KIERUNKI POZYTYWISTYCZNE
1. W horyzontach filozofii pozytywistycznej
Zwrot pozytywistyczny w badaniach literackich: skierowany przeciwko romantycznemu pojmowaniu literatury, zasadom romantycznej krytyki i badań lit. Podejmował dwie zasadnicze kwestie:
- walka o odnowę i przebudowę społeczeństwa ( nie poprzez rewolucję, czyli dla celów społ.- polit.), ale poprzez reformy dokonywane w atmosferze solidarności międzyludzkiej (wymagało przebudowy wewnętrznej człowieka na istotę kierująca się rozumem, a nie emocjami -> romantyzm)
- krytyczna rewizja wartości i zasadniczości nauk mijającego okresu oraz kult tzw. nauk pozytywistycznych -> powód starcia we współczesnej nauce pozytywizmu z romantyczną krytyką lit. i romantycznymi zasadami badań lit.
Nauki pozytywistyczne (A. Comte): 6 podstawowych nauk: n. matematyczne, astronomia, fizyka, chemia, biologia, socjologia - ta zagarniała przedmioty wszystkich skazanych na likwidacje dyscyplin humanistycznych. Kultowi nauk towarzyszył rozkwit nauk ścisłych, eksperymentalnych i biologicznych. Kult narzucał ówczesnym pisarzom ambicje działaczy społ., co mogło powodować deformację literatury jako przedmiot badań dla podporządkowania go rygorom nauk uprzywilejowanych. W ten sposób do głosu doszły dwie tendencje (ideały filozoficzne epoki): tendencja minimalistyczna (dążenie do przekształcenia fil. w metodologię) oraz przeciwna jej dążność do wykorzystania wypracowanych przez poszczególne nauki pojęć, tez i hipotez do ujęcia nimi i interpretacji całokształtu rzeczywistości.
Ostateczne poznanie dzieła lit. osiąga się poprzez ustalenie jego genezy przy jednoczesnym unikaniu oceny -> opracowana na współczesne potrzeby pozytywistyczna teoria nauk zakładała: odcięcie od koncepcji idealistycznych, metafizyki i treści religijnych, (odmiennie niż w romantyzmie), fakt realny jako wyłączny przedmiot nauki -> konstrukcja faktu typowego i przyczyny sprawczej opartej na metodzie prawdopodobieństwa. Owo przyznanie faktowi wyłączności jako przedmiotowi badań, wpłynęło na rozwój edytorstwa, traktowanego jako gałąź badań literackich (wymagał znajomości nauk filologicznych: literatury, języka, historii). Wyłanianie kolejnych aspektów badań (historia, fakty kulturowe czy społeczne) sprawiło, że dominującym kierunkiem w bad. lit. stał się k. filologicznohistoryczny ->
Wilhelm Sherer:
-przeciwnik romantycznej metodologii badań lit., rom. teorii wcielania idei
-filologia dąży do tego by być bezstronna
-ograniczenia dzieła lit. do oceny historycznej (traktowanie dzieła jako dokumentu historycznego, a nie artystycznego)
-dzieło jako fakt społ. -polityczny zdeterminowany przez stan rzeczy natury politycznej, społecznej
-metoda badań historycznoliterackich - poznawcze opanowanie dzieł lit. poprzez ustalenie ich przyczyn sprawczych i ocenę hist.
Erich Schmidt
-literatura jako cześć produkcji życia umysłowego narodu ( nie jako całość o określonych granicach)
-wiązanie lit. z życiem umysłowym ( w odniesieniu do twórczości kulturowej narodu)
2. Pozytywistyczny kierunek socjologiczny i jego rozgałęzienia
Hipolit Taine
-socjologia jako swoisty wykładnik koncepcji badań lit., literatura jako przedmiot badań socjologii
-nominacja dzieła lit. na status faktu socjologicznego
-dzieło lit. zdominowane przez swoje przyczyny (stan powszechny umysłu i obyczajowość), by poznać dzieło należy poznać jego przyczyny
-dzieło lit. wykładnikiem 4 zmiennych: rasy, środowiska, ducha epoki, współczynnika specjalnego (własne poglądy i uczucia poety)
- artysta jako zwierzę wyższego rzędu („wytwarza poematy jak jedwabnik swoje oprzędy”)
- zadanie dzieła lit. to wyrażenie charakteru rzeczywistości jaśniej i pełniej niż czyni to sama rzeczywistość -> w tym celu artysta tworzy ideę tego charakteru i przekształca przedmiot rzeczywisty w idealny
- metodologia badań lit. Taine'a została przyjęta na całym obszarze europejskiej kultury
H.M. Posnett
-rozgałęzienie porównawczo historyczne kierunku socjologicznego badań literackich
-socjologiczne spojrzenie na literaturę, zależności lit. ustroju społecznego
-potępienie tradycyjnej absolutyzacji kryteriów, względność ocen
-rozwarstwienie społeczne przyczyną rozmaitości literatury w jednym okresie (zabiegi porównawcze pozwalają wydobyć i scharakteryzować tę rozmaitość)
