Bajki to podstawowy, ustny gatunek twórczości ludowej, alegorycznej przypowieści, często z życia zwierząt, o charakterze satyryczno-dydaktycznym. Z natury swego gatunku odpowiadają one ideałom i estetycznym tendencjom literatury.
Franciszka Dyka
Bajki w edukacji początkowej
Opowieści baśniowe należą do literatury dydaktycznej. Łączą pożytek z zabawą. Wyrażają rozmaite prawdy o świecie i człowieku w taki sposób, że zmuszają do ich przemyślenia. Stanowią jedną z form satyry społecznej i obyczajowej, ale wypowiedzianej nie wprost, lecz w sposób pośredni i ukryty. Bajki uczą i wychowują, a wysnuta z nich mądrość ma się przyczynić do ulepszenia stosunków międzyludzkich.
Fantastyczne rozumienie świata w ujęciu bajek stosunkowo łatwo trafia do umysłu dziecka w sensie myślenia o rzeczywistości i jej interpretowania. Przeżycia doznane w toku percepcji bajek pozwalają dziecku nie tylko łatwo akceptować ich treść, ale także porządkować kształtujący się obraz świata. Fantastyka bajkowa trafia na grunt dziecięcej potrzeby panowania nad otaczającym światem przez jego ujęcie w pewne kategorie symboliczne. Dziecko ma na ogół bardzo skromną wiedzę obiektywną, a rzeczywistość ujmuje głównie przez wyobraźnię i dzięki temu ją opanowuje, przyswaja i porządkuje w drodze mitologicznej.
Gdy owa gra wyobraźni z udziałem świadomości powoduje, że treść bajki dzieje się na niby, lub też ze zrozumieniem odrębności praw świata fikcji literackiej, to wbrew pewnym zdroworozsądkowym mniemaniom u dziecka wzmacnia się i utrwala poczucie realnej rzeczywistości. Dokonuje się bowiem wówczas swoisty proces porównania przeciwstawnych światów - fikcji i świata rzeczywistego. Słuchanie i równoczesne przeżywanie treści bajek przede wszystkim kształtuje i rozwija wyobraźnię dziecka. Wyobraźnia, jak powszechnie wiadomo, jest podstawą do rozwoju wielu innych procesów i właściwości psychicznych dziecka. Na szczególne podkreślenie zasługuje wpływ wyobraźni dziecka na jego procesy poznawcze i twórcze myślenie.
Słuchanie bajek ze zrozumieniem wymaga umiejętności śledzenia opowiadania narratora, wiązania poszczególnych zdarzeń w pewne sensowne całości, przewidywania ich następstw. Sprzyja więc rozwojowi uwagi, która jest podstawą koncentracji psychicznej, bardzo ważnej szczególnie w procesie uczenia się dziecka. Treści słuchanych i oglądanych bajek stanowią dla dziecka przedmiot dalszego wewnętrznego opracowania i wzbudzania często niezwykłych przeżyć, które samo dla siebie wielokrotnie odtwarza. Te zwielokrotnione przeżycia, jakich dziecko doznaje w kontakcie z literaturą bajkową, wywierają często decydujący wpływ na kształtowanie się jego postaw, modelowanie dalszych przeżyć uczuciowych, ustosunkowanie się do świata przyrody i innych ludzi. Tworzą obraz stosunków międzyludzkich.
*
Surowy porządek moralny panujący w fantastycznym świecie bajek porządkuje dziecięcy obraz świata rzeczywistego. Ten ład i porządek moralny umacnia wiarę dziecka w dobro i sprawiedliwość. Bajka wywołuje uczucia sympatii lub antypatii do występujących w niej postaci. Dzieci wyprzedzają wyobraźnią dalsze losy bohaterów, cieszą się, gdy pozytywne postacie zwyciężają. Są to zwykłe dla dziecka wzory zachowań moralnych.
Doświadczenia przeżywane w toku percepcji bajek wpływają na uspołecznienie dziecka. Wchodzi ono bowiem w krąg tradycji kulturowej danego społeczeństwa. Znajomość tych samych postaci bajkowych bohaterów i ich perypetii stanowi nić porozumienia z innymi dziećmi i osobami dorosłymi z najbliższego otoczenia. Słuchając bajek, dziecko identyfikuje się z postaciami bohaterów niezależnie od tego, czy są nimi postacie ludzi, czy zwierząt, a nawet roślin. Z tych powodów wychodzi ono poza ciasny egocentryzm i wczuwa się w sytuacje innych ludzi.
W przeżyciach bohaterów literackich dziecko rozpoznaje również własne stany uczuciowe. Uczy się więc je rozpoznawać i odpowiednio klasyfikować. Zaczyna ponadto rozumieć, że są to przeżycia właściwe także innym ludziom, co jest podstawą poczucia wspólnoty z innymi. Przeżycia bohaterów są również dobrą okazją do rozwijania orientacji i uświadamiania sobie własnych przeżyć, co stanowi niezwykle ważny element w kształtowaniu osobowości dziecka. Porównując swoje zachowania z dostarczonymi wzorcami moralnymi, dziecko rozwija zdolność samooceny i rozumienia motywacji własnych i cudzych zachowań.
