Kryzys państwa feudlnego i "czarna śmierć"

W połowie XIV wieku doszło w Europie Zachodniej do wydarzenia, które naruszyło istniejące stosunki społeczne i miało wielki wpływ na dalsze jej losy. Była to epidemia dżumy, którą popularnie nazywano “czarną śmiercią”. Pojawiła się ona niespodziewanie w Europie w 1348 r. Zapewne została nieumyślnie sprowadzona z Bliskiego Wschodu na statkach kupców europejskich. Ponieważ trafiła na populację całkowicie na nią nieodporną, skutki były opłakane. Doprowadziła ona do wyludnienia północnej części Italii, południowej Francji i południowej Anglii. Nie znano w Europie sposobów rozprzestrzeniania się choroby, a co za tym idzie skutecznych metod walki. Choroba szczególnie dotknęła ludność miejską, z powodu dużej gęstości zaludnienia i złego stanu sanitarnego średniowiecznych miast. W miastach zmarło od 1/3 do 2/3 mieszkańców. Dżuma samoistnie wygasła około 1350 r. Skutkiem epidemii było dramatyczne zmniejszenie liczby mieszkańców Europy – z około 70 do 45 milionów. W kolejnych latach fale epidemii powracały, ale nie powodowały już tak olbrzymich strat ludzkich. Można to chyba przypisać pewnemu uodpornieniu tych, którzy przeżyli.

Epidemia była jedną z przyczyn wielkiego kryzysu europejskiego od połowy XIV do połowy XV wieku. Przejawy kryzysu pojawiły się jednak jeszcze wcześniej. Widać było stagnację handlu i rzemiosła. Także w rolnictwie uległ zahamowaniu proces kolonizacji wewnętrznej, tak żywy jeszcze w XIII w. Kryzys odbił się też na funkcjonowaniu systemu bankowego. We Włoszech w latach 1341 i 1343 doszło do załamania kilku wielkich domów bankowych. Wszystkie te zjawiska podminowały stosunki społeczne, a ostateczny cios zadała im dżuma. Epidemia “czarnej śmierci” spowodowała przejściowy upadek miast. Jednak stosunkowo szybko podniosły się one po epidemii. Natomiast wieś nadal przeżywała kryzys. Dżuma spowodowała zmniejszenie liczby mieszkańców wsi. Tymczasem feudałowie nie chcieli zrezygnować ze swoich dotychczasowych dochodów, stąd też względny wzrost obciążeń nakładanych na ludność chłopską. Odpowiedzią na to były wielkie powstania chłopskie (np. żakeria we Francji w 1358 r., powstanie Wata Tylera w Anglii w 1381 r.). Część ludności wiejskiej uciekała do miast, zwiększając liczbę ich mieszkańców i wyrównując w ten sposób straty spowodowane epidemią.

Czasy te noszą miano schyłku lub “jesieni” średniowiecza. Epidemia doprowadziła do wielkich zmian w świadomości społecznej. Dotychczasowy obraz świata uległ zaburzeniu. Przez kontynent przewalały się fale powstań chłopskich, rozplenił się bandytyzm, rozwijały się herezje religijne. Niektórzy z wiernych poszukiwali na własną rękę metafizycznego objaśnienia dokonujących się wydarzeń, czasami popadając w konflikt z aktualnie obowiązującą doktryną religijną. W XIV wieku w Europie pojawiło się wiele rozmaitych koncepcji zakwalifikowanych jako herezje. Najważniejszą z nich była doktryna angielskiego teologa Johna Wiklefa. Uważał on, że Kościół jest wspólnotą ludzi wierzących, którym niepotrzebny jest Kościół instytucjonalny. Za jedyne źródło wiary uważał Pismo Święte. Z podobnych założeń doktrynalnych wyrósł husytyzm. Postulat Kościoła ubogiego leżał też u podstaw innych koncepcji, np. głoszonych przez radykalny odłam zakonu franciszkanów, tzw. spirytuałów. Władze kościelne bacznie obserwowały te ruchy podejmując z nimi w miarę potrzeby walkę. Wydarzenia te świadczyły o załamaniu się dotychczasowej religijności.

U schyłku średniowiecza doszło też do poważnych konfliktów politycznych. Miały one wielki wpływ na rozwój sytuacji w Europie, nie tylko w aspekcie politycznym, ale również jako zjawiska natury społecznej. Potwierdzały zmierzch dawnego świata, widoczny chociażby w zaniku etosu rycerskiego. Do największych konfliktów należały wojna stuletnia oraz wojna Dwóch Róż.

