1. MAPA POLITYCZNA ŚWIATA.

KLASYFIKACJA JEDNOSTEK GEOPOLITYCZNYCH

TERYTORIA ZALEŻNE

Terytoria zależne nie posiadają suwerenności.

TERYTORIA ZALEŻNE TYPU KOLONIALNEGO: mają zawsze charakter zamorski, ich politycznym celem jest dążenie do uzyskania niepodległości lub innego statusu zgodnie z zasadą samostanowienia narodów

TERYTORIA ZALEŻNE TYPU KOLONIALNEGO NIESAMODZIELNE: ludność jest w nierówno prawnym położeniu w stosunku do ludności państwa administrującego, ludność tych terytoriów nie posiada tych samych praw wyborczych, np. Puerto Rico (obywatele posiadając obywatelstwo USA nie mają prawa wyboru prezydenta, nie mają też głosu stanowiącego w senacie), Gibraltar (typowa kolonia w Europie)

TERYTORIA ZALEŻNE TYPU NIEKOLONIALNEGO: nie muszą mieć charakteru zamorskiego, na dzisiejszej mapie świata nie ma terytoriów typu niekolonialnego – ostatnie były Andora i Berlin Zachodni.

TERYTORIA POWIERNICZE: są ściśle związane z Kartą Narodów Zjednoczonych:

• Terytoria odebrane państwom nieprzyjacielskim

• Terytoria, które same poproszą ONZ o opiekę

• Terytoria, które w okresie międzywojennym były terytoriami mandatowymi Ligi Narodów

Po II wojnie światowej było od 11 do 13 takich terytoriów, np.: Namibia, Powiernicze Wyspy Pacyfiku (administrowało nimi USA – Mikronezja, Wyspy Marshalla, Palau są teraz państwami, a Mariany Północne to terytorium zależne USA).

Dzisiaj nie ma terytoriów powierniczych!

PAŃSTWA

Państwo jako osoba prawa międzynarodowego powinna posiadać następujące atrybuty:

• Stała ludność

• Określone terytorium

• Rząd

• Zdolność do utrzymywania stosunków z innymi państwami.

Państwa – najważniejsza kategoria jednostek na mapie geopolitycznej świata.

• Każda suwerenna jednostka geopolityczna (z punktu widzenia prawa międzynarodowego)

• Każdy układ międzynarodowy prowadzi w pewnym sensie do utraty części suwerenności

• ONZ wszystkie państwa oprócz Watykanu są jego członkami

Suwerenność – ogólna kompetencja państwa w stosunkach międzynarodowych.

Przejawy suwerenności w stosunkach międzynarodowych:

• Zdolność państwa do nawiązania i utrzymywania stosunków dyplomatycznych i konsularnych z innymi państwami

• Zdolność państwa do podpisywania traktatów i umów międzynarodowych

• Zdolność państwa do zrzeszania się w organizacjach międzynarodowych

PAŃSTWA JEDNOLITE (UNITARNE) – np. Polska, Francja

PAŃSTWA ZWIĄZKOWE (SYMETRYCZNE) – wszystkie części składowe mają takie same uprawnienia, np. Niemcy, USA, Austria, Szwajcaria

PAŃSTWA ZRÓŻNIICOWANE (ASYMETRYCZNE) – poszczególne części państwa nie mają takich samych uprawnień, np. Ukraina (Krym ma autonomię), Rosja, Dania (Niderlandy + Wyspy Owcze)

Mapa polityczna świata jest bardzo dynamiczna i podlega ciągłym zmianom!

Uznanie państwa:

• Teoria konstytutywna – państwo istnienie wtedy, gdy jest uznane przez inne państwa

• Teoria deklaratoryjna – państwo istnieje niezależnie od uznania go przez inne państwa

Rodzaje uznania:

• Indywidualne – uznanie jednostronne, państwo uznaje inne państwo

• Kolektywne – wiele państw uznaje jakieś państwo, np. poprzez przyjęcie do organizacji międzynarodowej i podpisanie deklaracji

• Wyraźne – deklaracja, akt prawny

• Doraźne – np. zawarcie umowy, aby państwo było uznane umowa musi być podpisana

• De jure – uznanie nieodwracalne i niepodważalne, nie można stawiać żadnych sprzeciwów – najczęstsze uznanie

• De facto – państwo może być uznane warunkowo i nie ma charakteru ostatecznego.

