Aby mieć dobry kontakt z uczniem i skutecznie wpływać na rozwój jego możliwości i umiejętności należy poznać psychikę dziecka, jego reakcje, sposób postrzegania świata oraz potrzeby, które mają wpływ na zachowanie dziecka i podejmowane przez nie działania.
Teoria potrzeb odgrywa ważną rolę w psychologii, ponieważ stanowią one czynnik dynamizujący zachowanie danej osoby. Potrzeby są definiowane jako dążenia, motywy, pragnienia. Są różnie dzielone w zależności od przyjętej klasyfikacji. Generalnie potrzeby dzieli się na biologiczne, które warunkują życie organizmu (pokarmu, wody, tlenu, snu, zachowania gatunku) oraz potrzeby nabyte, uwarunkowane społecznie, np. kontaktu emocjonalnego, akceptacji, uznania, sukcesu, poznawczą, a także potrzeby społeczne i kulturalne.
Najbardziej znaną koncepcją potrzeb psychicznych jest ta, którą zaprezentował amerykański psycholog Abraham Harold Maslow. Wyodrębnił on 5 grup potrzeb:
•fizjologiczne(głód,pragnienie,potrzeby seksualne)
• bezpieczeństwa (pewności, stałości, zależności, opieki, wolności od strachu, lęku i chaosu, ładu i porządku, prawa, ograniczeń, silnego opiekuna)
• afiliacji (przynależności, czułości i miłości)
• prestiżu i uznania
• samoaktualizacji, urzeczywistnienia swoich możliwości
Oprócz nich Maslow proponuje wyodrębnienie potrzeby poznawczej i estetycznej jako narzędzi zaspokajania wyżej wymienionych potrzeb podstawowych.
Zaproponowana przez Maslowa klasyfikacja stanowi strukturę hierarchiczną, to znaczy istnieje określony porządek ich zaspokajania - najpierw zostają zaspokojone potrzeby elementarne, związane z biologicznym funkcjonowaniem jednostki, a dopiero potem potrzeby wyższego rzędu. Ma to swoje praktyczne konsekwencje w pracy z dziećmi, zwłaszcza w wieku przedszkolnym. Dziecko, które ma niezaspokojone elementarne potrzeby, nie będzie mogło koncentrować się na nauce ani zabawie. Stąd wymagania, jakie stawiamy dziecku winny być poprzedzone rozeznaniem jego potrzeb i stworzeniem takiego środowiska, by dziecko mogło się poczuć bezpieczne, akceptowane, mobilizowane i docenione. Musimy jednak zdawać sobie sprawę z tego, że nasze możliwości jako nauczycieli są ograniczone i zawsze istnieje możliwość, że najlepsze nawet starania zakończą się porażką.
Teoria Maslowa jest punktem wyjścia do rozwoju refleksji na temat potrzeb, ich uszczegółowienia i miedzy innymi aplikacji do różnych grup wiekowych.
Według koncepcji potrzeb Lilian Katz dla rozwoju dziecka niezbędne jest zapewnienie w optymalnym stopniu następujących potrzeb:
1. poczucia bezpieczeństwa - opisywanego jako poczucie komfortu psychicznego, poczucie bycia akceptowanym, kochanym;
2. poczucia własnej wartości - aprobaty dla siebie samego i własnych działań zarówno w grupie przedszkolnej, jak i w rodzinie;
3. ciekawych, sensownych doświadczeń - które rodzą przekonanie, że to, co dziecko poznaje i doświadcza, jest ciekawe, ważne i prawdziwe, a nie banalne, niepoważne i sztuczne;
4. pomocy w zrozumieniu doświadczeń - dziecko potrzebuje obecności dorosłych, którzy pomogą mu zrozumieć jego świat, jego przeżycia i przybliżą doświadczenia innych ludzi;
5. autorytetu - dziecko potrzebuje w swoim otoczeniu takich dorosłych, którzy akceptując swoje doświadczenie, mądrość i wiedzę, potrafią jasno określać granice postępowania. Jednocześnie potrzebuje dorosłych okazujących mu zrozumienie, bliskość i akceptację, nawet jeśli postępuje ono niezgodnie z regułami;
6. dobrych wzorców osobowych - dziecko potrzebuje osób, które mogą stanowić dla niego model do naśladowania, które potrafią jasno rozmawiać o wartościach, a jednocześnie postępują zgodnie z tymi wartościami.