Wojna stuletnia to konflikt między Francją a Anglią. Trwała ona od 1337 do 1453 r. Powodem wojny było dążenie królów Francji do opanowania posiadłości angielskiej dynastii Plantagenetów znajdujących się na terenie Francji oraz chęć zagarnięcia bogatej Flandrii, której gospodarka uzależniona była od Anglii. Flandria w 1328 r. została zajęta przez Francuzów, lecz powstanie miejscowej ludności doprowadziło do wypędzenia sprzyjającego Francji hrabiego i wezwania na pomoc Anglii. Oficjalną przyczyną wybuchu wojny był spór o panowanie nad Francją między Filipem VI Walezjuszem a królem angielskim Edwardem III. Król Anglii rościł sobie pretensje do tronu francuskiego, gdyż był po kądzieli wnukiem króla francuskiego Filipa IV. W pierwszym okresie wojny Francja ponosiła klęski (bitwa pod Crecy w 1346 r.). Ponieważ wybuchła w tym czasie epidemia dżumy działania wojenne przejściowo zawieszono. Podjęta w 1356 r. próba wyparcia Anglików skończyła się klęską Francuzów, a król Jan Dobry dostał się do niewoli (bitwa pod Poitiers). Chaos we Francji doprowadził do powstania chłopskiego (żakeria - 1358 r.) oraz do wystąpień Stanów Generalnych przeciw samowoli królewskiej. Podobne ludowe powstania wybuchały jeszcze kilkakrotnie w czasie wojny stuletniej, nie tylko we Francji, ale także w Anglii. Rozejm zawarty w 1360 r. obowiązywał przez pięć lat. Wojna trwała ponownie do 1375 r. i zakończyła się sukcesami francuskimi. Anglia straciła większość posiadłości na kontynencie. Jednak w 1413 r. król angielski Henryk V wznowił działania i w 1415 r. w bitwie pod Azincourt rozgromił liczniejsze wojska francuskie. Anglicy wykorzystując słabość Francji zajęli znaczną część kraju. Na mocy układu zawartego z chorym umysłowo Karolem VI Szalonym w 1420 r., Henryk V został uznany za następcę tronu francuskiego. Wydziedziczony następca tronu francuskiego Karol, wycofał się na południe, a kraj okupowały wojska angielskie. Okupacja obudziła patriotyzm Francuzów. Wyrazicielką tego patriotycznego entuzjazmu była Joanna d'Arc, wiejska dziewczyna z Lotaryngii. Głosząc, że Bóg zlecił jej misję wyzwolenia Francji, pozyskała zaufanie syna Karola VI – króla Karola VII, który powierzył jej dowództwo. Pokonała ona Anglików pod Orleanem i uwolniła miasto spod oblężenia. Jednak Anglicy pojmali Joannę, oskarżyli o czary i spalili na stosie w 1431 r. Jej śmierć nie załamała oporu Francuzów. Od tego czasu szala zwycięstwa przechyliła się na stronę Francji. Karol VII wyparł Anglików z kontynentu (z wyjątkiem portu Calais). Wojna zakończyła się bez zawarcia traktatu pokojowego. Oba kraje zostały wyniszczone gospodarczo, a ich rycerstwo zrujnowane. Francja wyszła z wojny straszliwie zniszczona, lecz uratowała swą niezależność. Tymczasem Anglia pogrążyła się w wojnie domowej, zwanej wojną Dwóch Róż.

Wojna ta trwała w latach 1455 – 1485 i prowadzili ją ze sobą przedstawiciele dwóch bocznych linii dynastii Plantagenetów, Lancasterowie mający w herbie czerwoną różę i Yorkowie herbu biała róża. Przyczyną wybuchu wojny była klęska Anglii w wojnie stuletniej. Opozycja kierowana przez Yorków oskarżała o jej spowodowanie nieudolnego króla Henryka VI Lancastera. Kraj pogrążył się w chaosie wojny domowej, która prowadzona była z wielkim okrucieństwem i doprowadziła do wyniszczenia przedstawicieli obu rodów. Panujący zmieniali się w szybkim tempie, tracąc życie w skrytobójczych zamachach, bądź uwięzieni przez przeciwników. Szczególnie złą sławą cieszył się król Ryszard III. Jego despotyczne rządy wywołały wielkie niezadowolenie zwalczających się dotychczas rodów. Pretendentem do tronu został przebywający na emigracji w Bretanii Henryk Tudor, spokrewniony z Lancasterami. Ryszard III zginął w 1485 r. w bitwie pod Bosworth, a tron przypadł Henrykowi, który jako Henryk VII dał początek dynastii Tudorów. Poślubiwszy córkę króla Edwarda IV, połączył prawa do tronu obu zwalczających się rodów. Wojna wyniszczyła w Anglii starą arystokrację rodową i otworzyła drogę tzw. nowej szlachcie (gentry). Obie wojny miały wielki wpływ na sytuację w Anglii i we Francji. Osłabiły rycerstwo i otworzyły pole do działania dla nowych grup społecznych. Doprowadziły również do konsolidacji społeczeństw i przyśpieszyły procesy formowania się narodów.

---