Procesy powstawania lub upadku państwa:

1. Zjednoczenie dwóch lub więcej państw – dwa lub więcej państw podejmuje decyzję o połączeniu się w jedno w wyniku czego powstaje nowe państwo: w latach 90. Jemen Południowy +Jemen Północny = Jemen.

2. Inkorporacja państwa przez inne państwo – wchłonięcie NRD przez RFN

3. Rozczłonkowanie państwa – rozpad państwa; państwo rozpada się i przestaje istnieć a na jego miejsce powstają dwa lub więcej państw: rozczłonkowanie Czechosłowacji na Czechy i Słowację.

4. Secesja części terytorium państwa – proces, w wyniku którego od państwa odrywa się część jego terytorium i powstaje na ni jedno lub więcej państw: Etiopia – oderwała się Erytrea i powstało nowe państwo.

5. Uzyskanie niepodległości przez terytorium zależne – dekolonizacja, ponad 100 państw otrzymało w ten sposób niepodległość po II wojnie światowej, np. Timor Wschodni.

ZSRR - SECESJA:

• Składał się z 15 Republik Związkowych, które mogły prowadzić politykę zagraniczną (o ile nie była sprzeczna z polityką zagraniczną ZSRR) i mogły wystąpić z federacji.

• Litwa, Łotwa, Estonia – przykład secesji, wystąpiły z ZSRR zachowując wszystkie aktywa i pasywa

• Pozostałe państwa powstałe w wyniku secesji: Białoruś, Ukraina, Mołdawia, Gruzja, Armenia, Azerbejdżan, Kazachstan, Kirgistan, Uzbekistan, Turkmenistan, Tadżykistan

• Rosja zachowała członkowstwo w ONZ, Radzie Bezpieczeństwa i jest spadkobiercą potęgi ZSRR

JUGOSŁAWIA – ROZCZŁONKOWANIE:

• W wyniku rozczłonkowania powstały państwa Serbia i Czarnogóra (potem oddzielnie), Słowenia, Chorwacja, Bośnia i Hercegowina, Macedonia.

• Jugosławia przestała istnieć jako jednostka geopolityczna.

NAZWA	STATUS
Tajwan	Terytorium uważane przez ChRL za swoją autonomiczną prowincję
Sahara Zachodnia	Terytorium sporne i podzielone między Marokiem a Saharyjską Arabską Republiką Demokratyczną
Kosowo	17 lutego 2008 ogłosiło niepodległość – państwo uznawane przez 95 ze 193 państw członkowskich ONZ, 22 z 27 UE i 24 z 28 NATO; formalnie rzecz biorąc jest państwem nieuznawanym, pozostaje pod opieką ONZ.
Górski Karabach	Ormiańska enklawa będąca przedmiotem sporu między Armenią a Azerbejdżanem
Portoryko	Terytorium zorganizowane nieinkorporowane Stanów Zjednoczonych o statusie wspólnoty
Niue	Terytorium stowarzyszone Nowej Zelandii
Gujana Francuska	Francuskie terytorium zależne o statusie departamentu zamorskiego

 

1. GEOGRAFIA POLITYCZNA OBSZARÓW MORSKICH, PRZESTRZENI POWIETRZNEJ I KOSMICZNEJ.

Podział obszarów morskich:

1. Obszary morskie podlegające wyłącznej jurysdykcji państwa nadbrzeżnego::

• Morskie wody wewnętrzne

• Morze terytorialne

• Wody archipelagowi

1. Wody podlegające ograniczonej jurysdykcji państwa nadbrzeżnego

• Morska strefa wód przyległych

• Strefa wyłącznego rybołówstwa

• Morska strefa ekonomiczna

1. Obszary morskie poza wszelką jurysdykcją państwa nadbrzeżnego

Aktualny podział obszarów morskich wynika z uregulowań prawnych zawartych w Konwencji o Prawie Morza przyjętej 30 kwietnia 1983 roku w Genewie. Według postanowień Konwencji wydziela się:

