osi oddziaływania lub czynności, a na drugiej osi- parametry środowiska lub wpływy na środowiska

TABELA

W każdym punkcie przecięcia można odtworzyć potencjalny wpływ na środowisko. Obecny stan wiedzy sięga tu do głęboko sformalizowanych metod podejmowania decyzji. W oparciu o stan wyjściowy, analiza ta odnosi się do każdej kolejnej czynności i każdego składnika środowiska. OOŚ jest procedurą otwartą i dla każdego specyficznego przypadku należy zastosować odpowiednią metodę. Szczególnie w analizie ryzyka wykorzystywane są znane metody, które oceniają ryzyko zdrowotne oraz ryzyko ekologiczne. Analiza ryzyka nie może być instrumentalnie oddzielona od OOŚ. W wyniku oceny potencjalnych, negatywnych oddziaływań na środowisko uzupełnia ona OOŚ o składniki prognozy prawdopodobieństwa. W ocenie oddziaływania na poszczególne składniki środowiska nie można zrezygnować z modeli ekspozycyjnych, które kwantyfikują i ilustrują stosunek: Dawka→Działanie. Znane są tutaj np. takie modele, które ujmują i opisują zależności między stężeniem określonej substancji szkodliwej w powietrzu a występowaniem specyficznej choroby. Innymi przykładami są zależności między stężeniem zanieczyszczenia w powietrzu i zmniejszeniem wydajności wybranych upraw rolnych lub szybkością korozji w przypadku wybranych związków metalowych. Problem ten bardzo obszerny, w związku z czym, wymaga on jeszcze wielu badań, przede wszystkim w dyscyplinach przyrodniczych, np. toksykologii.

Ogólnie proces OOŚ wykorzystuje zarówno metody jakościowe jak i ilościowe. Pierwsze zawierają stosowanie raczej łagodniejszych, nieokreślonych i nieprecyzyjnych metod, które niekiedy oznaczane są mianem „metod intuicyjnych”. Metody ilościowe zawierają liczbowe przedstawienie zmian oddziaływań lub wpływów na środowisko wywołanych przez podlegające ocenie warianty (np. w formie tzw. wskaźnika funkcji celu), w związku z czym przedstawiają „twardsze”, określone i precyzyjne rodzaje metod w ramach procesu OOŚ. Bardzo często możliwe i konieczne jest stosowanie modeli rozproszenia (rozprzestrzenianie się szkodliwych substancji w powietrzu, wodzie i glebie). Stosowane są również modele rozprzestrzeniania się fal akustycznych w danych regionach. Coraz większe znaczenie w ujęciu i opracowaniu wszystkich danych, związanych z OOŚ mają Systemy Informacji Geograficznej. Jak w przypadku wszystkich innych stosowanych metod, także tu wykorzystuje się procedurę wspomaganą względnie sterowaną przez komputery.

Na etapie pozwolenia na budowę, zgodnie z art. 52 Ustawy prawo ochrony

środowiska z dnia 27 kwietnia 2001 r. (Dz. U. Nr 62 z dnia 20 czerwca 2001 r, poz.

627):

1. Raport o oddziaływaniu przedsięwzięcia na środowisko powinien zawierać:

a)opis planowanego przedsięwzięcia, a w szczególności:

• charakterystyka ca/ego przedsiewziecia i warunki wykorzystywania terenu w

fazie realizacji i eksploatacji,

• główne cechy charakterystyczne procesów produkcyjnych,

• przewidywane wielkości emisji, wynikające z funkcjonowania planowanego

przedsięwzięcia,

b) opis elementów przyrodniczych środowiska, objętych zakresem

przewidywanego oddziaływania planowanego przedsięwzięcia,

c) opis analizowanych wariantów, w tym wariantu:

• polegającego na niepodejmowaniu przedsięwzięcia,

• najkorzystniejszego dla środowiska, wraz z uzasadnieniem ich wyboru,

d) określenie przewidywanego oddziaływania na środowisko analizowanych

wariantów, w tym równie- w wypadku wystąpienia poważnej awarii przemysłowej,

a także możliwego trans granicznego oddziaływania na środowisko,

e) uzasadnienie wybranego przez wnioskodawcę wariantu, ze wskazaniem jego

oddziaływania na środowisko, w szczególności na ludzi, zwierzęta, rośliny,

powierzchnie ziemi, wodę, powietrze, klimat, dobra materialne, dobra kultury,

krajobraz, oraz wzajemne oddziaływanie miedzy tymi elementami,

f) opis przewidywanych znaczących oddziaływań planowanego przedsięwzięcia

na środowisko, obejmujący bezpośrednie, pośrednie, wtórne, skumulowane,

krótko-, średnio- i długoterminowe, stałe i chwilowe oddziaływania na

środowisko, wynikające z:

