~A. Kuś
XI SWOBODY EUROPEJSKIE
Podstawą dla pełnej realizacji rynku wewnętrznego są tzw. Swobody europejskie. Rynek wewnętrzny obejmuje obszar bez granic wewnętrznych, w którym zapewniony jest swobodny przepływ towarów, osób usług, przedsiębiorczości, kapitału i płatności. W prawie UE stworzono podstawę normatywną uprawniającą do operowania konstrukcją swobód europejskich, które stanowią fundament procesu integracji europejskiej. Każda ze swobód ma ściśle określony zakres, cechy charakterystyczne i dozwolone wyjątki do jej zastosowania. Co do zasady nie jest możliwe kumulatywne (pomnożone) stosowanie przepisów dotyczących różnych wolności rynku wewnętrznego. Konstrukcja poszczególnych swobód jest w zasadzie jednolita i opiera się na zakazach ograniczeń. Obejmuje ona zakazy: dyskryminacji bezpośredniej, dyskryminacji pośredniej i utrudniania dostępu do rynku.
Swoboda przepływu towarów.
Jest to swoboda podstawowa rynku wewnętrznego, ma ona stworzyć producentom państw członkowskim lepsze możliwości zbytu na wielkim europejskim rynku, a konsumentom zaproponować większy wybór produktów. Cechy podstawowe swobodnego przepływu towarów:
Swoboda przepływu towarów jest ściśle związana z pojęciem i istotą unii celnej;
Dotyczy całej wymiany towarowej, co oznacza iż wszelkie „dobra” uznane za „towary: korzystają z możliwości swobodnej cyrkulacji na obszarze celnym UE;
Obejmuje zakaz nakładania ceł przywozowych i wywozowych (oraz nieokreślonych w traktatach ceł transportowych) pomiędzy państwami członkowskimi, a także wszelkich opłat o skutku równoważnym do ceł;
Obejmuje także zakaz opodatkowania dyskryminacyjnego, rozumianego jako nakładanie danin, które w zróżnicowany sposób traktują podobne towary zagraniczne i krajowe, chroniąc te ostatnie;
Ma zastosowanie zakaz wprowadzania ograniczeń ilościowych pomiędzy państwami członkowskimi;
W aspekcie pozytywnym (w kategorii nakazu) – cechą charakterystyczną jest przyjęcie wspólnej taryfy celnej w stosunkach handlowych w państwami trzecimi.
TFUE dopuścił w pewnych sytuacjach możliwość wprowadzania jednostronnie przez państwa członkowskie pewnych ograniczeń przywozu lub wywozu towarów wewnątrz UE. Jako wyjątek od zasady swobodnego przepływu towarów, ograniczenia te (derogacje) są możliwe tylko ze względu na ściśle określone interesy publiczne (pozaekonomiczne) wymienione w art. 36 TFUE (np. ochrona zdrowia).
Pojęcie unii celnej i obszaru celnego UE.
Proces integracji gospodarczej na świecie można podzielić na 5 głównych etapów: strefa wolnego handlu, unia celna, wspólny rynek, unia gospodarcza i monetarna oraz pełna integracja.
Unia celna oznacza stowarzyszenie co najmniej dwóch państw, które znoszą wobec siebie cła i ograniczenia ilościowe oraz środki o podobnych skutkach i wprowadzają wobec krajów trzecich wspólną taryfę zewnętrzną, a ponadto prowadzą wspólną politykę w zakresie ograniczeń ilościowych.
Koncepcja unii celnej została zapoczątkowania w GATT (Układ Ogólny w Sprawie Ceł i Handlu, międzynarodowe porozumienie handlowe podpisane 30.10.1947 w Genewie). Zdefiniowano tam pojęcie unii celnej, przez którą rozumiano zastąpienie przez jeden obszar celny dwóch albo kilku obszarów celnych prowadzące do eliminacji ceł i innych restrykcyjnych przepisów handlowych i przy pewnych zastrzeżeniach, ujednolicenie ceł innych przepisów stosowanych przez każdego z członków unii w handlu z obszarami, które do niego nie należą. Realizacja unii celnej przebiegała etapowo i została zakończona z dniem 1.07.1968. Powstała ona na bazie czterech systemów celnych obowiązujących w sześciu państwach, które były pierwszymi członkami EWG, tj. systemu Beneluksu (Belgia, Holandia i Luksemburg w momencie wejścia w życie TEWG już tworzyły unię celną) oraz Francji, Niemiec i Włoch. Unia celna charakteryzuje się tym, że obejmuje całą wymianę towarową oraz wprowadza zakaz nakładania pomiędzy państwami członkowskimi ceł przywozowych i wywozowych, jak również wszelkich opłat o skutkach równoważnych. Eliminuje ona inne bariery w obrotach handlowych pomiędzy członkami unii. Utworzenie wspólnej taryfy celnej dla państw nie należących do ówczesnego EWG. W skutek realizacji unii celnej zniesione zostały ograniczenia ilościowe w handlu towarami przemysłowymi, zlikwidowano cła w obrocie wewnętrznym i wprowadzono także na miejsce narodowych taryf celnych ujednoliconą taryfę zewnętrzną, stosowaną wobec importu towarów z krajów trzecich. Obszar celny UE nie jest tożsamy i równoznaczny z terytorium poszczególnych państw członkowskich. Obszar ten obejmuje enumeratywnie wymienione terytoria państw członkowskich, z wyłączeniem niektórych wysp, miast, obszarów. Określając obszar celny UE, należy zwrócić uwagę na następujące kwestie:
Obszar terytorialny nie wszystkich państw członkowskich w całości jest tożsamy z obszarem celnym UE (tj, Belgii, Grecji, Irlandii, Luksemburga, Holandii, Austrii, Portugalii, Wielkiej Brytanii i Irlandii Północnej, Finlandii, Szwecji, Czech, Cypru, Estonii, Litwy, Łotwy, Malty, Polski, Słowacji, Słowenii, Węgier, Rumunii, Bułgarii);
Niektóre części terytoriów poszczególnych państw członkowskich, mimo że formalnie stanowią integralną część danego państwa, nie są traktowane jako obszar celny UE (np..: Dania – Wyspy Owcze i Grenlandia, Hiszpania – Ceuta i Melilla);
Obszar terytorialny Monako, mimo że państwo to nie jest członkiem UE, jest uważane za część obszaru celnego UE (podobnie dotyczy stref suwerennego Zjednoczonego Królestwa w Akrotiri i Dhekelii w odniesieniu do Cypru);
UE zawarła porozumienia w sprawie wspólnej taryfy celnej z państwami, które formalnie nie są członkami UE (Turcja, Andora i San Marino). Państwa te korzystają z przywilejów unii celnej w zakresie obrotu towarowego.
Wspólna Taryfa Celna (WTC) – konsekwencja funkcjonowania UE jako unii celnej. Stosowana jest w UE od 1968 r. Została ona opracowana na podstawie średniej arytmetycznej obowiązujących wcześnie taryf narodowych Niemiec, Francji, Włoch i krajów Beneluksu. Taryfa celna to akt prawny zawierający usystematyzowany wykaz nazw towarów znajdujących się w obrocie międzynarodowym z przypisanymi do nich kodami cyfrowymi, jednostkami miar, ogólnymi regułami interpretacji nomenklatury scalonej, zawierający także kolumny stawek celnych wraz z ogólnymi regułami dotyczącymi sposobu, warunków i zakresu ich stosowania. Taryfa celna składa się z dwóch podstawowych części: nomenklatury towarowej oraz tabeli kolumn stawek celnych. Jako akt prawa wtórnego taryfę należy interpretować i stosować na terenie UE w sposób jednolity.
Wiążąca Informacja Taryfowa (WIT) – dotycząca klasyfikacji towaru. Jest decyzją administracyjna, która określa właściwy kod taryfy celnej dla jednego, zgłoszonego towaru.
Zintegrowana Taryfa Celna Wspólnot Europejskich (TARIC) – użytkowa wersja WTC. Publikowana raz w roku w Dzienniku Urzędowym UE w serii C. TARIC nie ma statusu obowiązującego instrumentu prawnego, ale Komisja i państwa członkowskie stosują je jako narzędzie pracy.