• morskie wody wewnętrzne – obejmują wody zatok, zalewów, limanów, których brzegi należą do jednego państwa oraz wody portów i mórz wewnętrznych otoczonych brzegami jednego państwa; państwo nadbrzeżne decyduje o tym, który porty są otwarte dla żeglugi międzynarodowej

• morze terytorialne (wody terytorialne) – pas wód o szerokości 12 mil morskich, położonych między wybrzeżem lub wodami wewnętrznymi a morzem otwartym. Morze terytorialne wchodzi w skład terytorium państwa. Obce statki znajdujące się na wodach terytorialnych podlegają prawu państwa nadbrzeżnego.

• Morski pas przyległy – obszar morza otwartego szerokości nie większej niż 24 mile morskie, przylegający do zewnętrznej granicy morza terytorialnego. Z reguły wyznaczany w celu ochrony interesów celnych lub sanitarnych państwa nadbrzeżnego

• Morska strefa wyłączności ekonomicznej – strefa szerokości do 200 mil morskich, w której państwo nadbrzeżne ma wyłączne prawo do badania, eksploatacji oraz ochrony żywych i mineralnych zasobów wód morskich, dna morskiego i pod dnem morskim. Inne państwa mają w tej strefie zagwarantowaną swobodną żeglugę, przelot samolotów oraz układanie kabli podmorskich i rurociągów.

• Morze otwarte - obejmuje wody leżące poza granicami stref ekonomicznych. Stanowi wspólne dziedzictwo ludności, przez co zapewnia swobodne korzystanie z zasobów, swobodną żeglugę, przeloty, układanie przewodów komunikacyjnych i rurociągów oraz prowadzenie badań naukowych – nie może być zawłaszczane przez żadne państwo.

• Cieśniny i kanały morskie – cieśniny i kanały stanowiące międzynarodowe szlaki komunikacyjne; nawet gdy są położone w strefie morza terytorialnego mają zagwarantowany swobodny przepływ obcych statków

• Międzynarodowe kanały morskie – sztuczne drogi łączące dwa otwarte zbiorniki morskie; mają zagwarantowaną swobodę żeglugi niezależnie od stosunku prawnego strefy kanałowej. Konwencja Praw Morza ustanowiła wolność żeglugi po Kanale Sueskim, Panamskim i Kilońskim.

PRZESTRZEŃ POWIETRZNA I KOSMICZNA:

• Władza państwa sięga tak wysoko jak wysoko sięga technika; prawo międzynarodowe nie ustaliło granicy wysokości

• Przestrzeń powietrzna powinna sięgać tak wysoko jak wysoko mogą latać samoloty

• Przestrzeń kosmiczna zaczyna się tam gdzie są najniżsi satelici

• Zwyczajowo przyjmuje się, że granica między przestrzenią powietrzną i kosmiczną znajduje się na wysokości 80- 100 km od powierzchni Ziemi

• Część przestrzeni powietrznej, która przylega do terytorium lądowego i morza jest pod wyłączną jurysdykcją państwa

• w przestrzeni powietrznej nie ma „prawa nieszkodliwego przelotu” na przelot trzeba mieć zgodę tego państwa, które jest właścicielem tego kawałka przestrzeni powietrznej

Delimitacja – pojęcie z zakresu prawa międzynarodowego; oznacza ustalenie przebiegu granicy państwowej. Obejmuje:

• sporządzenie opisu danej granicy

• naniesienie przebiegu danej granicy na mapę o stosunkowo niewielkiej skali

Delimitacja powinna obejmować cały przebieg granicy bez pozostawienia fragmentów o nieokreślonym przebiegu oraz dokładnie określać znaczenie stosowanych terminów i nazw geograficznych. Dokumenty delimitacyjne stanowią podstawę do późniejszego przeprowadzenia demarkacji.

