W latach 1819 - 1863 na ziemiach Królestwa Polskiego i ziemiach zabranych doszło do wielu wydarzeń, które skłoniły Polaków do zorganizowania dwóch powstań. Jedno rozpoczęło się 29 listopada 1830r., zakończyło się 21 października 1831r. Nazwano je powstaniem listopadowym. Drugie wybuchło 22 stycznia 1863r. i upadło późną jesienią 1864r. Było to powstanie styczniowe.
W swojej pracy omówię i porównam przyczyny wybuchu tych powstań. Zacznę od przyczyn wybuchu powstania listopadowego. Następnie skupię się przyczynach powstania styczniowego. Na końcu porównam przyczyny obu insurekcji.
Wydarzenia na których się skupię miały miejsce na ziemiach Królestwa Polskiego i ziem zabranych od pierwszego złamania konstytucji z 1815r., czyli od roku 1819 do daty wybuchu powstania styczniowego, czyli do 22 stycznia 1863.
Jedną z przyczyn wybuchu powstania listopadowego nieprzestrzeganie przez cesarzy rosyjskich postanowień konstytucji 1815 roku. Aleksander I w 1819 zniósł wolność prasy
i wprowadził cenzurę prewencyjną. W 1820 zawieszono wolność zgromadzeń i zakazano działalności masonerii. Jednocześnie wzmogły się prześladowania polskich organizacji niepodległościowych. W 1827 nastąpiły aresztowania członków Towarzystwa Patriotycznego. Sąd sejmowy, wydając łagodne wyroki na podejrzanych i oczyszczając ich z zarzutu zdrady stanu, pośrednio potwierdził, że występowali oni w dobrej wierze przywrócenia przestrzegania zapisów konstytucji 1815 roku. W maju 1829r. w Warszawie ukoronowano nowego polskiego władcę - Mikołaja I . Przestał on obiecywać Polakom przyłączenie pozostałych ziem polskich do Królestwa i stwierdził, że polityka jego poprzednika - Aleksandra I była w tej kwestii błędna - za jego czasów polscy politycy byli gotowi zrezygnować z autonomii w zamian za przyłączenie Litwy, Wołynia oraz Podola z Królestwem. Rozpoczęło się stopniowe tłumienie polskości na ziemiach zaboru rosyjskiego poza Królestwem - w administracji, w oświacie, w wojsku. W samym Królestwie rosła rola i wpływ na polskie władze księcia Konstantego i komisarza Mikołaja Nowosilcowa, zaś Polacy tracili powoli wiarę w rozszerzenie autonomii swego już na wpół niepodległego państwa. Przez armię polską płynęła fala niezadowolenia, gdy dowództwo nad nią przejął brat carski, książę Konstanty. Zaznaczał on swoją sympatię dla Polaków, jednak był osobą brutalną i okrutną, nie panującą nad swoimi odruchami i nie respektującą żadnych praw. Nie podlegając żadnej kontroli, męczył żołnierzy musztrami i drobiazgowymi regulaminami. Bił i obrażał oficerów, jego zachowanie doprowadziło do wielu dymisji, a nawet samobójstw. W wyniku takiej polityki caratu i rozwoju ideologii romantyzmu zaczęły formować się organizacje o niejawnym charakterze, mające na celu walkę zbrojną o odzyskanie niepodległości przez Polskę. Jedną z nich było sprzysiężenie kierowane przez podporucznika Piotra Wysockiego i Józefa Zaliwskiego w Szkole Podchorążych Piechoty w Warszawie. Sytuacja stała się krytyczna w 1830 roku gdy w związku z problemami gospodarczymi w Królestwie Polskim (nieurodzaj i wynikający z niego wzrost cen artykułów spożywczych oraz trudności z eksportem wyrobów włókienniczych w wyniku czego pojawiło się bezrobocie) wzrosło niezadowolenia wśród biedoty miejskiej. W 1830r. rewolucyjne i patriotyczne nastroje ożywiły się w Warszawie pod wpływem nowej sytuacji w Europie. W lipcu wybuchła rewolucja w Paryżu, w sierpniu przeciw holenderskiej władzy wystąpiły belgijskie prowincje Królestwa Zjednoczonych Niderlandów i proklamowały w październiku niepodległość Belgii. Polacy wierzyli, że skoro w innych krajach rewolucje się powiodły to polskie powstanie też ma szansę się udać. Dodatkowo po Warszawie zaczęły krążyć plotki jakoby armia polska miała być wykorzystywana do tłumienia powstań na zachodzie , co było sprzeczne z konstytucją, a na miejsce wojska polskiego miało wkroczyć wojsko rosyjskie. Ponadto mobilizację do wybuchu powstania dawała młodzieży literatura romantyczna, bardziej ceniąca uczuciowość niż racjonalizm i głosząca ideały walki o niepodległość. Ulubioną lekturą młodych Polaków i konspiratorów stał się „Kordian Wallenrod” Adama Mickiewicza, wzywający do walki w wrogiem na wszelkie możliwe sposoby, nawet te niehonorowe. Tymczasem, rozszerzenie organizacji spiskowej doprowadziło do jej wykrycia przez policję, co zmusiło Polaków do szybkiego rozpoczęcia powstania.