Pojęcie towaru i reguły pochodzenia towarów.
Pojęcie „towar” nie jest tożsame z cywilnoprawnym pojęciem „rzeczy”, którymi są tylko przedmioty materialne. Pojęcie „towar celny” określane jest jako każda rzecz ruchoma, będąca przedmiotem obrotu towarowego z zagranicą, podlegający dozorowi celnemu i kontroli celnej. Nie ma jednej legalnej definicji towaru. Nie można jej także odnaleźć w traktatach. Próby definiowania pojęcia „towar” podejmowano w orzecznictwie TSUE wielokrotnie. Jako towary traktuje się wszelkie przedmioty mające wartość materialną, które mogą być przedmiotem transakcji handlowych. Obecnie można wysunąć tezę iż wystarczającą cechą jest uznanie produktu za przedmiot transakcji handlowej. Nie są natomiast towarem rzeczy będące przedmiotem nielegalnego obrotu handlowego (narkotyki, fałszywe pieniądze), z także ustawowe środki płatnicze państw członkowskich oraz dowody tożsamości. Przepisy o swobodnym przepływie towarów w ograniczonym zakresie stosuje się wobec następujących produktów: broni, węgla, żelaza i stali, uranu, i materiałów rozszczepialnych. Zasada swobodnego przepływu towarów dotyczy nie tylko towarów, które zostały wyprodukowane na obszarze UE, a więc mających pochodzenie unijne, lecz także towarów importowanych, które zostały dopuszczone do obrotu po zapłaceniu obowiązujących w stosunku do nich należności celnych. Jeśli zostaną spełnione dwa podstawowe warunki, to towary z krajów trzecich mogą korzystać ze swobodnego przepływu towaru; warunki to:
Za towary przywiezione z państw trzecich zapłacone zostanie cło i inne ewentualne obciążenia fiskalne (podatki, opłaty celne etc.) oraz dopełnione zostaną inne formalności przywozowe (np.: pokazanie organom celnym dokumentu przywozowego SAD);
Uiszczone cło i inne należności celne nie będą w późniejszym czasie zwrócone lub umorzone.
Za towary unijne uważne są towary, które:
Zostały całkowicie uzyskane na obszarze celnym UE, bez udziału towarów przywiezionych z krajów lub terytoriów niebędących częścią obszaru celnego UE;
Są przywiezione z państw lub terytoriów niebędących częścią obszaru celnego UE i uzyskały dopuszczenie do obrotu;
Są uzyskane lub wyprodukowane w UE z towarów pochodzących spoza UE, lecz wprowadzonych do wolnego obrotu na terytorium UE albo z towarów będących „mieszanką” towarów całościowo unijnych i nieunijnych, lecz wprowadzonych do swobodnego obrotu.
Towarami nieunijnymi są wszystkie inne towary niebędące towarami unijnymi. Co do zasady towary unijne tracą swój status celny z chwilą opuszczenia obszaru celnego UE.
Reguły pochodzenie towarów pełnia funkcję pomocniczą w ramach środków polityki handlowej stosowanych przez UE. Niezbędne są one wtedy, gdy państwa chcą wprowadzić różnice pomiędzy towarami produkowanymi w różnych krajach. Aby określonym krajom przyznać albo preferencje w ramach polityki handlowej, albo traktować je mniej korzystnie niż inne kraje. Stanowią one część tzw. Elementów kalkulacyjnych w prawie celnym. Są to składniki, za pomocą których naliczane są należności celne przywozowe i należności celne wywozowe, odnoszące się do towarów będących przedmiotem obrotu towarowego z zagranicą. Elementy kalkulacyjne, które faktycznie wpływają na wysokość należności celnych. Są to: taryfa celna (inne środki taryfowe i klasyfikacja towarów), pochodzenie towarów i wartość celna towarów. Można wyróżnić 3 podstawowe formy dowodu pochodzenia towarów: świadectwo pochodzenia towarów, faktura handlowa uzupełniona oświadczeniem o pochodzeniu towarów, znaki i marki fabryczne wskazujące wyraźnie kraj produkcji. Mogą one podlegać weryfikacji. Celem takiej weryfikacji po zwolnieniu towarów jest: sprawdzenie prawidłowości wskazanego pochodzenia. W procesie wytwarzania towarów niejednokrotnie uczestniczy więcej niż jeden kraj (tzw. Kumulacja pochodzenia towarów).
Zakaz stosowania ceł i opłat o skutku równoważnym do ceł.
Prawo celne UE definiuje jedynie należności celne przywozowe i wywozowe, którymi są cła i inne opłaty związane z przywozem (wywozem) towarów. Pojęcie „należności celnych” obejmuje więc m.in.: wszelkie cła, opłaty celne dodatkowe nakładane na towary rolne przywożone z zagranicy, tymczasowe i ostateczne cła antydumpingowe, opłaty i cła wyrównawcze. Do pojęcia „należności celne” nie można jednak zaliczać podatku VAT i podatku akcyzowego, a także odsetek za zwłokę i odsetek wyrównawczych. W UE dochody z ceł pobierane są na podstawie jednej – właściwej dla wszystkich krajów członkowskich – taryfy celnej. W większości pobrane na podstawie taryfy celnej cła zasilają budżet ogólny UE, gdyż 75% pobranych na podstawie taryfy celnej należności celnych jest przekazywana do budżetu UE, a jedynie 25% pozostaje w gestii administracji celnej. Zakaz stosowania ceł wewnątrz UE obejmuje wszystkie rodzaje ceł, bez względu na ich nazwę, cel oraz sposób stosowania.
Przepisy UE zabraniają w obrocie towarowym wewnątrz UE nakładania ceł, jak również tzw. Opłat o skutku równoważnym do ceł. Zakaz stosowania opłat (podatków) o skutku równoważnym do ceł uzupełnia zakaz stosowania ceł (ma charakter komplementarny wobec ceł) i również ma charakter bezwzględny. W przypadku braku takiego zakazu państwa członkowskie mogłyby swobodnie obchodzić zakaz stosowania ceł i pobierać różnego rodzaju inne opłaty niż cło ale o takim samym skutku.
Pod pojęciem opłaty o równoważnym skutku do ceł należy rozumieć opłaty, które posiadają następujące cechy:
Są nakładane jednostronnie przez państwo członkowskie UE wobec towarów przywożonych (wywożonych) do innego państwa członkowskiego;
Są nakładane w momencie przywozu na obszar celny UE lub później, po dopuszczeniu towarów do obrotu;
Charakter lub nazwa opłat nie ma znaczenia;
Dotyczą towarów przywożonych z innych państw członkowskich;
Powodują skutek w postaci wzrostu ceny towarów;
W zakresie swobody przepływu prowadzą do takich samych konsekwencji jak cła (np.: dyskryminacja fiskalna lub potencjalna ochrona towarów).
Zgodnie z orzecznictwem TSUE, opłatami które mogą mieć skutek równoważy do ceł, są:
Opłaty za badania towarów – ich celem jest finansowanie kosztów obowiązkowych kontroli zdrowotnych i sanitarnych produktów pochodzenia zwierzęcego;
Opłaty za testy i badania weterynaryjne – dotyczy towarów importowanych;
Opłaty administracyjne za odprawę graniczną – np.: podatek od rozładowania towarów importowanych;
Podatki pobierane na części terytorium państwa członkowskiego;
Opłaty statystyczne – ich celem było finansowanie precyzyjnego badania handlu towarowego;
Opłaty pobierane od towarów importowanych z tytułu przechowywanie ich w składzie celnym podczas oczekiwania na zakończenie czynności celnych związanych z tranzytem towarów.
Podstawową cechą wspólną takich opłat jest ich nakładanie na towar z powodu przekroczenia granicy państwa lub regionu wewnątrz państwa.