Demarkacja (rozgraniczenie) – ostatni etap w ustalaniu przebiegu granicy między państwami, oznacza wyznaczenie w terenie granicy między państwami. Dokonywana jest przez mieszane komisje międzypaństwowe i polega na szczegółowym wyznaczeniu granicy w terenie, oznaczeniu jej specjalnymi słupkami lub znakami granicznymi.

Może także oznaczać ustalenie specjalnej linii demarkacyjnej przez wrogie sobie armie w okresie zawieszenia broni.

GAZOCIĄG PÓŁNOCNY:

Gazociąg północny to budowany gazociąg do transportu gazu ziemnego z Rosji do Niemiec i państw Europy Zachodniej. Gazociąg prowadzony jest po dnie Morza Bałtyckiego, omijając naturalne kraje tranzytowe – Polskę i republiki bałtyckie. Gazociąg budowany jest przez konsorcjum Nord Stream utworzone przez firmy gazowe niemieckie, rosyjską i holenderską. Pierwsza nitka gazociągu została oddana do użytku 8 listopada 2011 roku.

Przebieg gazociągu: z miejscowości Babajewo w rosyjskim obwodzie wołogodzkim do brzegu Morza Bałtyckiego w Wyborgu, następnie dnem Morza Bałtyckiego do Lubmina w Niemczech. Gazociąg będą tworzyły dwie nitki. Jego całkowita długość ma wynieść 1220 km, w tym 1189 km to odcinek podmorski. Jedynie oba odcinki końcowe przebiegają przez strefy terytorialne Rosji i Niemiec, pozostała część przebiega przez strefy ekonomiczne Szwecji, Finlandii i Danii. Pierwsza zgodę wydała Dania, następnie Szwecja, następnie Finlandia.

Gazociąg Północny jest poddawany międzynarodowej krytyce, najsilniejszej ze strony Polski i państw bałtyckich, z następujących powodów:

• gazociąg jest postrzegany jako przedsięwzięcie polityczne, mające na celu ominięcie Polski i krajów bałtyckich jako krajów tranzytowych; Polska i inne kraje obawiają się możliwości używania dostaw gazu jako instrumentu wywierania nacisku politycznego lub ekonomicznego przez Rosję (co miało miejsce wcześniej, np. podczas konfliktu naftowego Rosji z Ukrainą w 2005 roku)

• podważana jest racjonalność ekonomiczna przedsięwzięcia. Projektantom i wykonawcom zarzuca się nieuwzględnienie ogromnych kosztów obsługi i konserwacji gazociągu biegnącego po dnie morza, która mogą przewyższać korzyści wynikające z uniknięcia opłat tranzytowych

• omijane gazociągiem kraje podnoszą kwestię obniżenia swojego bezpieczeństwa energetycznego

• wskazywane jest ryzyko katastrofy ekologicznej Bałtyku spowodowanej uwolnieniem zalegającej na dnie Bałtyku broni chemicznej, zatapianej tam po obydwu wojnach światowych, co mogłoby spowodować nieodwracalne zniszczenie ekosystemu Bałtyku

• zastrzeżenia ekologów dotyczą także naruszenia dna morskiego i skał będących siedliskiem dla żywych organizmów oraz zagrożeń dla rezerwatów w Zatoce Greisfwaldzkiej

• uzależnienie Europy Zachodniej od jednego źródła gazu – budowa gazociągu jest postrzegana jako próba zwiększenia uzależnienia UE od dostaw rosyjskich

• gazociąg może ograniczać rozwój portu w Świnoujściu – blokuje dostęp jednostkom o zanurzeniu 15 m)

Rosjanie odpowiadają, że to właśnie powyższe zarzuty są motywowane politycznie i ekonomicznie. Według symulacji ekonomicznych, najwięcej na budowie gazociągu północnego straci Polska – są to kwoty rzędu miliardów dolarów.

SPÓR O ORBITĘ GEOSTACJONARNĄ:

Od ponad 30 lat istnieje spór o orbitę geostacjonarną. Orbita kołowa położona jest w płaszczyźnie równika. W 1975 roku jedno z państw równikowych wystąpiło z żądaniem by orbitę geostacjonarną traktować jak ziemskie terytorium państwa. Jeśli na orbicie zostanie umieszczony satelita i porusza się z prędkością kątową to pozostaje w tym samym miejscu. Może znajdować się na niej 180 satelitów kosmicznych co jest ważne w telekomunikacji. Spór o orbitę trwa nadal i nie niesie za sobą większych konsekwencji.