Bajki dostarczają dziecku wielu informacji o świecie przyrody, zjawiskach, innych ludziach i sprawach dotyczących rzeczy nieznanych i niedostępnych w doświadczeniach z życia codziennego. Dzięki bajce przeżywa ono fantastyczne przygody, które wykraczają poza jego realne możliwości. Taki stan pobudza ciekawość świata i rozwija dążenia poznawcze. Dziecko niejako towarzyszy bohaterom, którzy uczestniczą w licznych i niezwykłych przygodach, ale zawsze wychodzą z nich cało i zdrowo. Dziecko przeżywa bajkę jako zdarzenie rzeczywiste, mimo że nie wierzy w pełni w całą rzeczywistość opowiadania i jak gdyby usiłuje unikać wyodrębnienia świata fantazji. Treść bajki wywołuje przeżycia realne. Wraz z ogólnym rozwojem psychicznym dziecko uczy się stopniowo umiaru w reagowaniu na rzeczywistość fikcyjną, coraz bardziej się opiera na sugestii słowa i wykształca dwie kategorie ujmowania świata i zjawisk: fikcyjną i realną.
Każda bajka zawiera pewien ciąg przyczynowo-skutkowy i to sprawia, że dziecko wdraża się do układania faktów według kolejności. Jest to ważne nie tylko podczas ćwiczenia rozmowy z dzieckiem, ale przede wszystkim w kształtowaniu jego wielozdaniowej wypowiedzi. To dobra okazja do uwrażliwienia dziecka na piękno języka, różnorodność zwrotów i wrażeń, rytm wypowiedzi.
Bajka przedstawiona dziecku za pośrednictwem teatrzyku zwiększa możliwości ekspresji, a zatem i siła oddziaływania na dziecko jest duża. Piękno postawy etycznej bohaterów bajki może być znacznie wzmocnione ich wyglądem zewnętrzneym, pięknem wypowiadanych słów, bogatą scenerią. Jest to równocześnie wychowywanie dziecka do życia społeczno-moralnego, jak też rozwijanie jego doznań estetycznych.
*
Bajka może być dobrym źródłem zabaw dziecięcych. Duże zaangażowanie uczuciowe w zabawy wszechstronnie aktywizuje dziecko. Przygotowując i organizując zabawę, dzieci stoją przed koniecznością rozwiązywania różnych problemów związanych z doborem bajki, przekształceniem narracji, ze strojami, scenografią. Wszystko to sprzyja samodzielności myślenia, projektowania i przewidywania. Inscenizacje bajek stanowią bogatą inspirację do twórczości plastycznej dziecka. W inscenizacjach tych dziecko występuje w roli aktora, reżysera, dekoratora, często również i twórcy - improwizującego wygłaszany tekst. Inscenizacja, w której słowo splata się z ruchem, kształtem i kolorystyką dekoracji, szczególnie silnie oddziałuje na przeżycia dziecka. Te doznania są tym bardziej intensywne, jeśli inscenizacji towarzyszy podkład muzyczny, a dziecko jest ekspresyjnie zaangażowane w formy taneczno-wokalne.
Dużą rolę kształcącą i wychowawczą spełnia również bajka przedstawiona w formie pogadanki; w toczącym się dialogu między nauczycielką a innymi dziećmi. Dziecko uczy się cierpliwości, czekając na swoją kolej zabrania głosu. Uczestnicząc w zbiorowych pogadankach, dziecko często przezwycięża własną nieśmiałość, nabiera odwagi samodzielnego wypowiadania swoich myśli, uczy się samoopanowania, ma poczucie uczestnictwa w czymś ważnym dla grupy. Żywe słowo spełnia ważną funkcję w przygotowaniu dzieci do procesu obserwacji i omawiania jej rezultatów. Bajki są słuchane, inscenizowane, improwizowane najczęściej na lekcjach polskiego, dramatyzuje się ich pozytywy i negatywy, a morały z wyciągniętych wniosków umieszcza w gazetce szkolnej.
Spotkałam ciekawą formę pracy w postaci "zbieraczy" dobrej bajki. Nauczyciele raz w miesiącu organizują wieczory bajki. Klasa wybiera najciekawszą bajkę - przygotowuje jej inscenizację, na którą zaprasza rodziców i rodzeństwo. Jak może wyglądać taki wieczór? Najpierw nauczyciel wygłasza krótką gawędę na temat historii i roli bajek. Następnie klasa przedstawia treść bajki, a widzowie wyciągają z niej wnioski. Z kolei uczniowie w specjalnym zeszycie zapisują tytuł bajki, jej autora, ilustrują pierwszą stronę, streszczają bajkę i wypisują sentencje w rubrykach: prawda, mądrość, sentencja, morał. Na zakończenie ktoś z rodziców opowiada ulubioną bajkę.
Dzieci najczęściej wybierają bajki Ezopa, Krasickiego, Grimmów, Szelburg-Zarębiny, Kryłowa. Oto kilka wypowiedzi z zeszytów, które dotyczą bajki Ezopa "Mrówka i pasikonik", i mogą zadziwić dojrzałością. W rubryce prawda uczeń wpisał: "Ludziei zwierzęta przygotowują się do zimy, robiąc zapasy pożywienia. Jeśli ktoś ociąga się z wykonaniem pracy, nigdy nie zdąży na czas. Pod hasłem mądrość: "Jeśli poświęcasz cały swój czas na zabawę, później możesz tego żałować".
Bajka "Dziadek i wnuk" J. W. Grimmów sprowokowała kilkoro dzieci do wyrażenia w rubryce mądrość następujących sentencji: "Nie odrzucaj osób starych, niedołężnych". "Nie należy traktować osób starych, jak »piątego koła u wozu«". "Złe traktowanie innych może się odbić na naszym życiu". "Dzieci nauczone pogardy dla starszych nie nauczą się szacunku ani dobrego traktowania swych rodziców".
Myślę, że forma bajek jest godna rozpowszechniania.
Franciszka Dyka
Zaborów
„ Edukacja i Dialog” 6/99