polityka gospodarcza państw totalitarnych (liberalizm) włochy, ZSRR, Niemcy
Totalitaryzm - charakterystyczny dla XX-wiecznych reżimów dyktatorskich system rządów dążący do całkowitej władzy nad społeczeństwem za pomocą monopolu informacyjnego i propagandy, ideologii państwowej, terroru tajnych służb wobec przeciwników politycznych, akcji monopolowych i masowej monopartii. Termin totalitario stworzył na początku lat 20. XX wieku Benito Mussolini dla określenia systemu państwowego, który wprowadzał, charakteryzując go: Wszyscy w państwie, nikt poza nim, nikt przeciw niemu. Totalitaryzm charakteryzuje państwa, w których ambicje modernizacyjne i mocarstwowe idą w parze z brakiem tradycji demokratycznej lub rozczarowania demokracją, jej kryzysem lub niedostatkiem.
Przykładami państw totalitarnych były narodowo socjalistyczna III Rzesza, hitlerowskie Niemcy, stalinowski Związek Radziecki i Chiny Mao Zedonga. Współcześnie totalitarny system rządów istnieje w Korei Północnej.
Środowiska komunistyczne uważają, że słowo "totalitaryzm" jest liberalnym hasłem służącym do zrównania komunizmu z nazizmem.
Niemcy
W Niemczech po przejęciu władzy przez hitlerowska partię NSDAP ( Narodowo- Socjalistyczna Niemiecka Partia Robotnicza) zaczęły odmiennie kształtować się kierunki i ogólny charakter polityki ekonomicznej i gospodarczej niż w pozostałych krajach europejskich. Partia nazistowska po wprowadzeniu swych rządów przejęła kierowanie polityka, gospodarka, oświata i wychowaniem. Gospodarka Niemiec hitlerowskich miała charakter gospodarki kierowanej, czyli w praktyce państwo stosowało pełny interwencjonizm (centralizm, planowanie, kontrola państwowa). W ramach faszystowskiego korporacjonizmu reglamentowano (ograniczano) produkcję poszczególnych towarów oraz ograniczono działanie rynku. Ministerstwo Gospodarki, któremu przyporządkowano sześć branż przymusowo zrzeszające wszystkie przedsiębiorstwa. W 1936 r. powołano Urząd do spraw Planu Czteroletniego, który za zadanie miał objąć państwo planami czteroletnimi i przygotować je do wojny. Zbrojenia były czynnikiem nakręcającym koniunkturę - potrzebowały dużej ilości surowców i materiałów, dawały zatrudnienie bezrobotnym, a nie obciążały rynku nadprodukcja. W 1937 r. utworzono olbrzymi państwowy koncern górniczo- hutniczy - trzon produkcji zbrojeniowej. Bezrobocie likwidowano nie tylko uruchamiając zbrojenia oraz budownictwo infrastrukturalne, ale także przez rozbudowę aparatu partyjnego oraz różnych formacji policyjnych i paramilitarnych. Nowy system ekonomiczny w Niemczech różnił się od kapitalistycznej gospodarki rynkowej. Utrzymano własność prywatną przedsiębiorstw, ale upaństwowiono procesy regulacji, ustanawiając kierowanie gospodarka przez rygorystycznie egzekwowane nakazy organów partyjno- państwowych. Dotyczyły one kwestii „co produkować”, natomiast pytanie ”jak produkować” pozostało w kwestii przedsiębiorców. Rozdział podstawowych surowców i materiałów, ustalanie cen i struktury produkcji przejęło państwo, określając także płace i kontrolując handel zagraniczny oraz udzielanie kredytów. Plan czteroletni miał zakładać szybki wzrost zatrudnienia, pobudzanie wzrostu produkcji, realizowanie programu robot publicznych, obejmujących m.in. budowę sieci autostrad. Przygotowany przez ministra gospodarki i prezesa Banku Rzeszy program wprowadzał ograniczenia importowe i eksportowe, kontrole rynku kapitałowego i systemu bankowego, pułapy oprocentowania kredytów. W 1934r. rozwiązano wszystkie związki zawodowe i utworzono Niemiecki Front Pracy, w którym pracownicy i pracodawcy musieli być obowiązkowo zrzeszeni. W gospodarce panowała zasada „wodzostwa” oddająca robotników pod nieograniczona władzę przełożonych, z pełnym zakazem strajków. System nakazowy również objął rolnictwo. Kartel żywnościowy Rzeszy, podległy ministrowi ds. żywności i rolnictwa kierował produkcja żywności. Korporacja stanu żywicielskiego stanowiła przymusowe zrzeszenie producentów rolnych (przedsiębiorców farmerów i robotników rolnych), spółdzielni rolniczych, handlu i przemysłu rolnego. Uznano, ze racje bytu maja tylko gospodarstwa duże ( do 125 ha) uprawiane przez rodzinę