Witam Państwa na kolejnej, przedostatniej już prezentacji. Jej temat to „Wczesny romantyzm w Anglii i Francji”, ale zajmiemy się również tzw. „okresem burzy i naporu” w Niemczech.

Od Niemiec chciałabym zacząć bo właśnie tam romantyzm przybrał najbardziej skrajne, najostrzejsze formy i hasła, tworząc całe podglebie filozoficzne romantyzmu w Europie.

Począwszy od lat siedemdziesiątych XVIII wieku zaczyna się w Niemczech, mimo rozbicia politycznego, wzmożony rozwój ekonomiczny. Rany wojny siedmioletniej zostały w miastach szybko zagojone, a rozwój rzemiosła i powstawanie nowych form jego organizacji wzmocniły pozycje mieszczaństwa. Sytuacja chłopów natomiast w dalszym ciągu była rozpaczliwa. Wielkie uznanie znalazła w Niemczech walka niepodległościowa prowadzona przez północnoamerykańskich kolonistów przeciwko Anglii (1775 - 1783). Jednocześnie pisarze potępiali postępowanie książąt niemieckich, którzy sprzedali Anglikom za 34 miliony talarów 30 000 żołnierzy (prawie połowa z nich poległa).

Samowola możnowładców, drastyczna niesprawiedliwość społeczna - oto podłoże „niemieckiej rewolucji literackiej”, zwanej okresem burzy i naporu (Sturm und Drang) - tytuł dramatu Maximiliana Klingera. Do głosu dochodzą teraz pisarze młodzi, którzy usiłują trafić do szerszych kręgów czytelniczych. Występują oni przeciwko despotyzmowi. Wprowadzają do literatury niemieckiej problematykę plebejsko-chłopską. Silny wpływ na pisarzy niemieckich wywarły monistyczne idee Spinozy. Jego panteizm należy do najistotniejszych przejawów myśli antyteologicznych. Oddźwięk znalazły rewolucyjne idee Rousseau, jego krytyka cywilizacji i hasło „powrotu do natury”.

Pod jego urokiem pozostawał Johann Hamann (1730 - 1788), teolog i prawnik z Królewca. Jego zdaniem, tajemnice życia można poznać tylko za pomocą rozwiniętych namiętności, które stanowią o osobowości człowieka. Wyrazem jej jest język i styl (które odkrywają nam istotę duchową jednostki), zaś źródłem wszelkiej twórczości - uczucie. Poezją jest tylko to, co nosi piętno naturalności i bezpośredniości, czyli to co jest pierwotne i niezafałszowane przez kulturę, a więc przede wszystkim poezja ludowa, przez którą Hamann rozumiał poezję popularną, przeznaczoną dla szerokich warstw społeczeństwa. Za największych poetów ludowych uważał Homera i Szekspira. Poglądy te rozbudowane później i spopularyzowane przez Herdera, stanowiły teoretyczną podstawę literatury „burzy i naporu”.

Za narodziny okresu „burzy i naporu” uważa się spotkanie jesienią 1770 roku w Strassburgu grupy przebywających tam młodych pisarzy z teoretykiem literatury i filozofem Johannem Herderem. Należeli do niej Johann Wolfgang Goethe, Johann Heinrich Jung-Stilling, Jakob Reinhold Lenz oraz Heinrich Leopold Wagner.

Herder i Goethe za źródło inspiracji artystycznej przyjęli rodzimą tradycję historyczną, osiągnięcia sztuki niemieckiej oraz poezję ludową. Domagali się odrodzenia języka i literatury narodowej oraz zmiany niemieckich stosunków politycznych.

Johann Herder w swych pierwszych pismach zajmował się głównie procesem powstawania i rozwoju języka. Na wpół intuicyjnie rozumiał organiczno-ewolucyjny charakter rozwoju ludzkości, przebiegający na wzór życia jednostki, równocześnie zaś poszukiwał obiektywnych prawidłowości w przyrodzie i historii. Poglądy Herdera były optymistyczne, wierzył, że ludzkość dąży nieprzerwanie do prawdziwego humanizmu. Z tej perspektywy poezja jest wyrazem postępu i rozwoju ludzkości, zaś człowiek twórczy, geniusz - jej duchowym przywódcą.