3. TERYTORIUM PAŃSTWA.

Terytorium – przestrzeń, w której działają państwa i inne podmioty prawa międzynarodowego.

Kategorie terytoriów (geofizycznie):

1. Lądowe

2. Wodne (wody śródlądowe i wody morskie)

3. Podziemne (zarówno pod terytorium lądowym jak i wodnym)

4. Powietrzne

5. Kosmiczne (wraz z ciałami niebieskimi)

Kategorie terytoriów (prawo międzynarodowe):

1. Podległe suwerenności poszczególnych państw

2. Zależne (nie podlegają suwerenności żadnego państwa ale za ich stosunki międzynarodowe odpowiedzialność ponoszą inne państwa lub organizacja międzynarodowa)

3. Nie podlegające suwerenności żadnego państwa ale dostępne dla wszystkich państw w celu ich działalności w kierunku określonym w umowach i zwyczajach międzanarodowych

4. Niczyje (mogą być poddane suwerenności jakiegoś państwa)

Państwo jest organizacją terytorialną, więc terytorium jest jego koniecznym elementem. Pomijając Watykan (ze względu na wyjątkowy charakter), najmniejszym współcześnie państwem jest Monako (1,5 km2), a największym Rosja (17075000 km2).

Władza państwa na jego terytorium jest określana jako suwerenność lub zwierzchnictwo terytorialne.

Zwierzchnictwo terytorialne (suwerenność):

• Pełne – wszystkie osoby i rzeczy na terytorium państwa podlegają jego władzy i prawu, istnieje domniemanie, że państwo może postępować na własnym terytorium tak jak chce

• Wyłączne – żadna inna władza nie może działać na terytorium państwa bez jego zgody, jest to uregulowane prawnie

Nabycie i utrata terytorium:

1. Pierwotne – jeśli państwo nabywa terytorium, które do tego czasu nie pozostawało pod władzą żadnego państwa

• Zawłaszczenie ziemi niczyjej (okupacja) –dziś traci na znaczeniu z powodu braku takich terytoriów (ciała niebieskie, księżyc i planety nie podlegają zawłaszczeniu przez państwa);

  • Zasada rzeczywistości– dokonanie efektywnej okupacji, faktyczne objęcie danego obszaru w posiadanie, traktowanie go jako części swego terytorium i wykonywanie tam władzy suwerennej)

  • Zasada jawności – obowiązek notyfikowania innym państwom o dokonanym zawłaszczeniu

• Przyrost terytorium – może nastąpić w sposób naturalny (siły przyrody) poprzez zjawiska na wybrzeżu morskim, morzu terytorialnym lub na rzekach granicznych lub sztuczny (działalność człowieka) poprzez budowę na morzu portów, falochronów czy osuszanie części obszaru morskiego

1. Pochodne – jeśli państwo nabywa terytorium, które do czasu nabycia należało do innego państwa – nabycie pochodne terytorium przez jedno państwo jest więc utratą terytorium dla państwa drugiego

• Cesja – polega na odstąpieniu przez jedno państwo części swego terytorium drugiemu państwu na postawie umowy międzynarodowej (przeniesienie suwerenności terytorialnej)

  • Wzajemna – wymiana terytoriów

  • Odpłatna – kupno – sprzedaż terytorium

• Plebiscyt – o przynależności jakiegoś terytorium decyduje głosowanie ludności zamieszkałej na danym obszarze.

Wszystkie te sposoby mogą być zarówno przyczyną utraty jak i nabycia terytorium. Jeśli chodzi o utratę to istnieje jeszcze:

• derelikacja – przykład utraty terytorium nie na rzecz innego podmiotu; może być również tak, że państwo przestaje wykonywać swoje kompetencje na danym obszarze i porzuca je, co prowadzi do przekształcenia w ziemię niczyją.