właściciela, niezbywalne, niepodzielne i dziedziczone przez jednego członka rodziny - Niemca czystej rasy. Przemysłem i handlem zarządzał tzw. Grupy gospodarcze, obejmujące 7 dziedzin gospodarki narodowej ( przemysł, handel, rzemiosło, banki, ubezpieczenia, energetyka, turystyka) kierowanych przez wysoko postawionych członków partii. Ważnym elementem nowego systemu gospodarczego stały się też obozy koncentracyjne, które dostarczały darmową pracę więźniów. Zasada samowystarczalności gospodarczej kraju (autarkia) była jedna z podstaw polityki gospodarczej. W tym celu, alby uniezależnić się od importu, rozwijano produkcję środków zastępczych (namiastek) tj.: benzyna syntetyczna z węgla brunatnego, kauczuk syntetyczny z węgla kamiennego. Produkowano dużo nawozów by zachować samowystarczalność rolniczą. Wielką wagę przywiązywano do zakładów produkujących: samoloty, broń pancerna, artylerie, łodzie podwodne. Realizowane programy robót publicznych: budowa autostrad, stadionów, poligonów, fortyfikacji itp. Efekty produkcyjne były imponujące: Niemcy w 1939r były pierwszym producentem aluminium w świecie, zanotowały wielkie sukcesy z produkcji włókien sztucznych. Bezrobocie w 1933r. wynosiło 6 mln, a w 1938 r. zaczęło brakować rąk do pracy. Polityka gospodarcza III Rzeszy nastawiona była na ograniczenie popytu ludności, płace nie rosły: wielka machina hitlerowskiej propagandy wzywała do ograniczeń i wyrzeczeń w imię celów polityczno-militarnych (hasło: „armaty zamiast masła”).
Włochy
We Włoszech budowany od 1922r. ustrój faszystowski definitywnie ukształtował się na początku lat trzydziestych. Gospodarkę zreorganizowano wg. Zasad tzw. Systemu korporacyjnego. Kierowanie nią powierzono 22 korporacjom branżowym w skład których wchodzili wysuwani przez partie faszystowska przedstawiciele przedsiębiorców, robotników, personelu technicznego i oczywiście, samej partii. Walczono z bezrobociem poprzez organizowanie robót publicznych: melioracje, zalesianie, porządkowanie miast, przebudowę Rzymu, budowa dróg, tuneli, autostrad. Liczbę miejsc pracy zwiększono przez skrócenie tygodnia pracy ( z 48 do 40 godzin), poszerzono też zakres ubezpieczeń społecznych. Starano się osiągnąć samowystarczalność gospodarki (doktryna autarkii), popierając rozwój produktów zastępujących importowane dobra i surowce, zresztą bez powodzenia. Wzrost gospodarczy podporządkowany został budowie „wielkości i mocarstwowości” państwa, a nie zwiększaniu konsumpcji.
Atak na Etiopie spotkał się z uznaniem Włoch za agresora i wprowadzeniem przez Ligę Narodów sankcji ekonomicznych, które jednakże okazały się nieskuteczne, ponieważ przestrzegała ich tylko Wielka Brytania.
Rosja
W Rosji po rewolucji październikowej w 1917r. władzę objęła partia bolszewicka, zakładająca zasadniczą zmianę ustroju społeczno-ekonomicznego. W 1918 r. zniesiono własność prywatna ziemi i przeprowadzono nacjonalizacje banków. W latach 1918-1920 upaństwowiono wszystkie przedsiębiorstwa przemysłowe zatrudniające powyżej 5 pracowników. Pierwszą doktrynę polityki ekonomicznej otrzymała miano komunizmu wojennego. Zakładała ona centralizacje zarządzania gospodarką, podporządkowanie jej działalności potrzebą wojennym, reglamentacje produkcji, zaopatrzenia, obrotu, konsumpcji, państwowy monopol handlu zbożem, zakaz handlu prywatnego, obowiązek dostarczania wytworzonej przez rolników żywności do dyspozycji państwa (bezwzględnie rekwirowano), powszechny obowiązek pracy. Najważniejszymi potrzebami były żywność i broń. Ogłoszono zasadę: ”kto nie pracuje, ten nie je”. Ograniczona została gospodarka towarowo-pieniężna i wprowadzono reglamentowany rozdział żywności dla pracujących. Wprowadzono rygorystyczne centralne planowanie produkcji przemysłowej: zakłady pracy były zmilitaryzowane. Stosowana rozmyślnie polityka dewaluacji rubla wyeliminowała wolny rynek oraz wprowadziła naturalizacje wymiany ( towar za towar). Komunizm wojenny doprowadził do głębokiej ruiny gospodarkę, przede wszystkim rolnictwo. W 1920 r. produkcja zboża była o 50 % niższa niż przed wojna, hodowla zmniejszyła się o 40 %. Spowodowało to wielki głód w Rosji - szacuje się na 5-8 mln ofiar śmiertelnych.