Można wyróżnić 3 grupy, które nie mają charakteru opłat o skutkach równoważnych do ceł:
Opłaty składające się na system danin wewnętrznych danego państwa członkowskiego. Opłatą o skutku równoważnym do cła nie jest opłata, która stanowi część krajowego systemu podatkowego;
Opłaty pobierane za usługi świadczone importerowi. Opłatą o skutku równoważnym do cła nie jest opłata pobierana za usługę wyświadczona importerowi. Wysokość opłaty musi być proporcjonalna do wartości usługi;
Opłaty pobierane za działania podejmowane przez państwa członkowskie w celu realizacji obowiązku wynikającego z prawa UE.
Zakaz opodatkowania dyskryminacyjnego.
Polityka podatkowa stanowi szczególny wyraz suwerenności państwowej. Każde państwo powinno zapewnić, aby towary zagraniczne nie były obciążone bardziej niż towary krajowe, zaś wszelkie ulgi, zwolnienia – powinny być rozciągnięte na podobne towary zagraniczne. Prawo UE zakazuje opodatkowania dyskryminacyjnego, rozumianego jako nakładanie zróżnicowanych danin (podatków, opłat) na podobne towary zagraniczne i krajowe, chroniąc te ostatnie. Celem takiej regulacji jest ułatwienie wymiany wewnątrz UE poprzez zapewnienie towarom przywożonym (wywożonym) porównywalnej pozycji konkurencyjnej w stosunku do rodzinnych produktów.
W praktyce orzeczniczej TSUE zostały przyjęte 2 metody określające „podobieństwo” towarów:
Towary są podobne jeśli są klasyfikowane w taki sam sposób z punktu widzenia regulacji podatkowych, celnych lub statystycznych;
Towary są podobne jeśli zaspokajają te same potrzeby użytkownika i tym samym mogą być używane zamiennie (kryterium użyteczności).
W stosunku do towarów podobnych zastosowane w praktyce państw członkowskich podatki są dyskryminacyjne jeśli:
Stosuje się zróżnicowane stawki podatkowe (zazwyczaj wyższe dla towarów importowanych);
Rozszerza się zakres obowiązku podatkowego wobec towarów zagranicznych;
Pobiera się podatki w zróżnicowanym trybie i terminach (np.: wydłużonych dla towarów krajowych).
Uzupełnieniem zakazu nakładania podatków dyskryminacyjnych jest zakaz wprowadzania opodatkowania protekcjonistycznego. Przepisy UE regulują także sytuację w której nie występuje bezpośrednie podobieństwo pomiędzy towarami zagranicznymi i krajowymi, ale gdy mogą one ze sobą konkurować na rynku (np.: piwo, wino). Jest charakterystyczne, że orzecznictwo TSUE dotyczące podatków dyskryminacyjnych i protekcjonistycznych dotyczy w szczególności różnego rodzaju alkoholi.
Zakaz wprowadzania ograniczeń ilościowych i środków o skutku równoważnym do ograniczeń ilościowych.
Zawarty w art. 34 TFUE. Jest to regulacja bezpośrednio skuteczna i ma charakter bezwzględny. Jest adresowana do wszystkich państw członkowskich. Obejmuje bariery o charakterze prawnym, faktycznym i technicznym. Pojęcie „ograniczeń ilościowych” obejmuje kontyngenty, plafony, kwoty i inne instytucje, które stanowią całkowite lub częściowe ograniczenie wywozu, przywozu lub tranzyty towarów.
Pojęcie środka o skutku równoważnym do ograniczeń ilościowych definiują 3 wyroku TSUE określane mianem formuł: Dassonville, Cassis de Dijon, Keck. Formuły te stanowią swoisty rodzaj drogowskazów pozwalających na ocenę zastosowanego środka. Można przyjąć, że pojęcie to obejmuje każde zachowanie państwa członkowskiego, które utrudnia lub może utrudniać dostęp towarom importowanym do rynku krajowego. Mogą to być: przepisy krajowe, przepisy dotyczące zasad produkcji, jakości i oznaczenia towarów lub choćby zniechęcają ich do sprzedaży określonych wyrobów. Środkami mogą też być: normy ustawowe, wykonawcze, akty administracyjne, orzeczenia sądowe.
Formuła Dassonville – zgodnie z nią, środkiem o skutku równoważnym do ograniczeń ilościowych są wszystkie regulacje handlowe państw członkowskich, które mogą utrudniać bezpośrednio lub pośrednio, faktycznie lub potencjalnie, handel wewnątrz UE.
Formuła Cassis de Dijon – zgodnie z nią, towar wyprodukowany w jednym państwie członkowskim, zgodnie z obowiązującymi w nim przepisami i wprowadzony w tym państwie legalnie do obrotu, może być bez przeszkód sprzedawany w innych państwach członkowskich, nawet jeśli nie spełnia obowiązujących na ich terytorium norm dotyczących zasad produkcji, właściwości, składu lub opakowania. Formuła ta uzupełnia formułę Dawsonville.
Formuła Keck – stanowi zawężenie zakresu stosowania art. 34 TFUE, gdyż zbyt szeroka interpretacja mogłaby ograniczać kompetencje państw członkowskich. Formuła Keck znajduje zastosowanie do przepisów regulujących metody wprowadzania towarów do obrotu.
Przykłady środków o skutku równoważnym do ograniczeń ilościowych: licencje importowe i uprzednie zwolnienia, badania, inspekcje i kontrole towarów importowanych, świadectwa i certyfikaty, ograniczenia używania towarów, zachęcanie do nabywania towarów krajowych, zakazy sprzedaży lub importu, wymogi dotyczące oznakowania i opakowania towarów, dyskryminujące warunki zamówień publicznych, oznaczanie pochodzenia, zakaz używania nazw rodzajowych.
Dopuszczalne ograniczenia swobody przepływu towarów.
W prawie UE pojęcie derogacji ma specyficzne znaczenie. Derogacja to traktatowe zezwolenie na odmienne od prawa unijnego postanowienia prawa krajowego, w ściśle określonych okolicznościach i na warunkach przewidzianych w traktatach. Derogacja pozwala państwu odstąpić od zasad traktatowych celem ochrony interesów narodowych wyższego rzędu. Interesami tymi mogą być szczegółowo określone kwestie, ale nie sprawy gospodarcze.
Traktatowa regulacja derogacyjna w swobodnym przepływie towarów zawiera enumeratywny katalog przesłanek (podstaw) na które mogą powoływać się kraje członkowskie, w celu uzasadnienia obowiązywania swoich wewnętrznych środków stanowiących ograniczenie ilościowe bądź środek o skutku równoważnym. Przesłankami tymi są: moralność publiczna, zdrowie publiczne, ochrona narodowych dóbr kultury, porządek publiczny, bezpieczeństwo publiczne oraz ochrona praw własności przemysłowej i handlowej. Powołanie się na te regulacje dopuszczalne jest wtedy kiedy dana dziedzina nie została uregulowana w całości przez prawo UE. Skuteczne powołanie się na art. 36 TFUE wymaga wykazania 3 przesłanek:
Ograniczenie importu lub eksportu musi być usprawiedliwione jedną z wartości wymienionych w art. 36 TFUE;
Ograniczenie nie może stanowić arbitralnej dyskryminacji lub ukrytego ograniczania;
Ograniczenie musi być proporcjonalne.
Ochrona moralności publicznej jest uznawana za niezwykle delikatną materię związaną z drażliwymi kwestiami, odwołującymi się do miejscowych norm kulturowych i społecznych. Trudno wprowadzić tutaj standard europejski. Względami moralności publicznej można usprawiedliwić zakaz przywozu z jednego kraju członkowskiego do innego, pewnych towarów uznawanych za nieprzyzwoite lub gorszące. TS potwierdził, że każde państwo członkowskie może stosować nakazy ochrony moralności publicznej wg własnej skali wartości (sprawa Henn and Darby).
Ochrona porządku publicznego może stanowić okoliczność usprawiedliwiającą stosowanie ograniczeń ilościowych i środków o skutku równoważnym, jedynie w przypadku realnego i wystarczająco poważnego zagrożenia, naruszającego podstawowy interes społeczny lub w kwestiach tradycyjnie uważanych za dotyczące fundamentalnych spraw państwa (sprawa Cullet v. Centre Lecrec).
