Produkt Narodowy Brutto (PNB)- pokazuje wielkość produkcji w danym czasie i na danym obszarze

Sposoby wyliczania PNB:

*suma wartości produkcji- jest to wartość wszystkich dóbr i usług wytworzonych przez jednostki gospodarujące danego kraju w danym okresie (zazwyczaj jednego roku kalendarzowego) i to niezależnie od terytorium ich funkcjonowania, pod uwagę bierze się tylko i wyłącznie dobra i usługi finalne (takie dobra i usługi, które zostały przeznaczone do ostatecznej konsumpcji lub stanowią dobra inwestycyjne, używa się sumowania wartości dodanej, wartość dodana jest to przyrost wartości dóbr w wyniku określonego procesu produkcyjnego i może ona powstawać na każdym etapie przetwórstwa

*liczenie od strony wydatków- sumujemy indywidualne wydatki konsumpcyjne(C), plus prywatne wydatki inwestycyjne przedsiębiorstw (zakup budynków, maszyn I), plus wydatki rządowe (na zakup dóbr i usług konsumpcyjnych i dóbr kapitałowych G), plus wartość eksportu dóbr i usług (X), minus wartość importu dóbr i usług (Z), plus dochody netto z własności za granicą(P₁ ), PNB=C+I+G+X-Z+P

*od strony dochodów- istotą są dochody, które są wypłacane właścicielom czynników produkcji, wliczamy wynagrodzenie plus dochody indywidualne przedsiębiorstw plus dochody z działalności rolniczej plus dochody z czynszów plus odsetki plus zyski spółek akcyjnych plus zmiana stanu zapasów

PNB jest całkowitym miernikiem osiągania dochodów przez cały naród (niezależnie od tego gdzie się to odbywa). Do PNB wliczamy usługi finalne oraz dobra finalne, które „przeszły” przez rynek. Do PNB nie wlicza się transferów rzeczowych i pieniężnych (transfer pieniężny- wypłata dokonywana bez oczekiwania, że w zamian będzie świadczona jakaś usługa np. stypendia, subwencje, dotacje, renty, zasiłki). PNB może występować w cenach rynkowych i w cenach czynników wytwórczych (PNB w cenach rynkowych minus podatki pośrednie plus subsydia (dotacje państwa)). PNB obliczane w cenach bieżących służy do bieżącego zarządzania gospodarką, to tzw. PNB nominalny. Do porównań w przestrzeni należy produkt narodowy brutto przeliczyć na 1 mieszkańca.

Produkt Narodowy Netto (PNN)- PNB minus amortyzacja (zużycie wszystkich środków trwałych)

Produkt Krajowy Brutto (PKB)- wartość wszystkich dóbr i usług finalnych wytworzonych w danym kraju w określonym czasie. PKB jest miarą produkcji przez czynniki produkcji zlokalizowane na terytorium danego kraju, bez względu na to, kto jest ich właścicielem.

Sposoby wyliczania:

PKB=C+I+G+X-Z (C- prywatne wydatki konsumpcyjne, I- inwestycyjne, G- wydatki rządowe, X- eksport, Z- import) lub PKB= PNB-P₁ (P1-dochody netto z pracy i własności za granicą)

PKB może być liczone w cenach rynkowych i w cenach czynników wytwórczych.

Zalety PKB: łatwość wyliczenia, łatwość porównań w czasie i przestrzeni

Wady: PKB nie uwzględnia produkcji nieprzeznaczonej na rynek, nie ujmuje rezultatów szarej strefy, nie ujmuje dobra jakim jest czas wolny, ujmuje produkcję tzw. antydóbr ( np. papierosy)

PKN- Produkt Krajowy Netto= od PKB odejmujemy amortyzację

Dochód narodowy- wartość dochodów wypłacanych właścicielom czynników produkcji oraz niepodzielone zyski przedsiębiorstw ( przeznaczone na ich rozwój)

Dochody osobiste- dochód narodowy minus niepodzielone zyski przedsiębiorstw plus transfery (zasiłki, stypendia)

Dochody osobiste do dyspozycji- od dochodów osobistych odejmujemy podatki osobiste i niepodzielone zyski przedsiębiorstw, a dodajemy transfery rządowe (stypendia, zasiłki, zapomogi)

*Gospodarka nakazowa- o alokacji zasobów decyduje państwo, państwo nakazuje podmiotom gospodarczym stosowanie się do planów gospodarczych, państwo za pomocą rozbudowanego systemu nakazów i zakazów decyduje: co i ile wytwarzać, jak to będzie wytwarzane- technologia produkcji, u kogo przedsiębiorcy mogą zaopatrywać się w czynniki produkcji, komu sprzedawać swoje produkty, gdzie i jak inwestować. Aparat państwowy jest bardzo rozbudowany, duża biurokracja. Rola takich kategorii jak cena, płaca, procent i zysk jest wtórna i bierna. Elementy te nie były miernikiem wartości, zaburzenie podstawowych relacji rynkowych. Rynek nie gra roli, tylko państwo. Cechą tej gospodarki jest występowanie koordynacji pionowo- nakazowej.