Prosiłam abyście państwo przeczytali dwa sztandarowe dzieła początku romantyzmu: Cierpienia młodego Wertera Goethego i Zbójcy Schillera. Spróbujmy wspólnie przeanalizować obie lektury zaczynając od epistolarnej powieści Goethego. (Termin epistolarny powinien być już państwu znany).

Parę słów o autorze

Johann Wolfgang Goethe - (1749 - 1832) urodził się w Frankfurcie nad Menem. Pochodził z rodziny mieszczańskiej co w sposób widoczny uwidoczniło się w jego postawie ideowo-artystycznej, a co za tym idzie - w jego twórczości. Studiował na uniwersytetach w Lipsku i Strassburgu, potem zaczął pracować jako adwokat w swoim rodzinnym mieście. Początkowo Goethe był związany z dominującym w tym okresie nurtem klasycystycznym w literaturze niemieckiej, jednak w okresie „burzy i naporu” znalazł się na czele pisarzy wytyczających nowe kierunki ideowe i literackie. Wpływ jego twórczości na literaturę romantyczną jest niekwestionowany, a dzieło życia Goethego - Faust - uchodzi za jedno z arcydzieł literatury światowej.

Faust to utwór o nowatorskiej formie literackiej - jest to dramat, ale o ewidentnych nawiązaniach do epiki (takie łączenie elementów należących do różnych rodzajów literackich stanie się później jedną z głównych cech twórczości poetów romantycznych). Dzieło można rozpatrywać wielopłaszczyznowo. Oprócz fabuły, która dotyczy życia średniowiecznego niemieckiego uczonego, alchemika Johannesa Fausta, w utworze pojawiają się refleksje natury etycznej, filozoficznej i religijnej.

Więcej Państwu nie napiszę liczę bowiem, że sięgnięcie po lekturę.

Goethe jest autorem licznych ballad np. Król olch , Rybak czy Śpiewak, oraz powieści Cierpienia młodego Wertera.

Cierpienia młodego Wertera - geneza utworu

Powieść ta powstała w dużej mierze w oparciu o osobiste przeżycia autora. Podczas pobytu w Wetzlarze, małym górskim miasteczku, gdzie Goethe pojechał odbyć praktykę aplikancką, poznał towarzystwo młodych prawników i dyplomatów. Wśród nich był m.in. Hans Christian Kestner., który miał narzeczoną Charlottę Buff, pełną uroku i wdzięku córkę jednego z miejscowych urzędników. Jak się Państwo domyślają to właśnie ona stała się przedmiotem uczuć nieszczęśliwej miłości Goethego. Powstał w ten sposób niezwykły układ uczuciowo-towarzyski: dwaj młodzieńcy zakochani w jednej kobiecie, ona kochająca tylko jednego z nich (Kestnera), ale i nieobojętna na uczucia drugiego (Goethego). Przyjaźń panów trwała do czasu, kiedy Goethe przekroczył granicę dobrych obyczajów i pocałował Charlottę, zaręczoną przecież z kimś innym . W owych czasach było to niedopuszczalne. Upokorzony i rozczarowany wyjechał potajemnie z miasta i osiadł w Frankfurcie.

Bohaterowie

Głównym bohaterem powieści jest tytułowa postać Werter. Oprócz niego ważne są dla nas jeszcze dwie postaci para narzeczonych: Lotta i Albert. Wraz z Werterem tworzą oni trójkąt miłosny, w którym Werter jest skazany na klęskę. Chociaż Albert kocha go niemalże jak brata, nieobojętny jest również Lotcie, w związku tych dwojga nie ma dla niego miejsca.

Lotta jest ukazana w powieści Goethego niemalże jak anioł. Piękna i szlachetna. Czuła i dobra, opiekuńcza i oddana. Pełna miłości dla bliźnich, szczególnie dla dzieci (ma przecież liczne rodzeństwo, któremu wspaniale zastępuje matkę), swoją obecnością sprawia, że ludzie nabierają ochoty do życia (proszę sobie przypomnieć spotkanie z proboszczem).