Klauzula bezpieczeństwa publicznego widnieje we wszystkich swobodach. Przesłanka ta może być powoływana w przypadku regulacji mających podstawowe znaczenie dla funkcjonowania państwa, jego gospodarki, instytucji, zdolności do przeżycia obywateli. Obejmuje: bezpieczeństwo w sferze zewnętrznej jak i wewnętrznej.
Ochrona zdrowia publicznego – każde państwo ma obowiązek takiej ochrony. Ochrona zdrowia i życia ludzi traktowana jest jako najważniejsza wartość z katalogu interesów, których ochrona uzasadnia wprowadzenie ograniczeń w funkcjonowaniu rynku wewnętrznego. Przesłanka ta ma charakter obiektywny i standard ochrony nie powinien znacznie różnić się pomiędzy państwami członkowskimi UE (sprawa Ch. Bellamy i English Shop Wholesale SA).
Ochrona narodowych dóbr kultury o wartości artystycznej, historycznej i archeologicznej stanowi kolejna podstawę derogacji. Pojęcie „dóbr kultury” jest niejednolite. Nie chodzi tu o towary czy przedmioty, które mają wartość artystyczną ale o przedmioty dumy i pietyzmu narodowego. Obrót dziełami sztuki nie jest ograniczony, ale państwa mogą ograniczać ich wywóz. Wprowadzono przepisy dotyczące eksportu dóbr kultury, oraz ujednolicono regulacje administracyjne co do wywozu (rozporządzenie KE – nr 752/93). Ograniczeniami w wywozie do krajów trzecich objęte są 2 grupy towarów: I grupa – towary będące dobrami kultury, II grupa – zabytki, o których mowa w ustawie o ochronie Zabytów i opiece nad zabytkami, będące rzeczami ruchomymi, ich częściami lub zespołami (zabytki ruchome).
Ochrona własności przemysłowej i handlowej może być kolejną podstawą derogacji. Wykonywanie praw własności intelektualnej w naturalny sposób może znaleźć się w kolizji ze swobodnym przepływem towarów jako ograniczenie dokonywane przez podmiot uprawiony. Za prawa własności przemysłowej uznaje się: patenty, prawa z rejestracji wzorów użytkowych, prawa z rejestracji wzorów przemysłowych, prawa rejestracji znaków towarowych, prawa do nazw handlowych, prawa do nazw pochodzenia i oznaczeń geograficznych oraz prawa autorskie i prawa pokrewne. Zgodnie z zasadą terytorializmu zakres ochrony tych praw zależy od prawa państwa, w którym dochodzi się ochrony. Zasada wyczerpania prawa – oznacza ona, że posiadacz praw ochronnych nie może zapobiec równoległemu importowi towarów z innych państw członkowskich, nawet jeżeli prawo krajowe dawałoby mu taką możliwość (sprawa CNL-SUCA/HAG).
Swoboda przepływu osób.
Swoboda przemieszczania się osób (zwana też: swobodą migracji, przepływu pracowników) jest jedną z fundamentalnych wolności przysługujących przede wszystkim obywatelom UE. Obejmuje zarówno osoby fizyczne jak i prawne. Ustanowienie obywatelstwa europejskiego jako moment przełomowy, przyjęcie jako podstawowego prawa wszystkich obywateli UE do swobodnego przemieszczania się po obszarze UE. Łączy ona w sobie: przepływ pracowników, swobodę przedsiębiorczości i swobodę przemieszczania się obywateli unijnych niekorzystających z wolności gospodarczych. Swoboda przepływu osób dotyczy nie tylko możliwości przekraczania granic (wjazdu i wyjazdu) pomiędzy państwami członkowskimi, podróżowania w ramach UE czy tez prawa do swobodnego poruszania się i pobytu na terytorium państw członkowskich. Swobodny przepływ osób polega także na zakazie dyskryminacji ze względu na obywatelstwo w dziedzinie zatrudnienia, wynagrodzenia i innych warunków pracy. Wyraża się także w prawie do przemieszczania się, pobytu i podjęcia pracy w wybranym państwie członkowskim.
Zakres podmiotowy.
Początkowo zakres tej swobody był ograniczony jedynie do osób (pracowników) migrujących. W późniejszym czasie TSUE rozszerzył zakres podmiotowy, przyznając pochodny status pracownika także członkom jego rodziny i innym podmiotom. Podmiotom przysługują zróżnicowane prawa na obszarze państwa przyjmującego.
Podstawowa kategorią korzystającą z najszerszych uprawnień na obszarze państwa przyjmującego jest pracownik migrujący. Występują 2 podstawowe kryteria, które muszą być spełnione aby pracownik migrujący mógł w pełni korzystać z omawianej swobody:
Konieczne jest posiadanie przez zainteresowaną osobę obywatelstwa państwa członkowskiego (odnosi się także do państw EFTA);
Niezbędne jest świadczenie pracy podporządkowanej na rzecz innego przedmiotu w zamian za wynagrodzenie.
Pracownikiem jest osoba świadcząca pracę za wynagrodzeniem w warunkach podporządkowania poleceniom pracodawcy. O zakwalifikowaniu się danej osoby do kategorii „pracownik” przesądza jej aktywność zarobkowa, która może realizować się w ramach różnych podstaw prawnych, nie ograniczając się do wykonywania pracy na podstawie umowy o pracę i czas zatrudnienia (umowa na czas nieokreślony, określony, praca sezonowa, niepełny wymiar czasu pracy) ani na charakter pracodawcy (publiczny, prywatny). Pracownikiem jest także osoba przejawiającą swoja aktywność zarobkową przy okazji świadczenia usług.
Wg TSUE do kategorii „pracownik” zalicza się:
Grupa I: piłkarze zwodowi, członkowie wspólnot wyznaniowych, stażyści.
Grupa II: emeryci i renciści, którzy uzyskali prawo do emerytury lub renty na terytorium państwa przyjmującego. W UE nie istnieje jednolity europejski system zabezpieczenia społecznego. Świadczenia z tytułu zabezpieczenia społecznego dostępne w innych krajach członkowskich dotyczą kategorii osób: 1. Pracowników będących obywatelami państwa członkowskiego UE, którzy są lub zostali ubezpieczeni zgodnie z przepisami danego państwa członkowskiego, jak tez członków ich rodzin; 2. Emerytów i rencistów będących obywatelami państwa członkowskiego UE; 3. Obywateli państw trzecich, którzy są ubezpieczeni zgodnie z przepisami danego państw członkowskiego; 4. Osób bez obywatelstwa oraz uchodźców jak również ich rodzin jeżeli pracują w UE i są ubezpieczeni zgodnie z przepisami z którego z państw członkowskich UE. Obywatele UE maja prawo przejść na emeryturę w innym państwie członkowskim.
Grupa III: studenci. Status studenta nabywa obywatel jednego z państw członkowskich., który został wpisany na listę studentów jednej z uczelni wyższych państwa przyjmującego. Jednak inną grupę stanowią studenci, którzy przemieścili się z innego państwa członkowskiego. Korzystają oni ze swojego statusu pod warunkiem, że posiadają ubezpieczenie zdrowotne oraz środki wystarczające na utrzymanie w państwie przyjmującym.
Grupa IV: osoby, które nie można zaliczyć do żadnej z w/w grup. Co do zasady podmioty te korzystają ze swobody pod warunkiem posiadania środków wystarczających na utrzymanie oraz ubezpieczenia zdrowotnego.
Zakaz ograniczeń swobody migracji ze względu na obywatelstwo.
Osoby korzystające z prawa do swobodnego przemieszczania się muszą w państwie pobytu być traktowane na równi z obywatelami tego kraju. Niedopuszczalne jest zatem zróżnicowanie sytuacji własnych pracowników oraz osób zatrudnionych, pochodzących z innych państw członkowskich. Zakaz dyskryminacji obejmuje zarówno dyskryminację bezpośrednią (zróżnicowanie statusu pracowników krajowych oraz migrujących) jak i pośrednią (zróżnicowanie dokonane z pozoru z innych przyczyn niż obywatelstwo, a prowadzące do takich samych skutków co dyskryminacja bezpośrednia).
Uprawnienia osób migrujących.