*Gospodarka rynkowa- podstawą funkcjonowania jest rynek i mechanizm rynkowy. W gospodarce rynkowej dominują powiązania poziome i rynkowe.

*Gospodarka mieszana- połączenie rynkowej i nakazowej. Sterowana zarówno przez państwo jak i przez mechanizm rynkowy. Mechanizm rynkowy jest zastępowany, uzupełniany lub korygowany przez państwo

*Gospodarka mieszana- połączenie rynkowej i nakazowej. Sterowana zarówno przez państwo jak i przez mechanizm rynkowy. Mechanizm rynkowy jest zastępowany, uzupełniany lub korygowany przez państwo

Gospodarka rynkowa i jej podmioty

W mechanizmie rynkowym żadna organizacja nie zajmuje się świadomie rozwiązywaniem problemów ekonomicznych. Zdecydowana większość życia gospodarczego odbywa się bez ingerencji państwa. Podstawową cechą mechanizmu rynkowego jest podejmowanie decyzji alokacyjnych i cenowych na rynkach. Najważniejszym elementem systemu gospodarczego jest rynek i mechanizm rynkowy, gdzie mechanizm rynkowy jest procesem regulowania decyzji producentów i konsumentów (dokonywanych przez rynek) niezależnie od woli poszczególnych podmiotów. Podstawowe problemy ekonomiczne rozstrzygane są w następujący sposób: o tym co będzie produkowane decydują konsumenci, jak produkować decyduje konkurencja między producentami, dla kogo produkować decyduje popyt i podaż na rynkach czynników produkcji. Podstawą gospodarki rynkowej jest konkurencja. „Niewidzialna ręka rynku” Adam Smith- gospodarką steruje pewien mechanizm zapewniający ład i porządek, wszystko w gospodarce funkcjonuje w sposób logiki przyczynowo- skutkowej.

Podmioty gospodarki rynkowej:

Podmiot gospodarczy- jednostka albo zorganizowana grupa osób posiadająca swobodę w podejmowaniu, prowadzeniu lub zaniechaniu działalności gospodarczej. Działa we własnym interesie samodzielna, działa na własne ryzyko

1. Gospodarstwo domowe- najstarszy podmiot o najbardziej podstawowym znaczeniu, o charakterze mikroekonomicznym. Gospodarstwo domowe to wspólnie mieszkający ludzie oraz wspólnie podejmujący decyzje co do sposobu uzyskiwania dochodów oraz ich spożytkowania (wydawania).

Cel: jak najlepsze zaspokojenie swoich potrzeb, maksymalizacja użyteczności posiadanych środków. Czynniki wpływające na decyzje podejmowane przez gospodarstwa domowe: płaca, czynniki subiektywne: wybór zawodu i sposoby wydatkowania. W PL gosp. domowych jest 13 mln 300 tys

2. Gospodarstwa rolne- łączą w sobie elementy gospodarstwa domowego i przedsiębiorstwa, sprzedaż nadwyżki produkcji w celu pokrycia innych zobowiązań, specyficzny czynnik produkcji w postaci ziemi, w PL jest 2,5 mln gospodarstw rolnych

3. Przedsiębiorstwa- drugi obok gospodarstwa domowego podmiot o podstawowym znaczeniu, charakter mikroekonomiczny, jest to podmiot prowadzący na własny rachunek działalność produkcyjną lub usługową w celu osiągnięcia określonych korzyści, jest największą społeczną innowacją, rozdzielenie konsumpcji od produkcji, podział pracy, specjalizacje produkcji. Cel: maksymalizacja zysku, zwiększanie wartości przedsiębiorstwa. W PL mniej niż 250 tys przedsiębiorstw

4. Państwo- instytucje i organy władzy państwowej (ustawodawczej, wykonawczej, sądowniczej). Państwo decyduje o charakterze wpływu na inne podmioty, jak również decyduje o zachowaniu się samego państwa w gospodarce. Reprezentowane jest przez rząd i jego agendy (ministerstwa, urzędy skarbowe). W szerszym znaczeniu do państwa należy zaliczyć także przedsiębiorstwa, instytucje prowadzące działalność gospodarczą, których właścicielem jest skarb państwa.