Wymienione wyżej potrzeby winny być zaspokojone także procesie edukacji. Dziecko nie uczy się obcego języka systematycznie i metodycznie, ale niejako przy okazji, akcydentalnie. Stąd wynika konieczność opracowania takiej koncepcji kursu i takiego doboru metod, w których bierze się pod uwagę potrzeby oraz cechy rozwojowe małych słuchaczy. Omówione w module pierwszym cele nauczania dzieci w wieku przedszkolnym i wczesnoszkolnym wyznaczają niejako profil kursu. Poniżej zostaną zaś przedstawione cechy rozwojowe dzieci w młodszym wieku szkolnym, o których nauczyciel musi pamiętać i praktyczne wnioski wynikające z ich znajomości (na podstawie: H. Komorowska, Metodyka nauczania języków obcych, Warszawa 2001, s. 32-34):
1. Myślenie konkretne i pamięć mechaniczna. Dziecko nie potrafi jeszcze myśleć abstrakcyjnie, nie ma pamięci logicznej.
Dla nauczyciela oznacza to, że:
• nauka musi wiązać się z konkretnymi przedmiotami i sytuacjami;
• nauczanie musi dotyczyć tego, co znajduje się w zasięgu wzroku dziecka;
• w centrum nauki znajdują się nazwy przedmiotów i osób, proste polecenia i zwroty (w żadnym wypadku formalna nauka gramatyki)
• nieprzydatne okażą się objaśnienie, terminy gramatyczne, i diagramy, a przydatne będą jedynie stale powtarzane przykłady sensownych prawdziwych i znaczących dla dzieci zdań, typu: Mam... Lubię... Umiem....Nie lubię....
2. Szybkie zapominanie pomimo szybkiego zapamiętywania i krótkie odcinki koncentracji uwagi.
Dla nauczyciela oznacza to, że:
• nauczanie musi odbywać się poprzez wielokrotne powtórzenia
• liczne powtórzenia muszą być dla dzieci atrakcyjne, stąd przydatność często powtarzanych piosenek, wierszy i rymowanek, a więc powtórzeń mniej nużących oraz powtórzeń w różnych formach (wymień brązowe zwierzęta, zwierzęta, które żyją w Afryce, które widziałeś, które zaczynają się na literę... itp.)
• poszczególne zadania i ćwiczenia musza być krótkie
• niezbędne są częste zmiany aktywności
• niezbędna jest ogromna różnorodność bodźców podtrzymujących uwagę, a więc obraz, ruch, dźwięk (śpiew, gry ruchowe, oglądnie i kolorowanie obrazków, wideo)
• potrzebne jest stałe powracanie do już opracowywanych partii materiału
3. Stała potrzeba zabawy i fizycznej aktywności.
Dla nauczyciela oznacza to, że:
• w nauce musi dominować zabawa językowa
• nauka musi być oparta na aktywności, ruchu, gimnastyce, reagowaniu całym ciałem (np. podskocz, jeśli to prawda, klaśnij, jeśli to fałsz)
• aktywność językowa dziecka musi być wielostronna i współwystępować z takimi działaniami jak rysowanie, kolorowanie, wycinanie, klejenie, zabawy ruchowe
• dzieci potrzebują różnych form ekspresji - teatralnej, plastycznej, muzycznej
4. Potrzeba sterowania własną aktywnością i podejmowania działań wtedy, gdy czują się do tego gotowe.
Dla nauczyciela oznacza to, że:
• nie można zmuszać dziecka do mówienia, jeśli samo tego nie chce, tym bardziej, że słuchanie to w tym wieku najlepsza nauka
• warto skłaniać dzieci do powtórzeń grupowych, chóralnych, w których czują się bezpiecznie
• warto organizować scenki i kilkuzdaniowe „mini-teatrzyki", by ułatwić pierwsze publiczne wypowiedzi
• warto zachęcać do wypowiedzi nie wskazując błędów, a raczej samemu powtarzając kilkakrotnie zdanie zawierające prawidłową formę
• warto wielokrotnie powtarzać proste, typowe, rutynowe zwroty (powitanie, pożegnanie, podziękowanie, itp.) - te stanowią lepszy pomost do mówienia dzieci wstydliwych i nieśmiałych
5. Reakcje emocjonalne dzieci są bardzo silne i spontaniczne, często silniejsze niż ich reakcje intelektualne.
Dla nauczyciela oznacza to, że:
• najważniejszy czynnik motywujący to życzliwy, ciepły, zachęcający nauczyciel - osoba , z którą miło i bezpiecznie jest przebywać
• należy pogodzić się z wyraźnym okazywaniem przez dzieci nie tylko entuzjazmu i pogody, ale także znudzenia, niechęci i zmęczenia - nie traktując tego jako objawu niegrzeczności, a jako sygnał do zmiany aktywności, tematu czy sytuacji
• warto pamiętać, że rywalizacja w grach to działanie motywujące, ale też niosące wiele rozgoryczeń, bo wygrany jest jeden, a zniechęconych wielu, toteż stosowanie konkursów trzeba albo znacznie ograniczyć, albo umożliwić kolejne wygrane różnym osobom (niekiedy pierwszym zgłaszającym się, niekiedy dokładnym, poprawnie mówiącym, czasem też dobrze rysującym, ładnie śpiewającym, czy szybko biegającym), tak by motywować wszystkie dzieci
• humor i komizm pomagają w nauce, o ile nie jest to humor czyimś kosztem, stąd wartość komiksów, historyjek obrazkowych, dowcipów rysunkowych, żartów.