Przepisy UE przyznają osobom migrującym wiele uprawnień, z których mogą oni skorzystać z innym państwie członkowskim niż kraj pochodzenia. Uprawnienia pracowników migrujących: prawo ubiegania się o zaoferowane miejsce pracy, swobodnego przemieszczania się w tym celu po terytorium państw członkowskich, przebywania w państwach członkowskich w celu podjęcia tam pracy zgodnie z przepisami kraju przyjmującego, możliwość pozostania w państwie zatrudnienia po zakończeniu kariery zawodowej. Prawo do swobodnego przemieszczani się po terytorium państw członkowskich w celu podjęcia zatrudnienia obejmuje możliwość opuszczenia kraju ojczystego i wjazdu na terytorium innego państwa członkowskiego. Obywatele UE posiadający ważny dokument tożsamości lub paszport mają prawo opuszczania państwa członkowskiego w celu odbycia podróży do innego kraju. Nie muszą posiadać wiz wjazdowych, wskazywać celu i planowanego okresu podróży czy też wykazywać odpowiedniej wysokości środków finansowych. Przepisy unijne przyznają obywatelom UE możliwość pobytu w dowolnym państwie członkowskim w celu świadczenia tam pracy, zgodnie z przepisami wewnętrznymi kraju przyjmującego. Kategoria prawa pobytu:
I – przez okres poniżej 3 miesięcy. Obywatelom UE uprawnienie to przysługuje bez konieczności wypełniania jakichkolwiek warunków i formalności.
II – powyżej 3 miesięcy. Uprawnienie to obwarowane jest koniecznością spełnienia kilku warunków: są pracownikami najemnymi lub osobami pracującymi na własny rachunek w przyjmującym Państwie Członkowskim; lub posiadają wystarczające zasoby dla siebie i członków ich rodziny, aby nie stanowić obciążenia dla systemu pomocy społecznej przyjmującego Państwa Członkowskiego w okresie pobytu, oraz są objęci pełnym ubezpieczeniem zdrowotnym w przyjmującym Państwie Członkowskim; lub są zapisani do instytucji prywatnej lub publicznej, uznanej lub finansowanej przez przyjmujące Państwo Członkowskie na podstawie przepisów prawnych lub praktyki administracyjnej, zasadniczo w celu odbycia studiów, włącznie z kształceniem zawodowym; oraz są objęci pełnym ubezpieczeniem zdrowotnym w przyjmującym Państwie Członkowskim i zapewnią odpowiednią władzę krajową, za pomocą oświadczenia lub innego równoważnego środka według własnego wyboru, że posiadają wystarczające zasoby dla siebie i członków rodziny, aby nie stanowić obciążenia dla systemu pomocy społecznej przyjmującego Państwa członkowskiego w okresie ich pobytu; lub są członkami rodziny towarzyszącymi lub dołączającymi do obywatela Unii, który spełnia warunki określone w lit. a), b) lub c).
III – prawo stałego pobytu. Przysługuje ono obywatelom UE, którzy legalnie zamieszkują w państwie przyjmującym przez nieprzerwany okres 5 lat.
Swoboda przemieszczania się pracowników obejmuje także prawo do ubiegania się o oferowane miejsce pracy. Swobodny dostęp do zatrudnienia jest prawem fundamentalnym, przyznanym indywidualnie każdej osobie. W świetle dotychczasowego orzecznictwa TSUE prawo pobytu w innym kraju w celu poszukiwania pracy uzależnione jest od kumulatywnego spełniania dwóch warunków: aktywnego poszukiwania pracy, obiektywnej możliwości zatrudnienia (sprawa C-344/95 Komisja p. Belgii i C-171/91 Tsiotras).
Każdy obywatel i każdy pracodawca mają prawo do wymiany między sobą ofert zatrudnienia jak również zawierania i wykonywania umów o pracę. Prawo UE dopuszcza wprowadzenia warunku znajomości języka jeśli jest ona niezbędna ze względu na charakter oferowanego miejsca pracy (sprawa Groener).
Prawo UE nakazuje także równe traktowanie pracowników własnych i migrujących w zakresie wszelkich warunków pracy. Odnosi się to do wynagrodzenia, zasad rozwiązywania i nawiązywania stosunku pracy, przywrócenia do pracy lub ponownego zatrudnienia. Pracownikom migrującym przysługuje równy dostęp do szkoleń i przekwalifikowania zawodowego. Pojęcie „warunki pracy” należy interpretować szeroko mając na uwadze, że obejmuje ono także świadczenia z tytułu rozłąki z rodziną, przyznawane przez pracodawcę w związku z pracą poza miejscem stałego zamieszkania czy też możliwości uzyskania odprawy z tytułu rozwiązania stosunku pracy. Niedopuszczalne jest zawieranie z własnymi obywatelami umów o pracę na czas nieokreślony, a z cudzoziemcami wyłącznie umów terminowych.
Pracownik migrujący korzysta z takich samych przywilejów socjalnych i podatkowych jak pracownicy krajowi. Mogą to być: zasiłki dla niepełnosprawnych, świadczenia dla bezrobotnych, zasiłki porodowe, zasiłki pogrzebowe.
Ograniczenia swobody przemieszczania się pracowników.
Swoboda przepływu osób nie jest bezwarunkowa i podlega ograniczeniom ze względu na ochronę porządku, bezpieczeństwa i zdrowia publicznego. Prawo UE upoważnia władze poszczególnych państw członkowskich do podejmowania działań, które stanowią odstępstwo od zasady swobodnego przemieszczania się osób. Restrykcje mogą być stosowane w indywidualnych przypadkach. Pojęcie „porządek, bezpieczeństwo i zdrowie publiczne” nie jest definiowane przez prawo UE wprost. Zakresem tych względów mogą być objęte, np.: działalność terrorystyczna, szpiegostwo, posiadanie i korzystanie z narkotyków.
Sankcją może być deportacja obywatela inne państwa członkowskiego z kraju pobytu. Może ona być stosowana wyjątkowo. Niezgodne z prawem UE jest dożywotnie wydalenie z terytorium państwa członkowskiego w razie naruszenia porządku publicznego. Zasada możliwości odwołania się na drodze sądowej lub administracyjnej – w przypadku odmowy wjazdu lub pobytu w innym państwie stosuje się tą zasadę, prawo UE gwarantuje osobom dotkniętym ograniczeniami swobody migracji możliwość obrony swoich interesów.
Ograniczenie dostępu do zatrudnienia w administracji publicznej.
Państwa członkowskie same określają swoja strukturę administracyjną. Władze krajowe mogą wprowadzić przesłankę posiadania własnego obywatelstwa jako warunek podjęcia zatrudnienia w administracji publicznej (sprawa 149/79 Komisja p. Belgii). Konieczne jest kumulatywne spełnianie dwóch przesłanek:
Bezpośredni lub pośredni udział w sprawowaniu władzy;
Ochrona ogólnych interesów państwa lub władz publicznych.
Sytuacja rodzin pracowników migrujących.
Prawo obywateli UE do swobodnego przemieszczania się i pobytu na terytorium państw członkowskich powinno być również zagwarantowane członkom ich rodzin bez względu na przynależność państwową aby korzystanie z niego mogłoby opierać się na obiektywnych warunkach wolności i godności. Sytuacja rodzin obywateli UE korzystających z prawa do migracji jest przedmiotem regulacji prawa pochodnego. Definicja „członka rodziny” obejmuje:
Współmałżonka;
Partnera, z którym obywatel UE zawarł zarejestrowany związek partnerski;
Bezpośrednich zstępnych, którzy nie ukończyli 21. roku życia lub pozostają na utrzymaniu pracownika;
Bezpośrednich wstępnych pozostających na utrzymaniu pracownika.
Prawo unijne przyznaje określone uprawnienia zarówno członkom rodzin pracowników, którzy są obywatelami jak i posiadającym przynależność państwową kraju trzeciego. Członkowie rodziny będący obywatelami państwa członkowskiego, korzystają z prawa pobytu samodzielnie jako obywatele UE. Prawa przysługujące członkom rodzin pracownika migrującego:
Prawo wjazdu i pobytu w państwie przyjmującym;
Podjęcie zatrudnienia lub pracy na własny rachunek;
Zakaz dyskryminacji ze względu na obywatelstwo;
Prawo opuszczenia kraju pochodzenia i wjazdy na terytorium innego państwa członkowskiego.