5. Instytucje finansowe- banki, bank centralny, towarzystwa ubezpieczeniowe, inwestycyjne, emerytalne, fundusze powiernicze, działają na rynku kapitałowym, towarem są papiery wartościowe.

6. Podmioty demokracji gospodarczej- organizacje, instytucje mające związek z działalnością społeczną, polityczną; związki zawodowe pracodawców, związki wyznaniowe, organizacje ekologiczne, partie polityczne

RYNEK- miejsce spotkania kupujących i sprzedających, w ujęciu ekonomicznym rynek to forma więzi pomiędzy poszczególnymi podmiotami, jest to ogół relacji zachodzących między podmiotami uczestniczącymi w procesie produkcji, wymiany, podziału i konsumpcji. Jest regulatorem procesów gospodarczych

Zasób- określa liczbę produktów, środków finansowych, pracowników itp. w danym momencie

Strumień- przepływ określonej liczby produktów, zasobów naturalnych, środków finansowych między podmiotami gospodarczymi z różną szybkością w określonym czasie

Poza mechanizmem rynkowym na zachowanie podmiotów gospodarczych mają wpływ jeszcze dwa rodzaje ograniczeń: 1.ograniczenia realne- wynikają z warunków naturalnych, przyrodniczych, ograniczalność kadrowa, technologia, popyt; 2.ograniczenia regulacyjne- prawnie albo zwyczajowo przyjęte normy postępowania

Podział rynków:

*ze względu na rodzaj towaru- rynek dóbr konsumpcyjnych, rynek dóbr produkcyjnych, rynek pracy, rynek ziemi, rynek dóbr kapitałowych, rynek pieniężny, rynek kapitałowy, rynek wartości niematerialnych (licencja, patent, marka towaru), dzieła sztuki

*ze względu na zakres realizowanych transakcji- rynek lokalny (nie ma kosztów transportu, sprzedawca spotyka się z kupującym), rynek światowy/ globalny

*ze względu na legalność- biały (legalny), szary (półlegalny), czarny ( nielegalny)

*ze względu na czas zawierania transakcji- krótkoterminowy (zawieramy transakcję od razu, szybko, pieniądz za towar), transakcje średnio i długookresowe (obejrzenie towaru, negocjacja, analiza za i przeciw, produkty wartościowe, które będą służyły długo, np. mieszkanie)

Modele konkurencji

Podstawą rynku i mechanizmu rynkowego jest konkurencja. Konkurencja- proces rywalizacji podczas którego uczestnicy dążą do uzyskania lepszej pozycji od rywali

Konkurencja doskonała:

* jednorodność produktów

*istnieje doskonała podzielność produktu ( produkt może być dostarczany na rynek i sprzedawany w dowolnie małych ilościach)

*pełna mobilność czynników produkcji (nie istnieją żadne ograniczenia wchodzenia i wychodzenia przedsiębiorstwa do i z danej gałęzi produkcji, istnieje doskonała podzielność czynników produkcji)

*duża liczba sprzedających i kupujących

*kupujący i sprzedający są podmiotami akceptującymi cenę i do niej dostosowujące swój popyt i swoją podaż

*doskonała informacjo o rynku (wszyscy sprzedający i kupujący mają pełną informację o cenie i o produkcie, teraz i w najbliższej przyszłości, informacja taka jest darmowa)

*popyt na takim rynku jest doskonale elastyczny

*bierna rola rządu (nie ma podatków)

*przedsiębiorca ma wybór co do wielkości produkcji i ma wpływ na koszty wytworzenia

*nie ma wpływu na cenę

Pełny monopol:

*sytuacja kiedy na rynku istnieje jedno przedsiębiorstwo wytwarzające albo sprzedające dany produkt

*monopson- sytuacja kiedy istnieje jeden nabywca dobra pochodzącego z danej gałęzi

*produkty nie mają bliskich substytutów

*wyłączna własność źródeł, zasobów niezbędnych do wytwarzania danego dobra (np. ropa naftowa)

*lokalizacja producenta albo dostawcy w pobliżu konsumenta

*prowadzenie produkcji na taką skalę, która uniemożliwi innym producentom wejście na rynek i rozpoczęcie produkcji na opłacalną skalę przy danej pojemności rynku

*władze przyznają danemu przedsiębiorstwu wyłączne prawo produkcji określonego towaru lub usług, nie rynek o tym decyduje tylko przepisy, prawo (prawa autorskie, patenty, ochrona własności)

