PROCESY SŁOWOTWÓRCZE W SŁOWNICTWIE LEŚNYM

Przeprowadzenie wyczerpującej i usystematyzowanej analizy słowotwórczej słownictwa tematycznego związanego z lasem, przy przyjęciu jako podstawy opisu kategorii słowotwórczych współczesnego języka polskiego, jest niemożliwe. Wynika to m.in. z tego, iż badane słownictwo występuje w kilku odmianach języka, pochodzi z różnych okresów historycznych, różny jest także czas jego funkcjonowania w języku, ponadto jest to materiał genetycznie i ewolucyjnie skomplikowany. Analiza tego słownictwa napotyka na trudności nie tylko ze względu na brak odpowiedniej kompetencji językowej, ale także na ograniczenia, jakie tworzy współczesny paradygmat wiedzy. Także reguły słowotwórcze mogą nie odgrywać decydującej roli w rozumieniu znaczeń wyrazów, a jedynie pokazywać organizację treści oraz sposób interpretacji świata. Przykładem odzwierciedlającym stosunek do otaczającej rzeczywistości jest problem wieloznaczności formantu –ina, np. dębina, buczyna. Derywaty te interpretować można jako collectiva, tj. dębina – ‘zbiór dębów’, buczyna – ‘zbiór buków’, ponieważ w tematyce związanej z lasem często mamy do czynienia ze zbiorowością. Nie jest to jednak kategoria najistotniejsza. Ważniejsze są nazwy genetyczne: dębina – ‘drewno pochodzące z dębu’, buczyna – ‘drewno pochodzące z buka’; nazwy obiektów: dębina – ‘las dębowy’, buczyna – ‘las bukowy’; nazwy części całości: buczyna – ‘nasiona buka’. Nie dla wszystkich derywatów typu buczyna można wyprowadzić kompleksowe znaczenie na podstawie znaczenia formantu czy na podstawie części znaczenia przekazywanego przez podstawę. Wszystkie motywowane są przez rzeczownik buk, dlatego do rozstrzygnięcia o znaczeniu konieczny jest kontekst, który często, pomimo rozbudowania także bywa niewystarczający. Dzieje się tak, ponieważ niemożliwe jest jednoznaczne rozstrzygnięcie czy chodzi o derywaty określające zbiorowość, czy też odnoszące się do obiektu. Częstym kłopotem dla przeciętnych użytkowników języka ogólnego jest wskazanie różnicy miedzy wyrazem drzewo a wyrazem drewno, które traktowane są jako synonimy. Fakt ten można tłumaczyć kulturowo, gdyż taki sposób interpretacji rzeczywistości i jego odbicie w słowotwórstwie jest cechą języka polskiego. Inne, równie ciekawe problemy interpretacyjne związane są z wyrazem las. Wg leśników las to nie tylko drzewa. Mała encyklopedia leśna podaje: las – ‘jeden z odnawialnych zespołów przyrody, powstający w wyniku procesu lasotwórczego jako kompleks, w którym roślinność, swoista dla danego regionu biogeograficznego i wyróżniająca się wybitnym ilościowym udziałem drzew rosnących zwarcie, świat zwierzęcy, klimat lokalny, stosunki wodne i gleba związane są z sobą wzajemnymi wpływami i współzależnościami’. W literaturze językoznawczej las widziany jest natomiast jako zbiór drzew i zaliczany jest do rzeczowników zbiorowych. Interesująca jest także grupa leksemów będących nazwami danin i opłat związanych z lasem. Liczną grupę stanowią derywaty powstałe w drodze ograniczenia paradygmatu przymiotnikowego do rodzaju nijakiego na –e w mianowniku. Jest ich aż 162, np. leśne – ‘rodzaj daniny lub podatku uiszczanego przez użytkownika lasu’, gajowe – ‘danina, opłata za korzystanie z gaju’, dębne – ‘opłata za prawo oddzierania kory z dębów’. Większość tych nazw pochodzi ze staropolszczyzny, a po okresie staropolskim została potwierdzona prawie jedna trzecia tych nazw, np. drzewowe, jarząbkowe, karczowe, kunowe, , mostowe, oczkowe, opałowe, strzałowe, targowe. Ten typowy model derywacyjny dla nazw danin i opłat wykorzystywano aż do XX wieku. W grupie tych nazw występują także derywaty z formantem –ne (52), pochodzące od rzeczowników (36), np. brzeżne od brzeg, sokolne od sokół, lub od czasowników (16), np. kupne od kupić, strzelne od strzelać oraz derywaty odrzeczownikowe z formantem –owe (5), np. szronowe od szron. Do tej grupy należą także odprzymiotnikowe lub odrzeczownikowe derywaty z formantem –szczyzna, np. lisowszyzna – ‘danina lub opłata wnoszona lisimi skórkami’, leśniowszyzna –‘opłata za prawo korzystania z łąk leśnych’, siekierszczyzna – ‘opłata za zwolnienie z obowiązku chodzenia do wyrębu lasu’, wieprzowszczyzna – ‘danina z wieprza lub opłata pieniężna za prawo pasienia w lesie trzody chlewnej’. W grupie nazw danin i opłat występują także derywaty odczasownikowe z formantem –enie. Grupa ta liczy zaledwie 5 derywatów tworzących nazwy praw: gajenie – ‘prawo do gajenia’, gajenie się - ‘prawo do gajenia się’, jeżdżenie – ‘prawo do jeżdżenia do lasu’, pasienie – ‘prawo do pasienia w lasach’, wgajenie –‘prawo do wgajania się’. Równie ciekawe zjawiska słowotwórcze można zaobserwować w grupie „osób związanych z lasem”. Pojawiają się tu liczne rzeczowniki męskie w odmianie przymiotnikowej, zakończone na -i/-y w mianowniku (39), np. bartniczy, borowy, bobrowy, drewniczy, gajny, gajowy, kniejowy, lasowy, leśniczy, pasieczny, sokolniczy, sokołowy. Rzeczowniki te są nazwami osób zajmujących konkretne stanowiska lub pełniących określone funkcje. Pierwsze tego typu derywaty pojawiły się przed wiekiem XVI, obecnie notowane są wyłącznie w gwarach. 49 derywatów zakończonych na –nik pochodzi od rzeczowników. Należą do nich nazwy odmiejscowe, np. majdannik, nazwy odnarzędziowe, np. natonnik, nazwy odobiektowe, np. bindużnik, nazwy odrezultatowe, np. żyrdnik. Współcześnie używane są tylko derywaty leśnik i strażnik. Nazwy subiektów czynności z formantem –nik tworzone są także od czasowników, np. cechownik, ładownik, kłusownik oraz od przymiotników, np. gajownik, lasownik. Spośród 68 derywatów z formantem –arz tylko 8 pochodzi od czasowników, np. rybiarz, wabiarz; pozostałe motywowane są przez rzeczowniki, np. borarz, popielarz, węglarz. Wśród nazw subiektów występują także nazwy odobiektowe, np. psarz, wilczarz; nazwy odrezultatywne, np. belkarz, smolarz; nazwy odnarzędziowe, np. pętlarz, tratwiarz oraz nazwy odmiejscowe, np. kniejarz, szkółkarz. We współczesnym języku leśnym zachowało się 35% tych nazw, co świadczy o zmniejszaniu się użycia derywatów z tym formantem i o swoistym przesunięciu z grupy nazw subiektów czynności związanych z gospodarką leśną do grupy nazw subiektów czynności związanych z łowiectwem. Na 20 derywatów z formantem –acz, aż 18 motywowanych jest czasownikami, np. doganiacz, rębacz, okrzesywacz, tylko 2 pochodzą od rzeczowników: psiacz, rozsochacz. Nieliczną grupę (9) stanowią derywaty z formantem –ak, np. drewniak, flisak, leśniak, luzak, smolak. Wyrazy te mają różną motywację, żaden z nich nie jest współcześnie używany w języku leśników. Wśród nazw subiektów czynności ważną rolę odgrywa grupa złożeń z interfiksem –o- (12), np. bartodziej, dębosiek, drzewodziej, drzeworębacz, drzewosiek, drzewoszczep, jeleniołowiec, lasomistrz, pszczołołupca, wilkowiec, wilkowyj. Większość tych wyrazów pojawia się w XIX-wiecznych słownikach z kwalifikatorem ‘rzadkie’. Najważniejsza dla gospodarki leśnej jest grupa tematyczna „użytki leśne’. W interpretacji słowotwórczej tej grupy konieczna jest znajomość realiów pozyskiwania drewna, jego przerobu i handlu. Wraz z jego rozwojem powstała konieczność stworzenia nowych terminów. Typowymi formantami dla tej kategorii są: -ówka, -ina/-yna oraz formant rozszerzony –owina. W przypadku takich derywatów mamy do czynienia ze znaczeniem zbiorowym. Nazwy te odnoszą się głównie do zbioru, możliwe jest jednak kontekstowe użycie w odniesieniu do pojedynczego desygnatu. Znaczna część derywatów w tej grupie motywowana jest podstawami obcego pochodzenia, np. brantówka, cembrowina, kantak, kantowizna, okseftówka, pakówka, pipówka, stęplówka, szalówka, wagonówka oraz pochodzenia rodzimego, np. drągowina, żerdziowina, gałęziówka, papierówka. Typową