Zasady związane z koordynacją systemów zabezpieczenia społecznego:
Zasada równego traktowania;
Sumowanie okresów ubezpieczenia, zatrudniania lub zamieszkania, przebytych w państwach członkowskich, do upływu których zależy nabycie, zachowanie lub odzyskanie świadczeń;
Reguła kolizyjna, zgodnie z którą w dziedzinie zabezpieczenia społecznego można być podmiotem ustawodawstwa tylko jednego państwa członkowskiego;
Zagwarantowanie praw nabytych.
Pomoc zdrowotna jest udzielana zgodnie z regułami obowiązującymi w państwie członkowskim, w którym pracownik jest ubezpieczony. Koordynacja nie jest objęta pomoc społeczna. Koordynacja obejmuje świadczenia:
Rodzinne, w razie choroby i macierzyństwa;
W razie inwalidztwa, starości, śmierci żywiciela rodziny;
W razie wypadku przy pracy i choroby zawodowej;
Zasiłki pogrzebowe;
Na wypadek bezrobocia.
Swoboda przedsiębiorczości.
Zadaniem tej swobody jest zagwarantowanie wolnego wyboru miejsca prowadzenia działalności gospodarczej na terytorium UE przez osoby fizyczne i przedsiębiorstwa. Podmioty uprawnione do korzystania z tej swobody mogą m.in.: podejmować i prowadzić wszelkie rodzaje działalności na własny rachunek na terytorium któregokolwiek inne państwa członkowskiego, mogą zakładać i prowadzić przedsiębiorstwa, tworzyć agencje, oddziały, filie czy przedstawicielstwa. W zakresie pojęcia tej swobody można wskazać 3 podstawowe przesłanki:
Samodzielność działalności gospodarczej, która ma charakter odpłatny;
Działalność taka powinna mieć stały charakter. Oznacza to, że osoba korzystająca ze swobody ma zamiar na stałe zintegrować się z życiem gospodarczym państwa przyjmującego;
Trans graniczność działalności gospodarczej (na terenie innego państwa członkowskiego).
Uprawnionymi podmiotami w ramach swobody są osoby fizyczne i przedsiębiorstwa. Osoby fizyczne i prawne korzystają ze swobody przedsiębiorczości w dwóch formach: pierwotnej i wtórnej.
Pierwotna swoboda przedsiębiorczości – w odniesieniu do osób fizycznych oznacza uprawnienie do wyjazdu z własnego państwa członkowskiego i wjazdu do innego w celu rozpoczęcia tam działalności na własny rachunek. W odniesieniu do osób prawnych oznacza uprawnienie do założenia spółki, zgodnie z ustawodawstwem jednego z państw członkowskich.
Wtórna swoboda przedsiębiorczości – osoba fizyczna prowadząca już działalność gospodarczą na własny rachunek we własnym państwie członkowskim przyjeżdża do innego w celu rozpoczęcia tam działalności na własny rachunek (rozszerzenie własnej działalności gospodarczej). W odniesieniu do osób prawnych polega na przeniesieniu do innego państwa członkowskiego części przedsiębiorstwa lub założenia na nowo poprzez powołanie prawnie samodzielnych jednostek o charakterze zależnym (filie) oraz poprzez tworzenie agencji i oddziałów, które są niesamodzielnie prawnie i podległe organizacyjnie.
Relacje swobody przedsiębiorczości z innymi swobodami europejskimi. Rozróżnienie swobody przedsiębiorczości od swobody świadczenia usług nie jest proste. Ograniczenie swobody przedsiębiorczości od swobody przepływu pracowników jest bardziej czytelne. Obie te zasady stanowią wyraz wolności przepływu osób. Działalność na własny rachunek w ramach swobody przedsiębiorczości polega na samodzielnym prowadzeniu w innym państwie członkowskim działalności przez określoną osobę, na własny rachunek i odpowiedzialność, za wynagrodzeniem płatnym w pełnej wysokości bezpośrednio dla niej, bez jakiegokolwiek podporządkowania wobec osób trzecich.
Swoboda przedsiębiorczości wymaga przede wszystkim narodowego traktowania w państwie członkowskim przyjmującym. Stanowi konkretyzację zasady niedyskryminacji ze względu na przynależność państwową. Dwie sytuacje:
Zapewnienie równego traktowania w odniesieniu do podejmowania działalności (dostępu do zawodu);
Zapewnienie równego traktowania w odniesieniu do prowadzenia działalności na własny rachunek.
Ograniczenia swobody przedsiębiorczości.
Ograniczeniem swobody przedsiębiorczości są wszelkie krajowe środki przyjęte przez państwo przyjmujące, które mogą postawić obywateli innych państw członkowskich w sytuacji gorszej niż obywateli tego państwa. Przepisy krajowe ograniczające swobodę przedsiębiorczości mogą być wprowadzane, jeżeli zostaną spełnione 4 warunki:
Muszą być stosowane w sposób niedyskryminacyjny;
Muszą być usprawiedliwione interesem ogólnym;
Muszą być odpowiednie do zapewnienia realizacji zamierzonego celu;
Nie mogą wykraczać poza to, co jest konieczne dla realizacji tego celu.
Państwa członkowskie mogą ograniczać swobodę przedsiębiorczości poprzez odmowę obywatelom innych państw członkowskich dostępu do działalności, choćby przejściowo, związanej z wykonywaniem władzy publicznej. Wyjątek: zatrudnienie w „administracji publicznej” w odniesieniu do swobody przepływu pracowników. Zakresem wyjątku objęte są czynności, które same w sobie stanowią bezpośredni i rzeczywisty udział w wykonywaniu władzy publicznej.
Traktat przewiduje możliwość ograniczania swobody przedsiębiorczości przysługującej obywatelom państw członkowskich, jeżeli jest to podyktowane koniecznością ochrony porządku publicznego, bezpieczeństwa i zdrowia publicznego.
Zasada wzajemnego uznawania kwalifikacji.
Rada uchwala dyrektywy zmierzające do wzajemnego uznania dyplomów, świadectw i innych dowodów kwalifikacji. W UE pierwotnie przyjęto podejście sektorowe, zmierzające do stworzenia systemów uznawania kwalifikacji w poszczególnych zawodach (np.; pielęgniarek, dentystów, położnych, architektów, lekarzy). Państwo członkowskie przyjmujące ma obowiązek uznawania równoważności przedstawionego dyplomu i nie może od wnioskodawcy wymagać spełnienia wymagać innych niż te ustalone w konkretnej dyrektywie (sprawa Hocsman).
Od 2007 r., dotychczasowy system uznawania kwalifikacji oparty na dyrektywach szczegółowych i dyrektywach ogólnego systemu uznawania został zastąpiony przez dyrektywę w sprawie uznania kwalifikacji zawodowych.
Spółki.
Uprawnienia wynikające ze swobody przedsiębiorczości przysługują również spółkom. Zgodnie z art. 54 akapitem 2 TFUE spółką jest każda spółka prawa cywilnego lub handlowego, spółdzielnia lub każda inna osoba prawna prawa publicznego lub prywatnego. Działalność takich podmiotów musi być nastawiona na osiąganie zysków. Ze swobody przedsiębiorczości korzystać może tylko taka spółka, która:
Została utworzona zgodnie z prawem jednego z państw członkowskich;
Posiada siedzibę statutową, zarząd lub główne przedsiębiorstwo na terytorium jednego z państw członkowskich;
Spełnienie tych dwóch przesłanek pozwala uznać przynależność danej spółki do spółek działających w ramach UE. Obywatelstwo wspólników nie gra tutaj roli.