G. Brandes
-związek literatury z pozytywistycznym utylitaryzmem, ukazanie literatury na tle różnych kręgów społeczno-politycznych
-historia jako dramat oparty na konflikcie
- rzeczywistość społeczno-historyczna podstawą zjawisk literackich
Marie-Jean Guyau (inne wnioski z socjologicznych założeń badań literackich)
-inspiracja solidaryzmem, który był owocem pozytywistycznej nauki o społeczeństwie jako organizmie społecznym
-usytuowanie dzieła lit. na linii stosunków społ. łączących człowieka z człowiekiem (stosunki oparte na sympatii), dzieło jest wykładnikiem i narzędziem kształtowania tych stosunków
-dzieło literackie jako twór społeczny (efekt genezy, istoty i celu dzieła)
- powinność etyczna skierowana ku dobru społecznemu - badacza (krytyka) wobec dzieła obowiązuje taka sama postawa altruizmu, co w życiu. Krytyk musi się przystosować do wszystkich stosunków społecznych
Rozgałęzienie społeczno-wychowawcze
M. Arnold (czołowy przedstawiciel)
-postulat kryterium społeczno-wychowawczego dla oceny dzieła literackiego
-dobro i prawda źródłem wartości dzieła literackiego oraz piękno, które jest efektem skutecznego działania dobra i piękna (jądrem piękna jest działanie poprzez prawdę i moralny ideał) - poglądy będące echem interpretacji romantycznej estetyki
-wychowawcze działanie literatury jest współczynnikiem rozwoju człowieczeństwa
-filozofia utylitaryzmu - zwrot ku temu, co społecznie pożyteczne
-obniżenie rangi krytyka i teoretyka badań literackich ( przypisanie mu funkcji działacza społecznego, a nie proroka skierowanego w przyszłość jak w romantyzmie)
R. W. Emerson (spowinowacony w poglądach z Arnoldem)
-poeta jako posłannik mający boską potęgę o charakterze wrodzonym i naturalnym, służącą do tworzenia najwyższych wartości
W Polsce pozytywistyczne rozgałęzienie wychowawczo-społeczne kierunku socjologicznego w krytyce i badaniach literackich rozwinęło się bardzo mocno. Związane to było z polityczną sytuacją Polski, która bezradna i ciemiężona, powierzała literaturze zadanie podtrzymywania świadomości narodowej (istotna rola przykładów)
3. Nurt przyrodniczy w badaniach literackich, jego kierunki i rozgałęzienia
w dobie pozytywizmu obok socjologicznego kierunku badań literackich i jego rozgałęzień, rozwinęły się kierunki przyrodnicze oparte na kanwie nauk biologicznych.
Nurt przyrodniczy głęboko tkwi w zasadach filozoficznych pozytywizmu
H. Taine - patronem i prekursorem - próbował wskazać analogie pomiędzy naukami humanistycznymi a przyrodniczymi ze względu na podobieństwo materiału badawczego. Sprzyjała temu konstrukcja społeczeństwa jako organizmu.
- ewolucjonizm nabiera szczególnego znaczenia w badaniach literackich. W sferę nauki o literaturze i opartej na niej teorii literatury przeniesiono teorię Darwina i ów darwiznizm dał początek biologicznemu kierunkowi w badaniach literackich ->pozytywiści tok rozwojowy literatury wyznaczali prawem ewolucji
-dla metodologii badań literackich nurt przyrodniczy przyniósł postulat śledzenia rozwoju literatury torem poszczególnych rodzajów i gatunków literackich -> zmienność gatunków i rodzajów oparto na analogii do zmienności gatunków roślinnych i zwierzęcych
- analiza i interpretacja dzieł literackich słabą stroną kierunku biologicznego (jedynie drogą dedukcji)
-obserwacja - fundamentalną metoda badawczą
W kierunku biologicznym badań literackich ujawniają się rozgałęzienia:
- rozgałęzienie edukacyjno - psychologiczne - służy do badania utworu od jego embrionalnego pomysłu po ostateczne wykończenie
- kierunek antropologiczny - usankcjonowany przez teorie środowiskową Taine'a
- kierunek geograficzny - również wyrasta z pozytywizmu, genetyczne określenie zjawisk lit. wskazuje na region jako jednej z przyczyn determinujących ją
W ramach geograficznego kierunku badań literackich wyróżnia się 3 rozgałęzienia:
-geograficznohistoryczne
-geograficznonacjonalne
-regionalistyczne
Przez zgrupowanie wg regionów twórców i dzieł powstaje swoista mapa literacka, co najściślej wyraża geograficzne podstawy tego kierunku.
Kierunek geograficzny stawiał sobie problem zbadania wkładu poszczególnych dzielnic w kulturę ogólnonarodową.