Lotta przepełniona jest niewinną ufnością do Wertera, traktuje go jak powiernika swych sekretów, może nawet na swój sposób go kocha. Jej tragedią jest to, że przecież ma narzeczonego, a później męża, z którym łączy ją miłość. Jest to miłość innego rodzaju, stonowana i stateczna, bezpieczna i pewna, przez to dojrzalsza i odporniejsza na różnego rodzaju nagłe porywy serca. Podobnie Albert, który, pewien uczuć narzeczonej , nie zabrania Werterowi odwiedzania ukochanej. Jest zupełnie inny niż nasz nieszczęśliwy bohater. Nie akceptuje samobójstwa, często spiera się oto z Werterem. Jest dojrzały i odpowiedzialny, ciężko pracuje by utrzymać siebie i żonę. W swej miłości jest cierpliwy i stały i to właśnie, taka jego miłość, przetrwa zawirowania związane z Werterem.

A jakie są Państwa wyobrażenia o miłości? Jaka jest miłość prawdziwa: miłość racjonalna, odpowiedzialna, dojrzała czy romantyczna pełna emocji, uniesień, cierpienia?

Werteryzm

Śmiało można uznać, że wydanie w roku 1774 Cierpień młodego Wertera okazało się krokiem milowym w rozwoju powieści europejskiej. Powieść Goethego wywarła ogromny wpływ na literaturę kolejnych epok, przede wszystkim romantyzmu. Imię tytułowego bohatera stało się symbolem postawy, utworzonej przez cały zespół cech takich jak:

• Nadmierna, wybujała uczuciowość

• Postrzeganie świata przez pryzmat marzeń i poezji

• Kult natury i przyrody

• Kult jedynej i wiecznej miłości

• Umiłowanie dzieci

• Bunt przeciw światu (bierność w działaniu)

• Samotność i osamotnienie

• Poczucie bezsensu egzystencji

• Obłęd

• Samobójstwo

Bohater literacki posiadający wyżej wymienione cechy, określany jest mianem bohatera werterycznego, zaś zbiór tych cech nazywamy werteryzmem.

Pod koniec wieku XVIII werteryzm stał się swego rodzaju modą, a nawet obsesją. Przez Niemcy, a wkrótce potem przez całą Europę przetoczyła się fala naśladowców, nie tylko w literaturze. Zafascynowani Werterem młodzi ludzie czytali książki wymienione w powieści (przede wszystkim Odyseję i Pieśni Osjana), podobnie się ubierali i zachowywali, uznając miłość za uczucie najważniejsze, będące jedynym istotnym celem życia ludzkiego. Modna stała się również melancholia, przeżywanie swego rodzaju bólu świata, bólu istnienia. Najbardziej skrajni w swych przekonaniach kończyli życie jak Werter - popełniając samobójstwo. Wzruszano się ckliwością powieści, nie dostrzegano natomiast na ogół głębszej, społecznej problematyki utworu.

Zadanie dla państwa: Proszę na podstawie przeczytanej lektury napisać charakterystykę Wertera. W razie niejasności zapraszam do dyskusji na czat.

Kiedy zasadnicza fala „burzy i naporu” zaczęła słabnąć, ukazała się tragedia młodego Schillera pt. Zbójcy.

Friedrich Schiller (1759 - 1805) urodził się w Marbach nad Neckarem, w rodzinie felczera wojskowego. Ze względu na zawód ojca rodzina często zmieniała miejsce zamieszkania; wkrótce przeniosła się do Lorch, gdzie Friedrich uczył się łaciny u miejscowego pastora Mosera (którego uwiecznił w Zbójcach jako dobrego duchownego, przeciwstawiając go Księdzu), a potem do Ludwisburga, ówczesnej rezydencji księcia Karola Eugeniusza. Tu przyszły poeta rozpoczął naukę w „szkole łacińskiej”, przygotowując się do stanu duchownego. Tu też zetknął się po raz pierwszy z teatrem. W roku 1773 na życzenie księcia, wbrew życzeniom rodziców i swoim własnym marzeniom, że zostanie pastorem, wstąpił do akademii wojskowej. Akademia była instytucją, gdzie przełożonymi byli oficerowie, a wychowankowie przestrzegać musieli ścisłej dyscypliny, nosili mundury, podlegali karze chłosty i nie mieli prawa do opuszczania szkoły ani do odwiedzin. Ale to tu właśnie, w tym surowym miejscu młody Schiller zetknął się ze współczesną literaturą niemiecką: utworami F.G. Klopstocka, J.W. Goethego, G.E. Lessinga a także z poczytnymi dziełami W. Szekspira, J..J. Rousseau czy pieśniami Osjana, znajdując w zakazanej literaturze ucieczkę od rzeczywistości. Rewolucyjne utwory twórców okresu „burzy i naporu” poruszyły wyobraźnię młodego poety i przyczyniły się do decyzji o napisaniu dramatu o konflikcie dwóch braci, z których jeden zostaje zbójcą.

