Pod pojęciem obrony cywilnej /ochrony ludności, ochrony cywilnej / należy rozumieć zapewnienie bezpieczeństwa ludziom, ich mieniu i środowisku przed wypadkami i klęskami każdego rodzaju. Innymi słowy - zgodnie z przepisami prawa - obrona cywilna RP jest pozamilitarnym elementem systemu obronnego państwa i stanowi kompleks wewnętrznie skoordynowanych interdyscyplinarnych przedsięwzięć o charakterze planistycznym, organizacyjnym, szkoleniowym, logistycznym i inwestycyjnym. Elementy powyższej definicji świadczą o humanitarnej istocie obrony cywilnej i stawiają ją na należnym miejscu w systemie obronnym państwa.
Początki obrony cywilnej sięgają I wojny światowej. Pierwsze bomby zrzucone z samolotów wojskowych na Paryż, Piotrogród i Freiburg dowiodły, że należy się liczyć z możliwością przenikania na zaplecza wojujących stron i niszczenia obiektów cywilnych. Dlatego też w poszczególnych państwach zaczęto tworzyć system obronny, chroniącego wnętrze danego kraju. Francja, Wielka Brytania i Niemcy jako pierwsze zaczęły konkretyzować te zamiary, tworząc system zwany obroną przeciwlotniczą.
Zrozumienie potrzeby organizacji ochrony ludności cywilnej zaowocowało w Polsce utworzeniem w latach dwudziestych dwudziestego wieku Towarzystwa Obrony Przeciwgazowej i Ligi Obrony Powietrznej Państwa. Ustawa sejmowa z 1934 roku o obronie przeciwlotniczej zainicjowała proces kształtowania się sfery obronności kraju, noszącej znamiona współczesnej obrony cywilnej, której etapy rozwoju
można ująć w następujące ramy czasowe:

1922 - 1939 - Ochrona Przeciwlotnicza i Przeciwgazowa;
1939 - 1945 - Samoobrona ludności w czasie wojny i okupacji;
1945 - 1964 - Terenowa Obrona Przeciwlotnicza;
1964 - 1973 - Powszechna Samoobrona;
od 1973 - Obrona Cywilna.

Całokształt zagadnień dotyczących ochrony ludności cywilnej w konfliktach zbrojnych ujęto w Konwencjach Genewskich przyjętych 12. sierpnia 1949 r., które Polska ratyfikowała w 1954 r. Są to:
I konwencja o ochronie osób cywilnych i chorych w armiach czynnych;
II konwencja o polepszaniu losu rannych, chorych i rozbitków sił zbrojnych na morzu;
III konwencja o traktowaniu jeńców wojennych;
IV konwencja o ochronie osób cywilnych podczas wojny.

Uzupełnieniem Konwencji Genewskich są dwa Protokoły Dodatkowe z 1977 r.:
I - dotyczy ochrony ofiar konfliktów zbrojnych o charakterze międzynarodowym;
II - dotyczy ochrony ofiar konfliktów nie mających charakteru międzynarodowego.
Polska ratyfikowała oba Protokoły dopiero we wrześniu 1991 r.

