JAK WSPIERAC MŁODZIEŻ W PODEJMOWANIU DECYZJI EDUKACYJNYCH I ZAWODOWYCH?
Planowanie kariery zawodowej to konieczność, przed jaką staje każdy młody człowiek. Praca powinna być nie tylko źródłem dochodu, ale także zawodowej satysfakcji wynikającej z rozwijania swoich pasji, realizowania zainteresowań i rozwoju osobistego. Podjęcie decyzji o kształceniu w szkołach różnego szczebla i wybór zawodu powinny być procesem decyzyjnym trwającym dłuższy czas. Rozwój zawodowy obejmuje całe życie człowieka, a aktualna sytuacja na rynku pracy stwarza konieczność dostosowywania własnych kwalifikacji zawodowych do istniejących ofert pracy.
W krajach Europy Zachodniej oraz w USA człowiek w ciągu swojego życia zawodowego nie tylko wielokrotnie zmienia miejsce pracy, ale także kilkakrotnie zmuszony jest do zmiany zawodu. W Polsce do niedawna wybór zawodu uważany był za decyzję podejmowaną raz w życiu, i z tego powodu traktowany był jako bardzo ważny moment dla człowieka. Obecnie w naszym kraju normą jest już to, że człowiek z różnych powodów zmienia miejsce pracy. Należy również oswoić się z myślą, że może zaistnieć konieczność zmiany zawodu, i to nawet kilkakrotnie w ciągu całego życia zawodowego. Wymaga to ukształtowania u młodzieży postawy aktywnej, elastycznej, gotowej na zmiany i dostosowywania się do potrzeb rynku pracy. Nie oznacza to jednak, że w związku z koniecznością zmiany zawodu kolejne decyzje mogą być nieprzemyślane lub przypadkowe. Bez względu na to, ile razy człowiek będzie zmieniał zawód, dla jego rozwoju zawodowego istotne jest, z jakim poczuciem odpowiedzialności i świadomości podejmował pierwszą decyzję. Dalsze etapy życia zależą bowiem od tego, jaki był start zawodowy człowieka i mogą być naznaczone świadomością pierwszych niepowodzeń lub porażek. Dlatego każda zmiana i wybór zawodu powinna być poprzedzona szczegółową analizą zarówno własnych możliwości, jak i bieżącej sytuacji na rynku pracy oraz perspektyw na przyszłość.
Aktualnie w Polsce 750 tys. osób bezrobotnych to grupa wiekowa 19-24 lata, co stanowi 25% ogółu osób pozostających bez pracy. Wskaźnik ten jest znaczący i skłania do refleksji, że młodzież nie jest w pełni przygotowana zarówno do wykonywania zawodu, jak również do wejścia na rynek pracy. Wynikać to może także z nietrafnych decyzji młodych ludzi dotyczących wyboru szkoły i zawodu. Wśród części rodziców istnieje pogląd, że ich dziecko powinno samodzielnie podejmować decyzje o swojej przyszłości. Oczywiście, zdanie młodego człowieka jest tu najważniejsze, ale w podjęciu ostatecznej decyzji powinni wspierać i wspomagać go również rodzice. Dysponują oni dużą wiedzą zarówno o swoim dziecku, jak też o sytuacji na rynku pracy i ich doświadczenie powinno być pomocne młodzieży w podejmowaniu ważnych decyzji życiowych.
Rola rodziców to także kształtowanie u swoich dzieci od najwcześniejszych lat tzw. umiejętności kluczowych, warunkujących efektywne funkcjonowanie w życiu. Należy do nich między innymi:
umiejętność nawiązywania kontaktów międzyludzkich,
zdolność komunikowania się z otoczeniem,
umiejętność pracy w zespole,
zdolność podejmowania decyzji,
umiejętność stawiania sobie celów i ich realizowania,
zdolność rozwiązywania problemów,
świadomość swoich możliwości i ograniczeń,
umiejętności organizacyjne,
zdolność wprowadzania innowacji,
odporność na stres.
Umiejętności te zwiększają skuteczność w działaniu, samodzielność, kreatywność oraz atrakcyjność pracownika dla pracodawcy. Są równie ważne w pracy człowieka, jak jego merytoryczne przygotowanie zawodowe. Zdobycie kompetencji kluczowych pozwoli młodym ludziom przyjąć otwartą i elastyczną postawę, tak potrzebną obecnie na rynku pracy. Bez nich nawet bardzo zdolny i dysponujący szeroką wiedzą młody człowiek nie poradzi sobie zarówno z rozmową kwalifikacyjną z potencjalnym pracodawcą, jak również w pracy zawodowej i życiu osobistym.