cechą dla nazw sortymentów drzewnych jest występowanie dużej liczby form popularnych, np. blochy, dyle, graniaki, kapy, karkoszki, kraski, krąglaki, krzesaki, krzywki, listwy, maszty, plan sony, rygle, stemple, straby, szpliry, szprychy. Nazwy te występują głównie w liczbie mnogiej, ponieważ w spisach handlowych utrwaliły się właśnie w formie liczby mnogiej. Do grupy sortymentów drzewnych zaliczyć należy także historycznie wyodrębniające się derywaty z formantem –ulec, np. bawulec, budulec, ćwikulec, fasulec, krzywulec, krzyżulec, padulec, rykulec, szachulec, warchulec. Obecnie w słownictwie leśnym używany jest już tylko wyraz budulec. Do tworzenia odprzymiotnikowych nazw sortymentu drzewnego wykorzystywane są formanty: -izna/-yzna, np. cienizna, grubizna, kantowizna, połczyzna, półczyzna. Wśród nazw czynności i procesów przeważają formacje z sufiksami: -nie, -enie, -anie, np. cyrklowanie, ogłowienie, cierchlenie. Ciekawą grupę stanowią wyrazy z formantem –ka, który dotyczny nazw czynności, np. łówka, wyprawka, wywózka, karczówka, odbiórka, opucówka, wykopka, wysmażka, karkówka, flisówka, orylka, przecinka, ścinka, wycinka, zwózka, gajówka. Inną grupę stanowią nazwy topograficzne najczęściej odrzeczownikowe występujące z formantami : -ina, np. błocina, wierzbina oraz –yna, np. czeremszyna, olszyna, świerczyna. Formant –ina występuje także w derywatach odprzymiotnikowych, np. golina, nowina, łysina, płonina oraz w derywatach odimiesłowowych przymiotnikowych, np. cięcina, karczowina, wyrębina, a także w derywatach z poszerzonym formantem –lina, np. przegalina, zaroślina, zgorzelina. Charakterystyczne dla nazw topograficznych jest także formant –izna, np. błocizna, borowacizna, borowizna, dzikowizna, gajowizna, golizna, ługowizna, nowizna, oparzelizna, zgorzelizna. W przypadku tych wyrazów mamy do czynienia z dubletami słowotwórczymi, występują bowiem równolegle takie nazwy jak np. błocina-blocizna, borowina-borowizna, gajowina-gajowizna, nowina-nowizna, oparzelina-oparzelizna itp. W terminologii leśnej derywaty z formantami –ina oraz –izna z biegiem czasu zostały wyeliminowane. Do dzisiaj są natomiast używane derywaty z formantami : -isko/ -ysko oraz –owisko, np. rujowisko, rykowisko, sadowisko, trzepowisko, zimowisko, wrzosowisko, wyrąbisko, zagaisko, torfowisko, trzęsawisko, wykopisko. Dużą grupę wśród nazw topograficznych stanowią leksemy z formantem –ak, –niak, -ik, np. brzoza, grabniak, olszniak, sośniak, bucznik, brzozownik, grabnik, orzesznik. Dużą różnorodnością możliwych formantów typu: -nica, -ica, -nik, -ak, -arka, -acz, -aczka charakteryzuje się grupa nazw narzędzi, np. skrobaczka, traczka, rębak, obracak, Wśród nazw czynności aż 125 derywatów wystąpiło z formantem –nie, z czego 81 jest współcześnie używanych, np. łupanie, sztaplowanie, szacowanie. Formant –enie pojawił się 48 razy, np. lenienie, łupienie, wyrąbienie. Formant –cie wystąpił 9 razy , np. cięcie, przecięcie, tarcie. Formant –ka pojawił się 24 razy, np. karczowka, odbierka, piłówka, przerzynka, traczka, wykopka, wyprawka, wywózka. Wyjątkiem jest formant –acja, poświadczony zaledwie w 3 wyrazach: manipulacja, stratyfikacja, taksacja oraz formant –eż występujący w 2 wyrazach: trzebież i wytrzebież. Przedstawione powyżej uwagi upoważniają do następujących wniosków: przemiany historyczne mają zasadnicze znaczenie dla obrazu poszczególnych kategorii słowotwórczych; aktywność słowotwórcza poszczególnych formantów jest różna na poszczególnych etapach rozwoju danej kategorii; wykładniki formalne właściwe poszczególnym kategoriom słowotwórczym zmieniają się, a niektóre z kategorii, jak np. nazwy danin i opłat, mogą stać się wyłącznie historycznymi, choć żywotność ich modelu okazała się trwalsza niż można byłoby sądzić, mając na uwadze uwarunkowania pozajęzykowe istnienia grupy nazw danin i opłat.