Swoboda przedsiębiorczości przyznaje przede wszystkim uprawnienia do rozpoczęcie i prowadzenie działalności na terytorium jednego państwa członkowskiego osobom prawnym mającym siedzibę w innych państwach członkowskich. Swoboda ta wymaga zniesienia wszelkich dyskryminacji ze względu na przynależność państwową w odniesieniu do dostępu do rynku państwa przyjmującego i w trakcie prowadzenia działalności w tym państwie. Spółki mogą prowadzić działalność w formie: filii, oddziałów, przedstawicielstw lub agencji.
Swoboda świadczenia usług.
Stworzenie rynku wewnętrznego bez granic realizowane jest między innymi poprzez swobodę świadczenia usług. Swoboda świadczenia usług została uregulowana w art. 56-62 TFUE i jest swobodą fundamentalną dla systemu prawa UE (sprawa Corsica Ferries). Zakłada zniesienie wszelkiej, opartej na pochodzeniu, dyskryminacji usługobiorcy z innego państwa członkowskiego lub usługodawcy prowadzącego działalność w innym państwie członkowskim, a także do zniesienia wszelkich ograniczeń wynikających z przepisów prawa krajowego, nawet jeśli są one stosowane jednakowo wobec usługodawców pochodzących z tego samego kraju i usługodawców pochodzących z innych krajów członkowskich; jeżeli ograniczenia te mogą uniemożliwić, utrudnić lub uczynić mniej atrakcyjną działalność usługodawcy pochodzącego z innego kraju, w którym legalnie świadczy on takie usługi. W stosunku do swobody przedsiębiorczości swoboda świadczenia usług ma charakter subsydiarny.
Pojęcie „usługi” w rozumieniu prawa UE usługa jest wszelka działalność gospodarcza prowadzona na własny rachunek, spełniająca 3 podstawowe warunki:
Działalność ta z reguły jest odpłatna. Świadczenia wykonywane są za wynagrodzeniem, chociaż za usługę nie zawsze musi płacić bezpośredni konsument;
Działalność ta ma charakter czasowy. Tymczasowy (przejściowy) charakter wynika z ograniczonego w czasie pobytu usługodawcy w państwie goszczącym. Ocena tego elementu powinna obejmować czas trwania usługi, jej częstotliwość, regularność i ciągłość;
Działalność ta wykonywana jest trans granicznie. Usługodawca musi mieć siedzibę w innym państwie członkowskim niż to, do którego należy usługobiorca.
Sytuacja o charakterze trans granicznym może wystąpić w 4 formach.
Forma I – czynna swoboda świadczenia usług. Występuje wtedy, gdy usługodawca pochodzący z jednego kraju członkowskiego i prowadzący w nim stałą działalność gospodarczą przemieszcza się czasowo do innego kraju w celu wykonania tak usługi (np.: prawnik).
Forma II – bierna swoboda świadczenia usług. Polega na tym, że usługobiorca pochodzący z jednego państwa członkowskiego przemieszcza się do drugiego, w którym posiada swoją siedzibę zawodową, usługodawca w celu skorzystania tam z usług świadczonych usługodawcę.
Forma III – forma ta występuje wówczas gdy granicę pomiędzy państwami członkowskimi przekracza sama usługa (np.: przesłanie opinii prawnej zamówionej u obywatela jednego państwa członkowskiego u prawnika, będącego obywatelem innego państwa członkowskiego).
Forma IV – obejmuje sytuacje, w której usługodawca będący obywatelem jednego państwa członkowskiego i usługobiorca będący obywatelem drugiego państwa, znajdują się w państwie trzecim, w którym świadczona jest usługa.
Usługi obejmują w szczególności działalność o charakterze: przemysłowym, handlowym, rzemieślniczym, w zakresie wolnych zawodów. W orzecznictwie TSUE za usługi zostały uznane np.: działalność turystyczna, budownictwo, usługi medyczne i prawnicze, nadawanie programów telewizyjnych. Z zakresu swobody świadczenie usług wyłączone są usługi transportowe oraz usługi ubezpieczeniowe i bankowe, które ściślej związane są z przepisami regulującymi przepływ kapitału.
Zakres podmiotowy.
Beneficjentami swobody świadczenia usług są osoby fizyczne posiadające obywatelstwo jednego z państw członkowskich. Dla korzystania na terenie UE ze swobody świadczenia usług potrzebne jest także założenie i prowadzenie w jednym z państw UE działalności gospodarczej w formie przewidzianej przepisami prawa tego państwa. Oprócz osób bezpośrednio świadczących usługi (usługodawcy) i korzystający z usług świadczonych na ich rzecz (usługobiorcy), do korzystania ze swobody świadczenia usług w zakresie określonym a aktach prawa pochodnego uprawnieni są także członkowie rodziny. Osoby prawne są również objęte zakresem podmiotowym swobody świadczenia usług. Dla poddania osób prawnych świadczących usługi na terytorium UE korzyściom wynikającym z prawa unijnego decydujące jest ustalenie, czy dana osoba prawna jest podmiotem przynależnym państwa członkowskiego (np.: spółki europejskie).
Zakres przedmiotowy.
Sformułowany on jest w postaci zakazu skierowanego do państw członkowskich UE w zakresie niepodejmowania takich działań prawnych i faktycznych, które utrudniałyby usługodawcom pochodzącym z innych państw członkowskich czasowe prowadzenie działalności usługowej na ich terytorium. Zakaz dyskryminacji + zakaz wprowadzania ograniczeń adresowane do: państw = skutek bezpośredni.
Migrujący usługodawca nie musi spełniać w państwie goszczącym wszelkich warunków, jakie państwo nakłada na własnych obywateli (np.: miejsce zamieszkania), lub osoby prawne (np.: spółki) świadczących tego samego rodzaju usługi. Podmioty krajowe wykonują bowiem w państwie pochodzenia usługi przez czas nieograniczony, a nie czasowo.
Zakaz ograniczeń – zakaz wydawania takich przepisów prawa krajowego w państwach członkowskich, które mimo że formalnie nie dyskryminują usługodawców, czy usługobiorców pochodzących z innych państw członkowskich przebywających w państwie goszczącym, to jednak utrudniają im korzystanie ze swobody świadczenia usług.
Dozwolone wyłączenia i ograniczenia.
Państwa członkowskie mają prawo stosować wyłączenia i ograniczenia na 3 płaszczyznach:
1. Państwa członkowskie mogą utrzymywać zasady dyskryminujące usługodawców pochodzących z innych państw członkowskich, jeśli dotyczy to działalności związanej z wykonywaniem władzy publicznej (sprawa Komisja p. Hiszpanii);
2. Stosowanie środków dyskryminujących wobec przynależnych innych państw członkowskich może być uzasadnione również wartościami wchodzącymi w obszar interesu publicznego w postaci porządku, bezpieczeństwa lub zdrowia publicznego;
3. Możliwe jest stosowanie tzw. Środków ograniczających. W orzecznictwie TSUE (sprawa Webb) utrwalił się pogląd, że dozwolone środki krajowe ograniczające swobodą świadczenia usług muszą:
Mieć na celu ochronę interesu ogólnego;
Być proporcjonalne do zamierzonego celu;
Respektować kontrolę sprawowaną nad usługodawcą w kraju jego pochodzenia.
Swoboda przepływu kapitału i płatności.
Obecnie do przepływu kapitału i płatności stosuje się takie same zasady. Kwestia rozróżnienia pomiędzy przepływem kapitału a płatnościami była analizowana w orzecznictwie TSUE (sprawa Luisi i Carbone).
Płatności bieżące stanowią transfer obcej waluty, będący świadczeniem wzajemnym wynikającym z umowy, która jest podstawą tego świadczenia, podczas gdy przepływ kapitału to operacja finansowa, mająca na celu lokatę lub inwestycję kapitałową, a nie wynagrodzenie za usługę.
Stosunek tej swobody do swobodnego przepływu towarów jest rozłączny, tzn. dana sytuacja faktyczna może mieć zastosowanie tylko do jednej ze wskazanych swobód. Inaczej przedstawia się sytuacja w kontekście swobody przedsiębiorczości i swobody świadczenia usług, gdyż w pewnym obszarze swobody te się nakładają i rozgraniczenie obu swobód jest niezwykle trudne. Do innych swobód ma różne znaczenie.
Istota swobody przepływu kapitału i płatności.