Podstawowym celem obrony cywilnej kraju jest ochrona ludności cywilnej przed niebezpieczeństwami wynikającymi z działań zbrojnych lub klęsk żywiołowych i przezwyciężenie ich bezpośrednich następstw, jak też zapewnienie warunków koniecznych do przetrwania.
Pełni też ona zadania, takie jak:
Służba ostrzegawcza, wykrywanie i oznaczenie stref niebezpiecznych
Ewakuacja: jest zorganizowanym działaniem zmierzającym do usunięcia ze strefy zagrożonej ludzi, zwierząt i mienia.
Ewakuacja jest działaniem, które można przewidzieć i przygotować się do niego poprzez:
- przystosowanie do jej wymagań odpowiednich dróg ewakuacyjnych (zachowanie odpowiedniej szerokości przejścia, oznakowanie, oświetlenie ...),
- opracowanie wskazówek dotyczących postępowania (instrukcje),
- przygotowanie niezbędnego sprzętu i wyposażenia (wory i rękawy ratownicze, linkowe aparaty ratownicze, nosze, wózki itp).
Odpowiednio przygotowane muszą być także straże pożarne i osoby bezpośrednio odpowiedzialne za bezpieczeństwo ludzi i zwierząt lub mienia.
Akcję ewakuacji ludzi podejmuje się z chwilą, gdy zaistniały pożar może stwarzać dla nich zagrożenie. W obiektach użyteczności publicznej obowiązek rozpoczęcia ewakuacji spoczywa na pracownikach danego zakładu i bardzo często zostaje ona zakończona jeszcze przed przybyciem straży pożarnej, co należy uznać za objaw właściwy. W innych przypadkach decyzja o ewakuacji zostaje podjęta przez dowódcę akcji ratowniczo-gaśniczej.
Bezpieczeństwo prowadzonej ewakuacji jest zawsze zdeterminowane czasem pomiędzy momentem uświadomienia sobie przez człowieka faktu zagrożenia ze strony pożaru lub odebrania alarmu o pożarze, a czasem w którym ucieczka jest już niemożliwa na skutek działania czynników pożarowych. W związku z tym właściwe zaprojektowanie warunków ewakuacji ludzi z budynków stanowi jeden z podstawowych wymogów budowlanych ochrony przeciwpożarowej. W warunkach zagrożenia pożarowego ruch ludzki staje się bardzo intensywny i silnie nasycony. Naturalna dążność ludzi do jak najszybszego opuszczenia zagrożonego miejsca w warunkach komunikacyjnych nieadekwatnych do potrzeb może łatwo przeobrazić się w panikę, w której paniczny tłum niszczy i tratuje słabsze osoby.
Duże obiekty przeznaczone na chów zwierząt powinny być przygotowane do ewentualnej ewakuacji. Specjalnie opracowane plany powinny zawierać informacje dotyczące kolejności wyprowadzania oraz miejsc umieszczania zwierząt. Ratowanie zwierząt nie jest sprawą łatwą, zwierzęta zagrożone wykazują znaczny niepokój i lęk. Zwierzęta są mało odporne na działanie dymu, a w przypadku jego przedostania się do pomieszczenia często układają się na ziemi utrudniając ewakuację. Dlatego ewakuacja zwierząt musi rozpocząć się w chwili zaistnienia prawdopodobieństwa zagrożenia.

Akcję ratownicza powinny podjąć osoby, które na co dzień zajmują się tymi zwierzętami, a jeżeli jest to niemożliwe należy wyznaczyć strażaków potrafiących obchodzić się ze zwierzętami. Do zwierząt należy podchodzić spokojnie i ostrożnie, gdyż zdenerwowanie ratownika udziela się zwierzęciu. Zwierzęta wyprowadzone ze strefy zagrożonej muszą być przeprowadzone w miejsca bezpieczne, z których nie będą mogły się wydostać. Ratując konie i inne duże zwierzęta należy zwracać uwagę, by nie podchodzić do nich nagle od tyłu.
W wielu obiektach objętych lub zagrożonych pożarem znajduje się mienie znacznej wartości w postaci surowców bądź wyrobów gotowych, bezcenna aparatura technologiczna, maszyny i urządzenia, dzieła sztuki, rzeczy o bezcennej wartości kulturowej. Mienie to musi być chronione przed zniszczeniem. Ewakuację mienia podejmuje się gdy:
- istnieje obawa zniszczenia mienia o znacznej wartości, a siły i środki straży pożarnych są niewystarczające do skutecznego zlokalizowania pożaru,
- występuje bezpośrednie zagrożenie mienia, którego nie można obronić,
- ruchomości utrudniają dostęp do ogniska pożaru lub wyraźnie przeszkadzają w prowadzeniu działań bojowych,
- ruchomości stwarzają groźbę rozszerzenia się pożaru,
- ze względu na ciężar mienia występuje groźba zawalenia się stropów, nadwątlonych w wyniku oddziaływania ciepła.
Niejednokrotnie ewakuacja mienia będzie wymagała udziału znacznej liczby osób, dlatego też straże pożarne będą zmuszone do skorzystania z pomocy ludności cywilnej.
Przygotowanie i organizowanie schronów
Obsługa środków zaciemnienia
Ratownictwo
Służby medyczne, włączając w to pierwszą pomoc i opiekę religijną
Walka z pożarami
Odkażanie i inne podobne działania
Dostarczanie doraźnych pomieszczeń i zaopatrzenia
Doraźna pomoc dla przywrócenia i utrzymania porządku w strefach dotkniętych klęskami
Doraźne przywrócenie działania niezbędnych służb użyteczności publicznej
Doraźne grzebanie zmarłych
Pomoc w ratowaniu dóbr niezbędnych do przetrwania
Planowanie i prace organizacyjne oraz inne rodzaje działalności niezbędne do wypełniania wyżej wymienionych zadań
Ważnym elementem obrony cywilnej jest zarządzanie kryzysowe. Ludzkość od początków swego istnienia ma do czynienia z sytuacjami kryzysowymi. Są one wywoływane zdarzeniami losowymi, niepowodzeniami osobistymi oraz porażkami życiowymi. Życie każdego z nas naznaczone jest ciągłymi zmianami w następstwie krytycznych wydarzeń. Wiemy, że żyjemy w otoczeniu, środowisku niepewnym, gdzie obok wartości pozytywnych następują również negatywne, powodujące stan wewnętrznej nierównowagi. Zachowań człowieka nie można w pełni kontrolować i przewidzieć. Możemy jednak ograniczać sytuacje wywołujące kryzys oraz minimalizować skutki. Jednakże nie da się ich wyeliminować do końca.