W 1921 zjazd partii bolszewików przyjął założenia tzw., nowej polityki ekonomicznej (NEP). Miała ona polegać na odbudowie stosunków towarowo- pieniężnych, mechanizmów rynku, konkurencji, wymienialnego pieniawa, motywacji ekonomicznej, prywatnego rzemiosła, handlu i drobnego przemysłu; dopuszczała tez rozwój przedsiębiorstw opartych na kapitale zagranicznym i mieszanym. Był to swojego rodzaju „socjalizm rynkowy”. NEP przyniósł prawne zmiany. Nastąpił wzrost produkcji rolnictwa, przemysłu i rzemiosła, dźwignął się handel. Powstały jednak duże różnice w dochodach i poziome życia.
Po śmierci Lenina, czołową pozycje w Rosji zajął Stalin. Znów rozpoczęto likwidowanie prywatnych przedsiębiorstw. W 1925 r. zjazd partii jako główna linię polityki gospodarczej przyjął przyspieszenie industrializacji kraju. Wyniki uzyskane w 1929 r. świadczyły o sukcesach w dziedzinie industrializacji, przy jednoczesnym braku postępu w rolnictwie. Partia podjęła decyzję o kolektywizacji rolnictwa. Sięgnięto do metod administracyjnych, siła łamiąc opór niechętnych. Nastąpiła likwidacja indywidualnego chłopstwa jako klasy społecznej. Organizowano wielkoobszarowe gospodarstwa państwowe (sowchozy) i spółdzielcze (kołchozy). Jedne i drugie objęto dyrektywnymi planami, stanowczo egzekwowanymi, zwłaszcza w zakresie dostaw zboża do dyspozycji organów państwowych. Ponownie na obszarach Rosji i Ukrainy wystąpił głód, który niósł ze sobą wielomilionowe ofiary wśród ludzi. W odróżnieniu od przemysłu, gdzie uzyskiwano przyrosty produkcji globalnej, rolnictwo zaczęło pozostawać w tyle. Dysproporcje te wzrosły jeszcze po drugiej wojnie światowej.
Strategia i doktryna gospodarcza w ZSRR od drugiej połowy lat dwudziestych kształtowały się pod silnym wpływem Stalina i ludzi z jego otoczenia. Podstawowe kierunki polityki, określone w tej doktrynie, można przedstawić w kilku punktach:
oparcie gospodarki na własności prywatnej - likwidacja indywidualnego władania środkami produkcji, spółdzielczość jako „niższa forma uspołecznienia”.
Industrializacja oparta na mobilizacji zasobów wewnętrznych, podnoszeniu stopy akumulacji, „przymusowych oszczędnościach”
Stosowanie zasady prymatu produkcji środku produkcji, kierowanie głównego wysiłki na rzecz rozbudowy przemysłu ciężkiego i maszynowego,
Kolektywizacja rolnictwa
Dążenie do uniezależnienia się od zagranicy, państwowy monopol handlu zagranicznego, przy jego ograniczonej roli w gospodarce,
Przesuwanie zasobów pracy ze wsi do miast i z rolnictwa do przemysłu, a także miedzy regionami, przy wykorzystywaniu m.in., środków przymusu ( masowe deportacje i przesiedlenia ludzkości).
Realizacja takiej strategii wymagała zastosowania odpowiednich rozwiązań instytucjonalnych i instrumentalnych. Poszły one w kierunku tworzenia hierarchicznej struktury organizacyjnej gospodarki o ogromnie rozbudowanej biurokracji i wieloszczeblowego systemu zarządzania, opartego na metodach nakazowo-rozdzielczych, wymuszaniu surowej dyscypliny za pomocą środków administracyjnych, policyjnych i represyjnych. System ten przetrwał druga wojnę światową, potem narzucono go krajom podanym radzieckiej dominacji. Nastawiona na militaryzacje industrializacja - realizowana w warunkach totalitarnego systemu stalinowskiego za pomocą środków przymusu, stosowana na masowa skalę pracy więźniów i zesłańców - musiała się wiązać z ogromnymi ofiarami społecznymi.
Winiarski, „Polityka Gospodarcza”
Szpak, „Historia gospodarcza”
Wikipedia.pl , definicja totalitaryzmu
PS. Wydaje mi się patrząc w necie, ze totalitaryzm w Rosji rozpoczyna się od czasów dojścia do władzy Stalina, jednak stwierdziłam, ze wcześniejszej części nie kasować, bo wszystko ze sobą jest powiązane, a poczytać zawsze można.