Nie jest ona zdefiniowana w traktatach. Treść tego pojęcia została utrwalona w drodze orzecznictwa TSUE. Generalnie swoboda ta polega na jednostronnym przeniesieniu wartości majątkowych do innego państwa członkowskiego. Swoboda ta służy przede wszystkim realizacji za pomocą środków czy instrumentów finansowych samoistnej komercyjnej inwestycji lub lokaty poza granicami państwa siedziby i ewentualne korzystanie z jej efektów, a więc także zwrotny transfer z zysków (np.: odsetki). Na tą swobodę składają się takie elementy jak (po analizie orzecznictwa TSUE):
Inwestycje bezpośrednie – są to np.: utworzenie i powiększenie oddziałów lub nowych przedsiębiorstw, należących wyłącznie do osoby noszącej kapitał, oraz nabycie w całości istniejących przedsiębiorstw, pożyczki długoterminowe mające na celu ustanowienie lub utrzymanie trwałych powiązań gospodarczych, obejmowanie lub nabywanie akcji lub udziałów w spółkach handlowych. Inwestycje bezpośrednie to: wszelkiego rodzaju inwestycje dokonywane przez osoby fizyczne prawne, które służą ustanowieniu lub utrzymaniu trwałych i bezpośrednich powiązań pomiędzy osobą, która wniosła kapitał a przedsiębiorcą lub jego przedsiębiorstwem, któremu udostępnia ona kapitał w celu prowadzenia działalności gospodarczej.
Inwestycje w nieruchomości – element ten obejmuje inwestycje w nieruchomości inne niż stanowiące element inwestycji bezpośrednich. Może to być: zakup budynków i gruntów oraz wznoszenie budowli przez osoby prywatne w celu osiągania zysku albo na użytek własny. Przedmiotem swobody przepływu kapitału są inwestycje w nieruchomości na terytorium danego państwa dokonywane przez nie rezydentów oraz inwestycje w nieruchomości za granicą dokonywane przez rezydentów.
Papiery wartościowe będące przedmiotem obrotu na rynku kapitałowym – czynności do nich się odnoszące. Obejmuje one transakcje odnoszące się do papierów wartościowych i dopuszczenie papierów wartościowych do rynku kapitałowego. Mogą to być: nabycie przez nie rezydentów krajowych papierów wartościowych, będących przedmiotem obrotu giełdowego, czy też wprowadzenie spółki na giełdę, czynności odnoszące się do innych instrumentów będących przedmiotem obrotu na rynku pieniężnym.
Jednostki uczestnictwa w funduszach inwestycyjnych – czynności do nich się odnoszące. Obejmują one: wprowadzenie jednostek uczestnictwa na giełdę i zarządzanie nimi, nabycie przez obywateli państwa członkowskiego jednostek uczestnictwa w zagranicznych funduszach inwestycyjnych.
Operacje na rachunkach bieżących i depozytowych instytucji finansowych – obejmują one: operacje dokonywane przez nie rezydentów z krajowymi instytucjami finansowymi oraz operacje dokonywane przez rezydentów z zagranicznymi instytucjami finansowymi.
Kredyty związane z transakcjami handlowymi lub świadczeniem usług, w których uczestniczy rezydent – są to: kredyty krótkoterminowe (poniżej roku), średnio termin owe (1-5 lat) oraz długoterminowe (powyżej 5 lat), umowne kredyty handlowe, operacje factoringowe.
Kredyty i pożyczki pieniężne – obejmuje: finansowanie wszelkiego rodzaju, udzielane przez instytucje finansowe, obejmujące finansowanie transakcji handlowych lub świadczenie usług, w których nie uczestniczą rezydenci, pożyczki hipoteczne, kredyty konsumpcyjne, leasing finansowy.
Poręczenia, gwarancje, prawa zastawu – czynności te dotyczą stosunków pomiędzy rezydentami i nie rezydentami, np. udzielenie przez niemiecki bank gwarancji bankowej na rzecz polskiego przedsiębiorcy.
Transfery wynikające w wypełniania umów ubezpieczeniowych – są to różnego rodzaju składki i płatności związane np. z ubezpieczeniem na Zycie czy ubezpieczeniem kredytu.
Przepływy kapitału o charakterze osobistym – mogą to być: darowizny, pożyczki, spadki i zapisy, transfer majątku zgromadzonego przez rezydentów w przypadku emigracji, transfer oszczędności imigrantów w okresie przebywania za granicą do państwa ich poprzedniego miejsca zamieszkania.
Państwa członkowskie są zobowiązane do zniesienia ograniczeń w przepływie kapitału pomiędzy obywatelami posiadającymi miejsce zamieszkania w państwach członkowskich. Charakterystyczne sprawy, dotyczące ograniczania swobody przepływu kapitału i płatności:
Problematyka „złotych akcji” przysługujących państwom członkowskim;
Ograniczanie wykonywania prawa głosu w niektórych spółkach akcyjnych;
Problem przepisów podatkowych zniechęcających do inwestowania kapitału za granicą;
Ograniczania nabywania nieruchomości (problem tzw. Drugich domów);
Ograniczanie ustanawiania hipotek;
Ograniczenia dokonywania inwestycji bezpośrednich;
Ograniczenia udzielania pożyczek i kredytów;
Ograniczenia w nabywaniu spadków.
Dopuszczalne ograniczenia swobody przepływu kapitału i płatności.
Zakaz wprowadzania ograniczeń w swobodzie przepływu kapitału nie ma charakteru bezwzględnego. Badając zgodność środka krajowego ze swobodą przepływu kapitału, TSUE przeprowadza tzw. Test proporcjonalności. Występują 4 warunki, aby uznano środki za usprawiedliwione:
Ich użycie jest podyktowane względami określonymi w TFUE przez nadrzędne wymogi interesu publicznego;
Stosowane są w sposób niedyskryminujący (warunek równego traktowania);
Są właściwe z uwagi na cel, który mają osiągnąć (warunek adekwatności);
Nie wykraczają poza to, co jest konieczne dla osiągnięcia celu ( warunek proporcjonalności).
Państwa członkowskie mogą stosować przepisy prawa podatkowego, traktujące odmiennie podatników ze względu na różne miejsca zamieszkania lub inwestowania kapitału. TS wydał w takich kwestiach sporo rozstrzygnięć, w których uznawał (sprawa Blanckaert) lub odrzucał (sprawa Verkooijen) uznawania odmiennego traktowania za dopuszczalne. Państwa członkowskie mogą podejmować środki niezbędne do zapobiegania naruszania przepisów prawa podatkowego, szczególnie w kontekście tzw. Prania brudnych pieniędzy.
Dopuszczalne jest podejmowanie przez państwo członkowskie środków stanowiących ograniczenie swobody przepływu kapitału i płatności w ramach tzw. Nadzoru ostrożnościowego nad instytucjami finansowymi. Odnosi się to przede wszystkim do zapewnienia bezpieczeństwa wkładów zgromadzonych przez banki i inne instytucje finansowe.
Obowiązki informacyjne. 3 podstawowe grupy obowiązków informacyjnych dotyczących trans granicznego przepływu kapitału. Wynikają one z regulacji: podatkowych, statystycznych i obrotu dewizowego.
Ochrona porządku i bezpieczeństwa publicznego jest dopuszczalnym ograniczeniem wspólnym dla wszystkich swobód. Wymogi bezpieczeństwa publicznego nie mogą usprawiedliwiać naruszania swobód o ile nie są zgodne z zasadą proporcjonalności. Nie mogą prowadzić do arbitralnej dyskryminacji i muszą być interpretowane restryktywnie, tak by ich zakres nie mógł być jednostronnie wyznaczany przez państwo członkowskie bez żadnej kontroli ze strony instytucji UE.
Pośród innych ograniczeń można wymienić wymagania wynikające z zagospodarowania przestrzennego, w szczególności utrzymania na danym obszarze stałej populacji i działalności gospodarczej niezależnej od sektora publicznego, przewidywalność i przejrzystość systemu hipotecznego oraz zagwarantowanie przez państwo członkowskie usług leżących w interesie ogólnym, takich jak usługi pocztowe.