zasami bardzo długiego procesu zmian występujących wokół nas. Jest on częścią naszego życia, dotyczy nas wszystkich, co ważne jest spodziewany, a nawet pożądany. Wymaga od nas zmian i podejmowania nowych wyzwań i zadań. W publicznym obiegu słowo „kryzys” jest nadużywane. Sytuacje kryzysowe wywołują w świadomości społecznej kształtowanie postaw zachowawczych, często rezygnację a nawet skrajny krytycyzm rzeczywistości, zamiast poszukiwania rozwiązań sytuacji trudnych, innych niż te do których jesteśmy przyzwyczajeni.
Do specyficznych zdarzeń krytycznych należy zaliczyć katastrofy cywilizacyjne i klęski żywiołowe. Zmniejszają one poczucie bezpieczeństwa, wiarę w sprawiedliwość, zmniejszają poczucie własnej wartości, wolę życia i optymizm. Różne oblicza tych zdarzeń niszczą bezcenne zasoby przyrodnicze, kulturalne, materialne i psychologiczne, niezbędne do utrzymania zdrowego, spokojnego i bezpiecznego funkcjonowania człowieka. Kryzys posiada dwa równoważne wymiary:
-kryzys wartości,
-kryzys poznania.
Wokół pojęcia „kryzys” powstała cała rodzina słów utożsamiana z tym zjawiskiem tj.:
-zmierzch,
-schyłek,
-rozkład,
-zanik,
-przesilenie,
-punkt zwrotny,
-przełom;
-upadek,
-katastrofa,
-zagłada,
-koniec
to tylko najważniejsze ze skojarzeń mające odbicie w historii XX wieku.
Termin kryzys pochodzi z greckiego krino i oznacza wybór, decydowanie, zmaganie się, walkę, w której konieczne jest działanie pod presją czasu. Kryzys (crisis w języku angielskim) poszerza znaczenie o takie cechy, jak nagłość, urazowość i subiektywne konsekwencje urazu w postaci przeżyć negatywnych.
Władysław Kopaliński określa kryzys zgodnie z jego greckim pochodzeniem jako okres przełomu, przesilenia, decydujących zmian.
Na podstawie w/w ustaleń kryzys to:
-punkt zwrotny do zmiany na lepsze lub gorsze;
-znaczące emocjonalne zdarzenie lub radykalna zmiana statusu w życiu człowieka;
-chwila, gdy decyduje się, czy dana sprawa lub działanie będzie postępować dalej, ulegnie modyfikacji czy też zostanie zakończone;
-stan cierpienia z towarzyszącymi uczuciami zagrożenia i lęku, przeżywanymi w związku z wyżej wymienionymi zdarzeniami.
Według opisanych powyżej kryteriów trudno ustalić liczbę sytuacji kryzysowych. Dlatego żadna organizacja, instytucja nie jest w stanie przygotować się na każdą sytuację kryzysową.