Jedną z instytucji finansów publicznych są państwowe fundusze celowe. Ich działalność reguluje :
Ustawa z dnia 14 grudnia 1990 roku o zniesieniu i likwidacji niektórych funduszy,
Ustawa o finansach publicznych (nowelizacja 25.11.2004 r.).
Obecnie w Polsce działa 25 funduszy celowych, które w mniejszym lub większym stopniu są autonomiczne wobec organów państwowych. Do funduszy tych należą:
Fundusz Ubezpieczeń Społecznych,
Fundusz Emerytalno- Rentowy KRUS,
Fundusz Prewencji i Rehabilitacji,
Fundusz Administracyjny,
Fundusz Pracy,
Fundusz Gwarantowanych Świadczeń Pracowniczych,
Państwowy Fundusz Kombatantów,
Państwowy Fundusz Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych,
Narodowy Fundusz Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej,
Centralny Fundusz Ochrony Gruntów Rolnych,
Fundusz Gospodarki Zasobem Geodezyjnym i Kartograficznym,
Fundusz Promocji Twórczości,
Fundusz Nauki i Technologii Polskiej,
Fundusz Zajęć Sportowo- Rekreacyjnych dla Uczniów,
Fundusz Rozwoju Kultury Fizycznej,
Fundusz Promocji Kultury,
Fundusz Reprywatyzacji,
Fundusz Restrukturyzacji Przedsiębiorców,
Fundusz Skarbu Państwa,
Fundusz Wsparcia Policji,
Fundusz Modernizacji Bezpieczeństwa Publicznego,
Fundusz- Centralna Ewidencja Pojazdów i Kierowców,
Fundusz Pomocy Postpenitencjarnej,
Fundusz Rozwoju Przywięziennych Zakładów Pracy,
Fundusz Modernizacji Sił Zbrojnych,
Fundusz Rezerwy Demograficznej.
W niniejszej pracy zostaną opisane dwa fundusze:
PFRON,
FUS.
Podstawą prawną działającego od 2001 r. PFRON jest obecnie Ustawa z dnia 27 sierpnia 1997 r. o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnieniu osób niepełnosprawnych. PFRON powstał 09.05.1991 r. Środki PFRON przeznaczone są na rehabilitację społeczną, zawodową i leczniczą osób niepełnosprawnych w tym m. in. na:
- rekompensatę pracodawcom podwyższonych kosztów zatrudnienia osób niepełnosprawnych (w postaci dofinansowania do wynagrodzeń osób niepełnosprawnych oraz refundacji składek ubezpieczeń społecznych),
- refundację składek na ubezpieczenia społeczne dla osób niepełnosprawnych, prowadzących działalność gospodarczą oraz niepełnosprawnych rolników i ich domowników,
- przystosowanie i wyposażenie nowych i istniejących miejsc pracy dla osób niepełnosprawnych,
- pomoc dla osób niepełnosprawnych, które rozpoczynają działalność gospodarczą/rolniczą lub tworzą spółdzielnie socjalne ( udzielanie pożyczek),
- wsparcie imprez sportowych, kulturalnych i rekreacyjnych osób niepełnosprawnych,
- turnusy rehabilitacyjne,
- tworzenie warsztatów terapii zajęciowej i zakładów aktywności zawodowej,
- zaopatrzenie osób indywidualnych w sprzęt rehabilitacyjny o ortopedyczny oraz środki pomocnicze,
- likwidację barier architektonicznych, komunikacyjnych i transportowych,
- wsparcie edukacji osób niepełnosprawnych, w tym szkoleń i doskonalenia zawodowego,
- wsparcie organizacji pozarządowych, działających na rzecz osób niepełnosprawnych,
- programy PFRON, adresowane przede wszystkim do osób indywidualnych, organizacji pozarządowych i jednostek administracji i samorządu,
- współfinansowanie rządowych i samorządowych programów na rzecz osób niepełnosprawnych,
- współfinansowanie projektów wspieranych ze środków pomocowych Unii Europejskiej.