• istnienia przedsięwzięcia,

• wykorzystywania zasobów środowiska,

• emisji

oraz opis metod prognozowania, zastosowanych przez wnioskodawcę,

g) opis przewidywanych działań mających na celu zapobieganie, ograniczanie lub

kompensacje przyrodnicza negatywnych oddziaływań na środowisko,

h) jeżeli planowane przedsięwzięcie jest związane z użyciem instalacji,

porównanie, z zastrzeżeniem ust. 2, proponowanej technologii z technologia

spełniająca wymagania, o których mowa w art. 143,

i) wskazanie, czy dla planowanego przedsięwzięcia konieczne jest ustanowienie

obszaru ograniczonego użytkowania oraz określenie granic takiego obszaru,

ograniczeń w zakresie przeznaczenia terenu, wymagań technicznych

dotyczących obiektów budowlanych i sposobów korzystania z nich,

j) przedstawienie zagadnień w formie graficznej,

k) analizę możliwych konfliktów społecznych związanych z planowanym

przedsięwzięciem,

l) przedstawienie propozycji monitoringu oddziaływania planowanego

przedsięwzięcia na etapie jego budowy i eksploatacji,

ł) wskazanie trudności wynikających z niedostatków techniki lub luk we

współczesnej wiedzy, jakie napotkano, opracowujące raport,

m) streszczenie w języku niespecjalistycznym informacji zawartych w raporcie,

n) nazwisko osoby lub osób sporządzających raport,

o) źródła informacji stanowiące podstawę do sporządzenia raportu.

2. Jeżeli planowane przedsięwzięcie jest związane z użyciem instalacji objętej

obowiązkiem uzyskania pozwolenia zintegrowanego, raport o oddziaływaniu

przedsięwzięcia na środowisko powinien zawierać porównanie proponowanej

techniki z najlepsza dostępna technika.

3. Raport o oddziaływaniu przedsięwzięcia na środowisko powinien uwzględniać

oddziaływanie przedsięwzięcia na etapach jego realizacji, eksploatacji oraz

likwidacji.

Zalety i wady OOŚ

Najważniejszą zaletą OOŚ jest to, że jest ona instrumentem ochrony środowiska. Proces OOŚ obejmuje kompleksową ocenę wszystkich możliwych negatywnych wpływów na środowisko, wynikających z realizacji przedsięwzięcia, projektu lub programach i uwzględnia w tej procedurze reguły demokratyczne, w szczególności poprzez szeroki udział społeczeństwa. W odróżnieniu od ekonomicznych instrumentów polityki ochrony środowiska, np. ekobilansów czy audytów środowiskowych, które mają na celu analizę oddziaływania produktu lub procesu, OOŚ jest przewidującą i zapobiegawczą procedurą, dotyczącą nie tylko elementów środowiska, lecz także stanowiącą instrument komunikacji ze względu na możliwość udziału wszystkich zainteresowanych stron. Potencjalne problemy dotyczą tutaj przede wszystkim możliwych opóźnień w czasie realizacji inwestycji lub programu, jak również wysokiego zapotrzebowania odnośnie uzgodnień i interdyscyplinarnej współpracy instytucji badawczych i instytucji państwowych. W ramach oceny procedury OOŚ jako jednego z narzędzi zarządzania środowiskiem interesujące są (z punktu widzenia podmiotu przeprowadzającego ocenę) związane z nią wymagane nakłady finansowe. Koszty realizacji procedury OOŚ wynoszą ok. 0,5% kosztów inwestycyjnych projektu. W przypadku bardzo kompleksowego podejścia mogą one wzrosnąć do wysokości 1%. Dotyczy to w szczególności nowych inwestycji, ale także projektów i koniecznych szczegółowych studiów (np. mających na celu ujęcie stężenia zanieczyszczeń w powietrzu atmosferycznym oraz potem zagrożeń zdrowia człowieka). Sporządzenie dokumentacji wynosi od 2 do 3 miesięcy. Pełna procedura OOŚ zajmuje średnio okres od 6 do 12 miesięcy.

W przypadku realizowanego przedsięwzięcia, wykonanie analizy OOŚ generuje niewątpliwie następujące pozytywne efekty:

- identyfikację głównych źródeł oddziaływania i wpływu na środowisko

- doskonalenie jakości projektu lub przedsięwzięcia, poprzez zapobieganie potencjalnym negatywnym wpływom środowiska

- zagwarantowanie zgodności z prawem i należytej komunikacji

- wspieranie i podejmowanie decyzji dzięki systematycznym, obiektywnym i pewnym informacjom

- analizę alternatywnych rozwiązań (np. alternatywnych lokalizacji przedsięwzięcia)

- wyznaczenie optimum między czynnikami ekologicznymi, ekonomicznymi i socjalnymi