Klasyfikacja państw ze względu na wielkość terytorium:

1. wielkie – powierzchnia powyżej 2,5 mln km2: Rosja, Kanada, Chiny, USA

2. duże – powierzchnia od 350 tys. km2 do 2,5 mln km2: Francja, Meksyk

3. średnie – powierzchnia od 150 tys. km2 do 350 tys. km2: Wielka Brytania, Polska

4. małe – powierzchnia od 30 do 150 tys. km2: Holandia, Liberia

5. bardzo małe – powierzchnia poniżej 30 tys. km2

   1. mini państwa: Brunei, Gambia, Cypr

   2. mikro państwa: Liechtenstein, Monako

Klasyfikacja państw ze względu na kształt terytorium:

1. państwa o wydłużonym kształcie – duża rozciągłość terytorialna stwarza utrudnienia w zarządzaniu krajem, ogranicza dostępność do centrum decyzyjnego, stwarza możliwość ruchów separatystycznych na obszarach skrajnych: Chile, Norwegia, Szwecja, Togo, Włochy, Gambia

2. państwa o zwartym terytorium w kształcie prostokąta lub prawie okrągłe – krótka granica, brak półwyspów i wysp, ułatwiona komunikacja ze wszystkimi częściami kraju, skuteczna kontrola, dobre zarządzanie krajem

3. państwa prawie zwarte terytorialnie lecz z odnogami w formie półwyspów lub korytarzy wystających poza główny obszar państwa: Zair, Tajlandia

4. państwa o rozerwanym terytorium (rozczłonkowane) – utrudnione kontakty między ludźmi żyjącymi w różnych częściach, kontrola rządowa i zarządzanie mogą być niesprawne: Malezja (Sarawak, Sabah, część Półwyspu Malajskiego) USA (Hawaje, Alaska)

ENLAWA: terytorium państwa lub jego część ze wszystkich stron otoczona przez terytorium lądowe innego państwa – Watykan, San Marino

PÓŁENKLAWA: enklawa z dostępem do morza – obwód kaliningradzki

EKSKLAWA: część terytorium innego państwa ze wszystkich stron otoczona przez obszar obcego państwa, nie stanowiąca suwerennej jednostki politycznej – hiszpańska Llivia we Francji, niemiecki Busingen w Szwajcarii, belgijska Baarle w Holandii

PÓŁEKSKLAWA: eksklawa z dostępem do morza – Zatoka Wielorybia – północna eksklawa południowoafrykańska Afryki Południowo- Zachodniej.

STOLICA: miasto, w którym znajduje się siedziba centralnych organów państwa.

• wiele państw w początkach swego istnienia rozwijało się wokół głównych siedzib, np. Polska wokół Gniezna

• w stolicach rozpoczynała się państwowość

Klasyfikacja stolic:

• naturalna – ta, która leży w rdzeniu zalążkowym państwa

• sztuczna – położona poza rdzeniem zalążkowym państwa

1. stała – historyczna; pełniła funkcję wiodącego centrum administracyjnego przez stulecia: Paryż, Rzym, Ateny

2. ustanowiona – powstała poprzez świadomy wybór, np. Warszawa (przeniesiono stolicę z Krakowa, by leżała bardziej centralnie), Brasilia (przeniesiono stolicę z Rio de Janeiro z wybrzeża do wnętrzna kraju

3. podzielona – Holandia: Haga i Amsterdam, Boliwia: Sucre i La Paz, RPA: Pretoria i Kapsztad

Funkcje stolicy:

• siedziba władz centralnych, ambasad państw obcych i biur organizacji międzynarodowych

• ma odzwierciedlać zamożność, organizację i siłę państwa

• w państwach federacyjnych stolica pełni funkcję integracyjną/jednoczącą/zespalającą

• źródło siły i autorytetu

• zapewnienie sprawnej kontroli i obrona państwa

Główne przyczyny przenoszenia stolic:

