Porady językoznawcy: Krystyna Gąsiorek

Rola kropki po cyfrach

Dzisiaj porozmawiamy o niezwykłej roli kropki w cyfrowym zapisie liczebników. Na początek kilka niezbędnych wiadomości. Ponieważ będziemy się posługiwać terminami cyfra, cyfra rzymska, cyfra arabska, wyjaśnijmy je.
Cyfra to wyraz pochodzący z języka arabskiego - sifr - 'zero' i dawniej oznaczał właśnie zero lub literę X. Ślady tego drugiego znaczenia odnajdujemy w Panu Tadeuszu Adama Mickiewicza w księdze I pod tytułem "Gospodarstwo":

Drewniany, drobny, w cyfrę powiązany płotek [to znaczy w kształt X]
Połyskał się wstążkami jaskrawych stokrotek.
[wiersze 91. i 92.]

Cyfra to także monogram, inicjał imienia i nazwiska; ozdoba spodni, na przykład góralskich (sznurowa lub pętlowa); ornament, deseń, ale przede wszystkim cyfra to 'znak graficzny liczby'*.
"Nie wystarczyło dysponować pojęciem wielkości. Trzeba było znaleźć metodę jej sprawnego zapisywania"**. I właśnie cyfry rzymskie okazały się taką doskonałą metodą. Są to znaki graficzne liczb będące kombinacją niektórych wielkich liter alfabetu łacińskiego, na przykład:

I	IV	V	X	L	C	D	M
1	4	5	10	50	100	500	1000

MCMXCVI = 1996
(M = 1000; CM = 900, czyli 1000 - 100; XC = 90, czyli 100 - 10; V = 5; I = 1)

Cyfry rzymskie używane przez starożytnych Rzymian (stąd ta nazwa!) są pochodzenia etruskiego (około 500 r. przed naszą erą). Tylko ten system numeracji rozpowszechniony był w Europie do XIV wieku ***. Dzisiaj również ich używamy, ale rzadko, w szczególnych przypadkach: do numeracji wieków, tomów, ksiąg, rozdziałów, imion panujących władców.
Porównaj:

Wiek XX niedługo się skończy.
Znajdziesz tę informację w II tomie encyklopedii.
Czasy panowania Henryka VIII zostały interesująco pokazane.

Zapamiętajmy!
=============
Po cyfrach rzymskich nigdy nic nie dopisujemy, czyli ani kropki, ani końcówki.
Inaczej sprawa wygląda z cyframi arabskimi, czyli 1, 2, 3, 4, 5 i tak dalej. Cyfry te pochodzą z Indii, ale do Europy Zachodniej przenieśli je w X - XIII wieku Arabowie i właśnie dlatego nazywamy je cyframi arabskimi. Używamy ich dzisiaj powszechnie. Do końca XV wieku wyparły one całkowicie z rachunkowości niewygodne cyfry rzymskie. Aby poprawnie używać cyfr arabskich, musimy stosować kilka zasad:

Zapamiętajmy!
=============
Po cyfrach arabskich nie dopisujemy nigdy końcówek (podobnie jak po cyfrach rzymskich)!
Po cyfrach arabskich oznaczających liczebniki główne (np. 1 = jeden; 3 = trzy), zbiorowe (np. 2 = dwoje; 5 = pięcioro) i ułamkowe (np. 1/2 = jedna druga; 3/4= trzy czwarte) nigdy nie dajemy kropki!

Porównaj przykłady:

Przejrzałem już 5 książek. (czytaj: pięć książek)
Tylko w 1 tomie znalazłem te informacje. (czytaj: w jednym tomie)
W zajęciach uczestniczyło 5 dzieci. (czytaj: pięcioro dzieci)
Dodaj do masy 1/2 szklanki cukru. (czytaj: jedną drugą szklanki cukru)

Tylko po cyfrach arabskich - oznaczających liczebniki porządkowe - dopisujemy kropkę, zastępuje ona końcówkę, czyli wskazuje, jak należy wyrazy odczytać ****.

Porównaj przykłady:

Tylko w 1. tomie znalazłem ciekawe informacje. (czytaj: w pierwszym tomie)
Z trudem wychodzę na 5. piętro. (czytaj: na piąte piętro)
W tych zawodach zajęli odległe 13. miejsce. (czytaj: trzynaste miejsce)

Innymi regułami rządzi się pisanie i czytanie dat, o czym jest mowa w artykule pt. "O pisaniu i czytaniu dat".

 

Krystyna Gąsiorek

(Artykuł zaczerpnięty za zgodą autorki z czasopisma Nowa Polszczyzna.
Serdecznie dziękujemy p. Piotrowi Andrusiewiczowi za pośrednictwo.)

Przypisy
* Por. Władysław Kopaliński, Słownik mitów i tradycji kultury, Państwowy Instytut Wydawniczy 1991, s. 169.
** John D. Barrow, * razy drzwi. Szkice o liczeniu, myśleniu i istnieniu. Przełożyła Katarzyna Lipszyc. Prószyński i S-ka, Warszawa 1996, s. 148.
*** Por. Wielka Encyklopedia Powszechna PWN, T. II (Bli - Deo), Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1963, s. 647 - 648.
**** Por. Witold Doroszewski, O kulturę słowa. Wybór porad językowych.. Wybór, opracowanie i przedmowa Stanisław Dubisz, Warszawa 1991, s. 178.

---