*produkty są jednorodne lub zróżnicowane

*jeden sprzedający i wielu kupujących

*brak możliwości wejścia do działalności opanowanej przez monopol

Państwo w gospodarce rynkowej

Podstawowe nurty:

a) liberalny A. Smith- wiara w niewidzialną rękę rynku, rynek jest sprawnym mechanizmem, ingerencja państwa powinna być ograniczona do minimum, państwo postrzegane jest jako stróż bezpieczeństwa i porządku

b) interwencjonistyczny- odmienne podejście, zakładamy interwencję państwa w gospodarkę, państwo jest regulatorem i koordynatorem procesów na rynku

leseferyzm- wolność gospodarcza

Rola państwa- państwo jest podmiotem, które kreuje ustrój gospodarczy, jest to rola wyłączna, tylko państwo decyduje; własność, obszar, rola państwa w znacznym stopniu jest ograniczona; prowadzenie polityki gospodarczej, stymulowanie procesów gospodarczych

3 podstawowe grupy funkcji: społeczne, ekonomiczne, polityczne (wszystkie łączą się ze sobą)

Funkcja instytucjonalno- prawna- stanowienie i egzekwowanie prawa przez państwo, aby społeczeństwo i gospodarka mogły dobrze funkcjonować to potrzebne są pewne ramy prawne, ochrona prawa własności, ochrona zdrowia

Funkcja alokacyjna (efektywnościowa)- gdzie lokujemy poszczególne zasoby, jest potrzebna ingerencja państwa gdyż mechanizm rynkowy może zawodzić i państwo powinno to korygować

Dobra społeczne pożądane i dobra niepożądane

Wpływa na istnienie funkcji alokacyjnej – efekty zewnętrzne są to wszelkie konsekwencje działalności podmiotów gospodarczych wpływające na sytuację innych podmiotów, ale nie mające odzwierciedlenia w cenie. System rynkowy nie uwzględnia tych efektów, przez to państwo musi ingerować

Efekty zewnętrzne- można poznać wtedy, gdy zysk przedsiębiorcy nie jest równy zyskom społecznym, tak samo jest z kosztem

Pozytywne efekty zewnętrzne- występują wtedy, gdy w wyniku podjęcia decyzji przez dany podmiot powstają korzyści dla innych za które ten podmiot jest wynagradzany, np. budowa drogi dla osób które maja nieruchomości w pobliżu i chcą tam prowadzić hotel

Negatywne efekty zewnętrzne- występują wtedy, gdy dany podmiot swoim działaniem stwarza koszty dla innych, samemu ich nie ponosząc

Rola państwa

-wspierać pozytywne efekty zewnętrzne

-wpływać na ograniczenie negatywnych efektów zewnętrznych w szczególności w przypadku ochrony środowiska przez system podatkowy

Instrumenty wpływające na efekty zewnętrzne:

*system podatkowy

*system kar i grzywien

*dotacje- państwo dopłaca do pożądanego zachowania

*propagowanie wiedzy, perswazja

*kampanie społeczne

Funkcja stabilizacyjna- prowadzenie polityki makroekonomicznej, ma się przyczynić do osiągnięcia wzrostu gospodarczego, jest wykorzystywana do walki z inflacją, do stabilizacji wartości pieniądza, redukcja bezrobocia, pełne wykorzystanie czynników produkcji, ograniczenie wahań koniunkturalnych. Instrumenty: polityka fiskalna i polityka monetarna

Funkcja redystrybucyjna (sprawiedliwości)- Państwo powinno wpływać na podział dochodu, czyli dokonywać redystrybucji dochodu jaki wynikałby z mechanizmu rynkowego, pierwotny podział dochodu odbywa się przez rynek, zaś wtórny odbywa się przez państwo. Państwo ma za zadanie stworzenie równych szans z uwzględnieniem tego by nie zaburzyć mechanizmu rynkowego

Mechanizmy wykorzystywane w przypadku redystrybucji

*system podatkowy- podatek w zależności od dochodu

*transfery budżetowe- zasiłki, stypendia, renta ich zadaniem jest powiększenie dochodu danej osoby, wyrównanie dysproporcji

*subwencje dla grup o niskich dochodach np. opieka lekarska, bony żywnościowe, mieszkanie lub dodatki do mieszkań

*interwencyjne ceny- ustalanie przez państwo cen minimalnych i cen maksymalnych

Fiskalny- dotyczący skarbu państwa

Fiskalizm- polityka skarbowa zmierzająca do osiągnięcia jak największych opłat z podatków

Polityka fiskalna (budżetowa)- polega na kształtowaniu dochodów oraz wydatków publicznych w taki sposób, aby osiągnąć zamierzone cele

Polityka fiskalna oddziaływuje na: sposób kształtowania zasobów w całej gospodarce, redystrybucje dochodów, stabilizację gospodarczą

Polityka fiskalna ma wpływ na globalny popyt

Polityka podatkowa- element polityki fiskalnej