Zgodnie z ustawowymi wskaźnikami co najmniej 65 % przychodów PFRON powinno być przeznaczone na zatrudnienie i rehabilitację zawodową osób niepełnosprawnych, natomiast od 5 % do 10 % na dofinansowanie rehabilitacji leczniczej, społecznej i zawodowej dzieci i młodzieży. Większość zadań funduszu realizowana jest przez Powiatowe Centra Pomocy Rodzinie oraz Powiatowe Urzędy Pracy.
Środki PFRON przekazywane są jednostkom samorządu terytorialnego, zgodnie z załącznikiem określonym w rozporządzeniu Rady Ministrów z dnia 26.01.1999 r.
Przychodami Funduszu są głównie środki pochodzące z obowiązkowych miesięcznych wpłat. Wpłat tych dokonują pracodawcy, którzy zatrudniają co najmniej 25 pracowników w przeliczeniu na pełny wymiar czasu pracy, a wskaźnik zatrudnienia osób niepełnosprawnych w ich zakładzie jest niższy niż 6 %.
Ustawodawca wprowadził ponadto wyjątki w obciążeniach wpłatami na PFRON. I tak:
- dla państwowych i samorządowych jednostek organizacyjnych będących jednostkami budżetowymi, zakładami budżetowymi albo gospodarstwami pomocniczymi, instytucjami kultury oraz jednostkami organizacyjnymi zajmującymi się statutowo ochroną dóbr kultury uznanych za pomnik historii wskaźnik zatrudnienia osób niepełnosprawnych wynosi 5 % w 2007 r.
i 6% w 2008 r. oraz w latach następnych,
- dla państwowych i niepaństwowych szkół wyższych, wyższych szkół zawodowych, publicznych i niepublicznych szkół, zakładów kształcenia nauczycieli oraz placówek opiekuńczo- wychowawczych i resocjalizacyjnych wskaźnik zatrudnienia osób niepełnosprawnych wynosi od roku 2005 - 2%.
Zwolnieni są także pracodawcy prowadzący zakłady pracy będące w likwidacji albo których upadłość ogłoszono.
Wysokość takiej wpłaty wynosi 1 % podstawy wymiaru składki na ubezpieczenie społeczne za każdy punkt procentowy różnicy pomiędzy wskaźnikiem udziału liczby osób niepełnosprawnych w ogólnej liczbie zatrudnionych i granicznego poziomu 6 %.
W skład Zarządu Funduszu wchodzą Prezes Zarządu i jego dwaj zastępcy. Prezesa powołuje i odwołuje Premier spośród osób należących do Państwowego Zasobu Kadrowego, na wniosek ministra właściwego do spraw zabezpieczenia społecznego. Zastępców Prezesa, na wniosek Prezesa zaopiniowany przez Radę Nadzorczą, powołuje i odwołuje minister właściwy do spraw zabezpieczenia społecznego.
Do zadań Zarządu należy w szczególności:
- opracowywanie projektów planów działalności Funduszu i projektu planu finansowego,
dokonywanie wyboru przedsięwzięć do finansowania ze środków Funduszu,
- gospodarowanie środkami Funduszu,
- opracowywanie szczegółowych zasad finansowania realizacji zadań, o których mowa w ustawie,
- podejmowanie decyzji w sprawie odraczania terminu spłat i umarzania pożyczek,
- sprawowanie kontroli nad wykorzystaniem środków Funduszu przekazywanych na realizację
zadań określonych ustawą,
- współpraca z organizacjami pozarządowymi,
- składanie Radzie Nadzorczej sprawozdań z działalności Funduszu.
Prezesem Rady Nadzorczej jest Pełnomocnik do Spraw Osób Niepełnosprawnych, powoływany i odwoływany przez Prezesa rady Ministrów na wniosek ministra właściwego do spraw zabezpieczenia społecznego. Strukturę organizacyjną PFRON tworzą Biuro (Centrala) i 16 oddziałów terenowych (wg województw).
Corocznie Fundusz opracowuje plan finansowy, który stanowi załącznik do ustawy budżetowej państwa. Opracowany plan, jak i sprawozdanie z jego realizacji, podlega ocenie przez sejmowe komisje: polityki społecznej i finansów publicznych. Ponadto Państwowy Fundusz Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych jako podmiot gospodarujący funduszem celowym, podlega corocznej kontroli przez Najwyższą Izbę Kontroli.