Ważne jest też odpowiednie wykorzystanie wolnego czasu i stwarzanie dziecku szansy na ustawiczne wzbogacanie własnych zainteresowań i umiejętności, jak nauka języków obcych, rozwijanie talentów artystycznych, zainteresowań sportowych, komputerowych i innych.
Równie istotne jest osobiste zaangażowanie rodziców w sprawy dziecka, wspólne spędzanie czasu, rozmowy, uważne słuchanie, obserwacja, udzielanie pomocy i wsparcia w trudnych sytuacjach na co dzień oraz wdrażanie do samodzielności, odpowiedzialności i wytrwałości w dążeniu do celów. Nie można koncentrować się wyłącznie na uzyskaniu przez dziecko wysokich wyników w nauce szkolnej. Zdobywaniu wiedzy teoretycznej powinno towarzyszyć rozwijanie, zarówno w domu jak i w szkole, kompetencji społecznych dziecka.
Część rodziców czuje się zagubiona i niedoinformowana z uwagi na to, że własnych wyborów edukacyjnych i zawodowych dokonywała w odmiennej rzeczywistości. Nie wiedzą, w jakim stopniu ingerować w decyzje swoich dzieci i oczekują pomocy specjalisty. Stąd też młodzież w podejmowaniu ważnych decyzji życiowych powinna być wspierana przez szkołę, do której uczęszcza. Należy przy tym zaznaczyć, że właściwe przygotowanie uczniów do wyboru zawodu i szkoły to efekt systematycznej i długofalowej pracy nauczycieli na każdym etapie edukacji. Młodzi ludzie na terenie szkoły powinni rozwijać umiejętność autoprezentacji, negocjowania, współdziałania, radzenia sobie ze stresem, podejmowania decyzji. Szkoła powinna zapewnić młodzieży łatwy dostęp do rzetelnych informacji o możliwościach kształcenia, zawodach i rynku pracy.
Światowe standardy gwarantują uczniom dostępność i powszechność usług doradczych na terenie szkoły. W Polsce powstał projekt Szkolnego Doradcy Zawodowego, opracowany przez Krajowy Ośrodek Wspierania Edukacji Zawodowej i Ustawicznej w Warszawie. Zakłada on zatrudnianie na terenie szkół doradców zawodowych i tworzenie Szkolnych Ośrodków Kariery. Im wcześniej uczniowie wybierają kolejny poziom edukacji, tym wcześniej powinien wkroczyć z pomocą szkolny doradca zawodowy.
Działania szkolnego doradcy zawodowego obejmują:
1. Przygotowanie młodzieży do trafnego wyboru zawodu i drogi dalszego kształcenia oraz opracowania indywidualnego planu kariery edukacyjnej i zawodowej.
2. Przygotowanie ucznia do radzenia sobie w sytuacjach trudnych, takich jak:
- bezrobocie,
- problemy zdrowotne,
- adaptacja do nowych warunków i mobilności zawodowej.
3. Przygotowanie ucznia do roli pracownika.
4. Przygotowanie rodziców do efektywnego wspierania dzieci w podejmowaniu przez nie decyzji edukacyjnych i zawodowych.
5. Pomoc nauczycielom w realizacji tematów związanych z wyborem zawodu w ramach lekcji przedmiotowych.
6. Wspieranie działań szkoły mających na celu optymalny rozwój edukacyjny i zawodowy uczniów.
Jednym z ważnych zadań szkolnego doradcy zawodowego jest koordynowanie działalności informacyjno-doradczej szkoły oraz tworzenie i zapewnienie ciągłości działań wewnątrzszkolnego systemu doradztwa, opracowanego przez Radę Pedagogiczną placówki. Każdy nauczyciel powinien też przekazywać uczniom wiedzę na temat związku między nauczanym przedmiotem a wyborem drogi zawodowej. Taki system działań na terenie szkoły stwarza szanse na świadome planowanie kariery zawodowej przez młodzież.