Zbójcy

Wątek swej pierwszej sztuki zaczerpnął Schiller z opowiadania Christiana Schubarta o dwóch nienawidzących się braciach: Franciszku i Karolu Moorach. Franciszek jest typowym przedstawicielem absolutyzmu, nie przywiązuje wagi do uczuć, nie cofa się przed zbrodnią. Intrygi Franciszka pozbawiają starszego brata domu rodzinnego, Karol postanawia więc pomścić na własną rękę zarówno cierpienia ludu, jak i osobistą krzywdę. W końcu jednak dochodzi do wniosku, że jego walka nie ma uzasadnienia moralnego, że nie jest to właściwa droga wprowadzenia zmian społecznych.

Konstrukcja braci Karola i Franciszka opiera się na przeciwieństwie: Karol jest bohaterem pozytywnym i przystojnym, posiadającym silny charakter, odwagę, kierującym się miłością, współczuciem, honorem, zaś młodszy brat jest kaleki, obłudny i zazdrosny. Gdy Karol wyjeżdża z rodzinnego zamku na studia, Franciszek knuje intrygę, dzięki której chce przejąć wszystko czego mu brakuje a co jest udziałem brata. Jego postępowanie jest pełne zła, kłamstwa, okrucieństwa, nie waha się przed niczym aby osiągnąć zamierzony cel. Wydaje mu się, że jest bezkarny, i pobożny na pokaz, bluźni nawet Bogu. Jednak i jego czas się kończy, osamotniony wpada w obłęd, boi się wszystkiego i wszystkich i prześladowany apokaliptycznymi wizjami popełnia samobójstwo.

Także Karol ma świadomość, że zło musi zostać ukarane, a popełnione grzechy trzeba odpokutować. Dlatego też oddaje się w ręce sprawiedliwości, w ostatniej chwili postanawiając jeszcze zrobić dobry uczynek i oddać się w ręce biednego człowieka, aby ten dostał obiecaną za jego głowę kwotę tysiąca luidorów, gdyż tak „można wspomóc biedaka”. Znamienne jest, że chce odpokutować zło, które popełnił jako zbójca, nie myśli o krzywdzie, wyrządzonej opuszczonemu ojcu i Amalii, którą rzekomo kocha, ale mimo to najpierw zostawia ją na pastwę Franciszka, a w końcu zabija, wybierając, jak uważa „mniejsze zło”. Nie jest więc nieskazitelnym bohaterem, którego upadek wynika jedynie z sytuacji społecznej, grzeszy przede wszystkim pychą, wynosząc się ponad innych ludzi i nie szukając u nich wsparcia i pomocy w wyjaśnieniu całej sytuacji, słucha podszeptów złych doradców, nie myśli o bliskich, brnie ślepo w zbrodnie, jakby nie wiedział, co robi jego banda. Jego końcowy monolog jest rozmową jednostki z Bogiem, która korzy się przed jego wielkością, uznając prawa boskie i ludzkie.

Schiller przez historię braterskiej waśni, która prowadzi do tragicznego upadku obydwu, starał się pokazać, że popełniane zło, niezależnie od tego, czy popełnia się je świadomie i dla własnej korzyści, jak robił to Franciszek, czy nieświadomie i dla dobra ludzkości, jak Karol, musi zostać ukarane.

A jak jest Państwa refleksja dotycząca „zła”? Czy istnieje mniejsze lub większe zło? Zapraszam do dyskusji na czacie

Wymowa moralna Zbójców długo nie była jednak zauważona. To co widziano przede wszystkim w tym utworze i co powodowało, że wystawianie tego dramatu w wielu miejscach było zakazane, to były zbrodnie zbójców naruszające porządek społeczny oraz ich czyny i słowa godzące w wielmożów, które w rządzących budziły lęk, a wśród rządzonych entuzjazm i chęć odwetu. Przez taką właśnie recepcję Zbójcy zyskały miano „książki zbójeckiej”, zarówno w znaczeniu dosłownym, odnoszącym się do tematu utworu, jak i przenośnym - jako książka kontrowersyjna, rewolucyjna, ucząca młodych idealizmu i zmieniająca ich wizję świata.