Wydarzenia, które stały się przyczyną wybuchu powstania styczniowego zaczęły się o 1855r. Wtedy to zmarł Iwan Paskiewicz. Po jego śmierci na namiestnika Królestwa Polskiego został powołany książę Michaił Gorczakow. Był on zwolennikiem porozumienia z Polakami. Po zakończeniu nocy paskiewiczowskiej Polacy znowu zaczęli wierzyć w możliwość odzyskania autonomii i przywrócenia konstytucji z 1815r. Ich nadzieje wydawały się realne, ponieważ w okresie odwilży posewastopolskiej nowy car przeprowadził reformy także w Królestwie. Zniósł stan wojenny, obowiązujący od upadku powstania listopadowego, ogłosił amnestię, złagodził cenzurę, otworzył polskie szkoły, m.in. Akademię Sztuk Pięknych i Akademię Medyko-Chirurgiczną. Polacy mogli znów sprawować urzędy. Władze rosyjskie zgodziły się na założenie Towarzystwa Rolniczego, które skupiło większość ziemiaństwa z Królestwa. Nieoficjalnie Towarzystwo te zaczęło pełnić rolę nielegalnego parlamentu. Wolnościowe złudzenia rozwiał Aleksander I w 1856r. słowami: „żadnych marzeń panowie, żadnych marzeń”. W 1860r. odbyło się wiele manifestacji, m.in. w czerwcu uroczystości pogrzebowe wdowy po gen. Sowińskim i w listopadzie trzydziesta rocznica wybuchu powstania listopadowego, na które władze carskie nie reagowały, żeby nie zaostrzać sytuacji. Jednak użyły siły do rozbicia wielkiej demonstracji, zorganizowanej rok później 25 lutego dla upamiętnienia bitwy pod Grochowem. Uczestnicy pochodu zostali pobici, co skłoniło Polaków do protestu i zorganizowania kolejnej manifestacji 27 lutego. Wtedy zginęło 5 demonstrantów. Ich śmierć kojarzyła się z pięcioma ranami Chrystusa, a więc ożywiała ideę mesjanizmu narodu polskiego. W tym samym roku car wydał ukaz dotyczący uwłaszczenia chłopskiego, nie objął nim jednak ziem polskich pod zaborem rosyjskim. Tak więc, grupą zasilającą szeregi niezadowolonych oraz niechętnych z polityki carskiej w Królestwie, stawali się także i chłopi. Nasilenie represji w Królestwie wpłynęło na wzmożenie uczuć patriotycznych i przyczyniło się do powstania dwóch nielegalnych organizacji niepodległościowych. Pierwsza z nich, potocznie nazywana białymi, namawiała do skupienia się na pracy organicznej, pracy u podstaw i działalności legalnej. Jej zwolennicy twierdzili, że należy wyzbyć się działań niepodległościowych do czasu, gdy pomoc państw Europy Zachodniej będzie realna. Drugie ugrupowanie nazywano czerwonymi. Była to głównie lewicowa młodzież i spadkobiercy Towarzystwa Demokratycznego Polskiego. Ich koncepcja sprowadzała się do całkowitej niepodległości kraju. Nastroje niepodległościowe szerzące się wśród młodzieży Królestwa, doskonale znane były Aleksandrowi Wielopolskiemu - naczelnikowi rządu cywilnego. Uznawał on działalność niepodległościową za poważny błąd. Sądził, że tylko całkowita lojalność wobec cara umożliwi Polakom odzyskanie autonomii. Dlatego też aby uniemożliwić czerwonym wybuch powstania, zarządził brankę, czyli obowiązkowy pobór rekruta do armii. Wielopolski doskonale wiedział co robi. Przygotowując listy rekrutów, umieścił na nich nazwiska ludzi młodych, najczęściej bezpośrednio związanych z działalnością narodowościową, konspiracyjną. Brankę miano przeprowadzić w nocy z 14 na 15 stycznia 1863 roku. Data jej przeprowadzenia także nie była przypadkowa. Środek zimy uniemożliwiał ucieczkę z miasta i skrywanie się w lasach. Zima, chłód, mróz nie przestraszyły Polaków. Woleli ukrywać się w zasypanych śniegiem lasach, niż dać się zwerbować do rosyjskiej służby wojskowej. Szczególnie licznie opuszczano Warszawę. Pomimo, że przygotowania powstańcze nie uległy zakończeniu, władze Komitetu Centralnego Narodowego, postanowiły o niezwłocznym wybuchu narodowego zrywu.