Przygotowaniem uczniów do wyboru zawodu i kierunku kształcenia w resorcie edukacji zajmują się poradnie psychologiczno-pedagogiczne. Zatrudniają one około 7000 specjalistów, z czego 1/5 stanowią osoby zajmujące się poradnictwem zawodowym. Z ich bezpłatnych usług korzysta młodzież, rodzice i nauczyciele. Uczniowie mają możliwość poznania swoich predyspozycji zawodowych (m. in. zdolności intelektualnych i specjalnych, zainteresowań, osobowości) na podstawie indywidualnej diagnozy psychologicznej.
Osoby, których stan zdrowia znacznie ogranicza wybór zawodu (wady fizyczne i schorzenia przewlekłe) otaczane są szczególną pomocą. Indywidualna sytuacja danej osoby rozpoznawana jest wówczas kompleksowo na podstawie badań psychologicznych, pedagogicznych i lekarskich. Jeśli zachodzi taka potrzeba, poradnia wydaje opinię wspierającą ucznia w przyjęciu do szkoły z uwagi na ograniczone możliwości dalszego kształcenia spowodowane stanem zdrowia.
Udzielana przez poradnie pomoc uczniom z zakresu orientacji zawodowej ma również charakter grupowy. Adresatami grupowego poradnictwa są szczególnie uczniowie klas kończących poszczególne etapy edukacyjne.
Młodzież bierze udział w zajęciach warsztatowych aktywizujących do wyboru zawodu i kierunku dalszego kształcenia. Dzięki nim młodzi ludzie mają szansę:
lepiej poznać samego siebie,
adekwatnie ocenić własne możliwości,
uzyskać informację zawodową i edukacyjną,
rozwijać umiejętność podejmowania decyzji,
kształtować umiejętności radzenia sobie ze zmianami, nabywać zdolność wychodzenia naprzeciw wyzwaniom i nowym sytuacjom,
rozwijać umiejętność autoprezentacji,
poznać metody aktywnego poszukiwania pracy,
rozwijać zdolność planowania i wyznaczania celów życiowych i zawodowych.
Bardzo ważne dla młodego człowieka jest dysponowanie pełną wiedzą o zawodzie, który wybiera. Jeżeli podejmuje decyzję o swojej przyszłości bazując na fragmentarycznych informacjach, może być w toku nauki i późniejszej pracy zawodowej narażony na niezadowolenie i rozczarowanie. Dlatego poradnie psychologiczno-pedagogiczne systematycznie gromadzą i udostępniają młodzieży informację zawodową i edukacyjną. W swoich zasobach posiadają m. in.: 7-tomowy "Przewodnik po zawodach", Teczki Informacji o Zawodach, "Informator o zawodach 2004/2005", multimedialne programy komputerowe ("Zawody przyszłości", "Zniszcz stres", "Wyprawka maturzysty"), aktualne informatory o sieci szkolnictwa ponadgimnazjalnego, policealnego i wyższego.
Dbając o wysoką jakość świadczonych usług w zakresie poradnictwa zawodowego doradcy stale wzbogacają swoją wiedzę i kompetencje, wykorzystują w pracy nowe metody diagnostyczne oraz technologię informatyczną.
Decyzje edukacyjno-zawodowe są bardzo trudne, ponieważ wymagają od młodzieży dobrego rozeznania zarówno w możliwościach stwarzanych przez system edukacji oraz potrzebach rynku pracy, jak również uwzględnienia własnych ambicji zawodowych, możliwości intelektualnych, zainteresowań, cech charakteru. W tym procesie uwzględnione muszą zostać informacje odnoszące się do osobistej sytuacji klienta poszukującego porady. W poradniach psychologiczno-pedagogicznych każdy zainteresowany skorzystać może z profesjonalnej pomocy i porady doradców zawodowych.
Wielu młodych ludzi potrzebuje informacji i porad, które pomogą im odpowiedzieć na pytanie "Co robić w życiu?". Wspólną rolą oraz zadaniem rodziców, nauczycieli, psychologów i doradców zawodowych jest udzielanie im jak najszerszej informacji edukacyjno-zawodowej, wprowadzanie w tę problematykę od najwcześniejszych lat i wspieranie w podejmowaniu trudnych i ważnych wyborów życiowych.
Joanna Pawlak
Joanna Pawlak - psycholog, doradca zawodowy w Poradni Psychologiczno-Pedagogicznej w Świdniku