• nobilitacja miejsca pochodzenia władcy – Jamusuko

• bliżej środka ciężkości państwa- Warszawa

• korzystna struktura wewnętrzna miasta – Taszkent

• budowa prestiżowej siedziby władzy - Wersal

Rzeka międzynarodowa (umiędzynarodowiona) – w prawie międzynarodowym jest to rzeka, która spełnia warunki:

• geograficzne: przepływa kolejno przez terytoria co najmniej dwóch państw lub stanowi między nimi granicę

• żeglowności: jest spławna, żeglowna, wpada do morza lub jest z nim połączona pośrednio przez kanał lub inną rzekę

• prawne: na mocy umowy międzynarodowej została ustanowiona na rzece wolność żeglugi dla statków handlowych wszystkich państw

Rzeki międzynarodowe to min.: Dunaj, Cisa, Ren, Łaba, Odra z Wartą i Notecią, Niemen.

Kanał morski międzynarodowy – sztuczna droga wodna, która łączy dwa akweny otwarte dla żeglugi międzynarodowej. Umiędzynarodowienie kanału stanowiącego wody wewnętrzne państwa odnosi się do wolności żeglugi i pozostaje bez wpływu na strefę kanału stanowiącą terytorium państwa.

Międzynarodowe kanały morskie to min.: Kanał Sueski, Kanał Panamski, Kanał Kiloński, Kanał Koryncki .

ARKTYKA

Arktyka to obszar Ziemi otaczający biegun północny.

Status prawny Arktyki nie został jak dotąd uregulowany żadną umową międzynarodową.

Istnieją dwie teorie dotyczące statusu prawnego tych terenów:

• teoria morza pełnego – na terenie Arktyki panuje wolność żeglugi taka jak na morzu pełnym

• teoria sektorów – państwo, którego terytorium przylega do obszarów arktycznych rości sobie prawo do wszystkich obszarów, zarówno odkrytych jak i tych które zostaną odkryte w przyszłości w sektorze. Wierzchołkiem sektora jest biegun północny, granicami bocznymi linie przeprowadzone wzdłuż południków do bieguna północnego od krańcowego punktu wschodniego i zachodniego terytorium lądowego danego państwa. Północna linia brzegowa stanowi podstawę tego sektora.

Teorię sektorów jako pierwsza wysunęła Kanada w 1925 roku. Zgodnie z nią obszar Arktyki powinien być podzielony między: Rosję, USA (Alaska), Kanadę, Danię (Grenlandia), Norwegię.

20 listopada 2008 Komisja Europejska przyjęła komunikat „UE i Region Arktyczny”, który nakreśla główne planowane płaszczyzny działania UE w spornym regionie:

• ochrona regionu Arktyki, szczególnie jej środowiska naturalnego i zamieszkującej go ludności

• badania i monitoring zachodzących tam procesów naturalnych i antropogenicznych

• promowanie zrównoważonego wykorzystywania zasobów naturalnych tego egionu.

ANTARKTYDA

Antarktyda to kontynent o powierzchni ok. 14 mln km2, znajdujący się na półkuli południowej Ziemi, prawie w całości w strefie podbiegunowej. Większa część kontynentu pokryta jest polarną czapą lodową – jest on praktycznie niezamieszkany przez ludzi, nie licząc personelu 37 stacji badawczych. Antarktyda jest jedynym kontynentem na terenie którego nie ma żadnego państwa. Status Antarktydy jest regulowany przez traktat antarktyczny.

Traktat antarktyczny został podpisany 1 grudnia 1959 w Waszyngtonie podczas Konferencji Antarktycznej. Wszedł w życie 23 czerwca 1961. Sygnatariuszami było 12 państw: Argentyna, Australia, Belgia, Chile, Francja, Japonia, Nowa Zelandia, Norwegia, Republika Południowej Afryki, USA, Wielka Brytania, ZSRR. Głównym celem paktu jest leżące w interesie całej ludzkości zapewnienie wykorzystania Antarktydy jedynie do celów pokojowych, tak, aby nigdy nie stała się ona przyczyną międzynarodowych konfliktów. Traktat zabrania jakichkolwiek działań o charakterze militarnym. Nie rozstrzyga kwestii związanych z roszczeniami terytorialnymi, ale je zamraża. Badania naukowe mają być efektem współpracy, a ich wyniki dostępne dla wszystkich. Zabrania się przeprowadzania prób z bronią atomową oraz zanieczyszczania tego rejonu świata. Obszar objęty traktatem antarktycznym wynosi 52,5 mln km2. Początkowo traktat miał obowiązywać do 1991, jednak przedłużono go o kolejnych 50 lat.