Początki romantyzmu we Francji

Na gruncie sztuki francuskiej, mimo rozpowszechnionego w Europie sentymentalizmu (Jan Jakub Rousseau i hasła zwrotu do natury) oddziaływanie prądów romantycznych zostało opóźnione wskutek silnie klasycyzującego nurtu w sztuce okresu Wielkiej Rewolucji Francuskiej i cesarstwa. Kult starożytnej literatury i kultury w dużym stopniu hamował i deprecjonował wszelkie nowatorstwo w dziedzinie twórczości literackiej. Dlatego też nowe tendencje przenikały najpierw do gatunków nie objętych poetyką klasycystyczną, jak np. powieść czy melodramat, i przeznaczonych, przynajmniej oficjalnie, dla szerokiej publiczności nie legitymującej się dobrym smakiem i wykształceniem. Kult klasycznego piękna został wzmocniony polityką kulturalną Napoleona I, który zostawszy cesarzem, faworyzował twórców nawiązujących w swych dziełach do epoki wielkich imperatorów rzymskich. Odwrotnie, z wielką nieufnością i podejrzliwością odnosił się do wszelkich nowości artystycznych, zwłaszcza gdy pochodziły one z Anglii i Niemiec, politycznych wrogów Bonapartego. Stąd też właściwy romantyzm jest we Francji znacznie opóźniony i rozwija się dopiero w okresie Restauracji i Monarchii Lipcowej.

Utrzymuje się natomiast w literaturze końca XVIII i początku XIX wieku specyficzny stan przejściowy, w którym pisarze, znając już niektóre romantyczne dzieła literatury angielskiej i niemieckiej (Pieśni Osjana, Noce Younga, a zwłaszcza Wertera Goethego), ulegają częściowo ich wpływom i próbują w różnym stopniu łączyć nowe tendencje z własnymi koncepcjami i rodzimą, klasycystyczną tradycją.

Istotną rolę w ewolucji gustów literackich na przełomie XVIII i XIX wieku odegrała pani de Staël (własc. Germaine Necker 1766 - 1817). Dzieła, które zapewniły jej na stałe miejsce w historii literatury to m.in. O literaturze, oraz O Niemczech, dwie obszerne rozprawy, w których daje wyraz oryginalnym i nowym na gruncie francuskim poglądom na literaturę, sztukę, filozofię, religię i obyczaje.

Nie negując zasadniczo doskonałości literatury antycznej, pani de Staël głosi pochwałę literatury romantycznej, jako natchnionej i nie będącej rezultatem naśladownictwa wzorów uznawanych dotychczas za niedoścignione w swej doskonałości, lecz niejako własnym wytworem narodu, wyrosłym z jego religii i instytucji. Poezja natchniona, ideał piękna łączący elementy moralne i estetyczne, inspiracja religijna oraz postulat powiązania literatury z przeszłością i duchem narodu - oto główne myśli stanowiące o nowości i doniosłej roli dzieł pani de Staël

Największym pisarzem początku XIX wieku we Francji był René de Chateaubriand (1768 - 1848), obok wspomnianej już pani de Staël główny inicjator francuskiego romantyzmu. Jego dzieła mocno tkwiące w specyficznie francuskiej tradycji literackiej, realizują jednocześnie nowe koncepcje estetyczne, włączając się w ten sposób w romantyczny nurt europejski. Pozostawił po sobie bogatą i różnorodną spuściznę literacką: dwie epopeje prozą Naczezowie - historia ginącego plemienia indiańskiego i Męczennicy - opowieść z pierwszych wieków chrześcijaństwa, ponadto poetyckie i pełne refleksji relacje z podróży, wśród których najsławniejsza jest Droga z Paryża do Jerozolimy - arcydzieło w swoim rodzaju i pierwszy przewodnik turystyczny, który stal się idealnym wzorcem kształtującym marzenia romantyków o podróżach na wschód. Głównym dziełem Chateaubrianda jest obszerna rozprawa pt. Geniusz chrześcijaństwa., której celem była apologia religii w przeciwstawieniu do ateistycznego i wolteriańskiego ducha oświecenia. Jest to jednak apologia specyficzna, gdyż Chateaubriand szermuje głownie argumentom piękna i zgodności religii z naturą ludzką, a nie argumentami teologicznymi czy filozoficznymi.