Główne programy PFRON-u: „Pierwsza praca( Junior)”- Program Aktywizacji Zawodowej Absolwentów, „Komputer dla Homera”, „Partner III”, „Pegaz 2003”, „Pitagoras 2007”, „ Uczeń II”, „Program wyrównywania różnic między regionami”, „Trener pracy”, „Uczeń na wsi”, „Wczesna pomoc dziecku niepełnosprawnemu”, „Program Operacyjny Rozwój Zasobów Ludzkich-Beneficjent”.
Fundusz Ubezpieczeń Społecznych został utworzony na podstawie Ustawy z dnia 24 maja 1990 r. Nie posiada on osobowości prawnej. FUS czerpie dochody z dwóch źródeł: ze składek z tytułu ubezpieczeń społecznych oraz z dotacji z budżetu państwa.
Często mylnie uważa się, że płacimy składki na ZUS, czy też ZUS wypłaca nam świadczenia. Jednak tak naprawdę nasze składki odprowadzane są na Fundusz Ubezpieczeń Społecznych, którego dysponentem jest ZUS ( Zakład Ubezpieczeń Społecznych). Okazuję się, ze „właścicielem” naszych składek w rzeczywistości jest FUS, a ZUS jedynie wykonuje zadania w postaci rozliczania i wypłacania świadczeń.
Zgodnie z ustawą o systemie ubezpieczeń społecznych, z środków które zostają gromadzone w Funduszu Ubezpieczeń Społecznych realizowane są:
wydatki na prewencję rentową,
spłaty pożyczek i kredytów wraz z odsetkami, zaciąganych w celu wypłaty świadczeń z FUS,
- wypłaty świadczeń z ubezpieczenia emerytalnego, chorobowego, rentowego i wypadkowego.
W Funduszu Ubezpieczeń Społecznych rozróżniamy „mniejsze” fundusze, które są przeznaczone na realizacje poszczególnych celów:
Fundusz emerytalny, z którego finansowane są wypłaty emerytur,
Fundusz rentowy, z którego finansowane są wypłaty rent z tytułu niezdolności do pracy, rent szkoleniowych, rent rodzinnych, dodatków do rent rodzinnych dla sierot zupełnych, dodatków pielęgnacyjnych itd.,
Fundusz chorobowy, z którego finansowane są świadczenia chorobowe,
Fundusz wypadkowy, z którego finansowane są świadczenia wypadkowe,
Fundusz rezerwowy, który ma na celu uzupełnienie niedoborów funduszy: rentowego, chorobowego i wypadkowego.
W 1999 roku przeprowadzono reformę systemu emerytalnego, która wprowadziła w działalności FUS duże zmiany. W miejsce repartycyjnego systemu ubezpieczeń społecznych, w którym bieżące świadczenia były finansowane ze składek osób obecnie pracujących, wprowadzono system ubezpieczeń społecznych będący połączeniem systemu repartycyjnego z systemem kapitałowym. W systemie kapitałowym świadczenia emerytalne pochodzą ze składek zainwestowanych na rynku kapitałowym w okresie, gdy osoba ubezpieczona była zdolna do pracy i odprowadzano składkę. Elementem nowego systemu emerytalnego oprócz zreformowanego FUS tworzącego tzw. pierwszy filar, wchodzą również otwarte fundusze emerytalne (OFE) tworzące tzw. drugi filar oraz pracownicze programy emerytalne (PPE) tworzące tzw. trzeci filar.
W praktyce FUS od wielu lat jest instytucją deficytową w tym sensie, że składki wpływające od osób obecnie pracujących nie pokrywają całości wypłat dla osób będących obecnie na emeryturze. Według prognoz ZUS w latach 2013-2015 na wypłatę emerytur może zabraknąć 190-289 mld złotych. FUS co jakiś czas zaciąga krótkoterminowe kredyty komercyjne w celu zachowania płynności finansowej. Konstytucyjne i ustawowe gwarancje wypłacania świadczeń emerytalnych FUS są dofinansowywane z budżetu państwa.