Najbardziej jednak cenione przez współczesną krytykę są Pamiętniki spoza grobu. Jest to interesująca autobiografia pisarza oraz barwny i z wnikliwością naszkicowany obraz epoki.

Wśród pozostałych utworów fabularnych najbardziej reprezentatywne dla twórczości pisarza są Atala i René. Ponadto zwartość i logika budowy czyni z nich najbardziej artystycznie udane utwory Chateaubrianda.

Chciałabym parę słów powiedzieć Państwu o René. To historia Europejczyka naznaczonego jakby piętnem nieszczęścia i na próżno szukającego zaspokojenia swych nieokreślonych pragnień i aspiracji. W utworze tym autor stworzył znamienny dla początkowej fazy romantyzmu typ postaci reprezentującej tzw. chorobę wieku. René, to francuski odpowiednik Wertera (młody Chateaubriand zaczytywał się w powieści Goethego), jest postacią fatalistycznie nieszczęśliwą nie tylko dlatego, że jego aspiracje i pragnienia wykraczają zdecydowanie poza sferę ludzkich możliwości, a nic, co dostępne i możliwe, nie jest w stanie go zadowolić. Ponadto bohater żyje w atmosferze swoistej fascynacji śmiercią, która jest dlań nie tyle tragedią, ile źródłem smutku i melancholii sprawiających mu przyjemność. To rozmiłowanie w nastrojach smutnych, czy wręcz tragicznych, jest najbardziej znamiennym rysem kształtującego się romantycznego bohatera, który pod tym względem kontrastuje z typem postaci wytworzonych prze literaturę XVIII wieku, gdzie smutek i nieszczęścia nie miały żadnej siły atrakcyjnej.

Tendencje łączenia cech epoki oświecenia z cechami rodzącego się romantyzmu obserwować można u wielu pisarzy pierwszego dwudziestolecia XIX wieku. Jednak do najwybitniejszych i najbardziej znanych, obok Chateaubrianda, zalicza się Benjamina Constanta i Étienne Pivert de Sénancoura. Wśród dzieł tych pisarzy, dwa są uważane za najbardziej reprezentatywne: autobiograficzna powieść Obermann Sénancoura oraz Adolf Constanta.

Wczesny romantyzm w Anglii

W Anglii romantyzm był poprzedzony długim okresem sentymentalizmu, propagującego antyklasyczne hasła intuicji, indywidualizmu, zbliżenia do konkretnej rzeczywistości i głoszącego prawo do marzeń, liryzm oraz tajemniczość w literaturze. Około połowy XVIII stulecia mocno zaznacza się zwrot do rodzimego średniowiecza i do gotyku. To spojrzenie na średniowiecze dalekie było od klasycystycznej pogardy i lekceważenia, szczególnego znaczenia nabrał kult zamierzchłej, celtyckiej przeszłości, czego dowodem było wydanie przez Thomasa Percy zbioru utworów ze znalezionego przypadkowo rękopisu (pochodzącego z roku 1650), zawierającego m.in. szereg średniowiecznych ballad. Zbiór ten, zatytułowany Zabytki dawnej poezji angielskiej, wywołał duże poruszenie, stał się powodem założenia „The Percy Society”, którego celem było zbieranie zabytków dawnej literatury, a nade wszystko stanowił niezmiernie ważne źródło tematyczne i formalne dla późniejszej poezji Waltera Scotta, Wordswortha i Coleridge'a - czołowych poetów angielskiego romantyzmu.

Proszę o przeczytanie tekstu w podręczniku (s. 439 - 444)

Proszę zapamiętać nazwiska dwóch angielskich poetów - prekursorów romantyzmu - nie ma ich w podręczniku, są to William Blake i Robert Burns.

To wszystko na dzisiaj zapraszam na czat

---