1. GRANICE PAŃSTWOWE.

Granica – płaszczyzna prostopadła do powierzchni ziemi i przecinająca ją w kierunku środka ziemi.

Klasyfikacja granic:

• Naturalne – takie, które ukształtowane są przez przyrodę, np. góry, rzeki, bagna

• Sztuczne – wyznaczone przez człowieka, np. granica USA-Kanada

Obecnie podział granic na naturalne i sztuczne jest uważany za mało aktualny.

Klasyfikacja fenomenologiczna granic wg Bogsa:

1. Fizyczne – biegną wzdłuż naturalnej rzeźby terenu

2. Geometryczne – granica w postaci linii prostych bądź w postaci wycinków linii koła kiedy pokrywa się z równoleżnikami

3. Antropogeniczne – granica wiąże się z różnego rodzaju działalnością człowieka, cechami kulturowymi, granicami językowymi i etnicznymi

4. Mieszane – kompromis między trzema wcześniej wymienionymi (występują najczęściej)

Klasyfikacja granic wg Aschorna:

1. Antecedentne - ustalone przed wykształceniem się środowiska socjo- kulturowego (zanim powstały szlaki komunikacyjne, nastąpił rozwój osadnictwa, rolnictwa, itd.) np. granice na Malajach

2. Subsekwentne – powstały po wykształceniu się środowiska socjo- kulturowego, powstały po zagospodarowaniu terenu przez człowieka, uwzględniają więzi, lokalizacje, szlaki komunikacyjne

3. Narzucone – ustalone po wykształceniu się środowiska socjo-kulturowego, ale nie uwzględniające podziałów, np. wiele odcinków granic Polski to granice narzucona (np. Granica na Odrze i Nysie), podziały miast na pół (wiele w Europie)

4. Reliktowe – granice, które nie pełnią dziś funkcji granic politycznych, ale utrzymują się w świadomości socjokulturowej społeczeństwa, np. zabudowa dawnego zaboru pruskiego jest inna niż rosyjskiego, granice dawnych zaborów są bardzo widoczne w czasie wyborów

Funkcje granic:

• Są przede wszystkim barierą dla przepływu ludzi, towarów, środków finansowych, czasami dla możliwości wzajemnego oddziaływania kulturalnego i ideologicznego

• Wzmacnianie kulturowej tożsamości

• Odzwierciedlanie stosunków między sąsiadującymi krajami i regionami

• Obronna – służy fizycznej obronie państwa przed zagrożeniem z zewnątrz

• Gospodarczo hamująca, np. ustanowienie przez USA embarga na cukier i tytoń kubański

• Oddzielanie państwa od środowiska międzynarodowego

• Mogą tworzyć ramy do współpracy i integrować

Funkcja integracyjna granic:

1. Poziom współpracy o charakterze rutynowym – straż graniczna, straż celna, organizacje sanitarne, np. wspólne kontrole celne, wspólne kontrole służb fitosanitarnych

2. Poziom rozwoju współpracy w strefach przygranicznych, może przekształcić się we współpracę trans graniczną – współpraca euroregionów, współpraca w ramach regionalnych a nie państwowych.

Problem etapów wytyczania granic:

1. Umowa międzynarodowa

2. Delimitacja – wytyczanie granic na bardzo dokładnych mapach

3. Demarkacja – wytyczani granic w terenie – jest trudna, gdy granica jest narzucona

4. Re demarkacja – administrowanie granicą państwową – co jakiś czas trzeba przejść wzdłuż granicy i zobaczyć czy stoją znaki albo jak płynie rzeka

5. ORGANIZACJA PRZESTRZENI WEWNĄTRZPAŃSTWOWEJ.

Elementy administracji terytorialnej:

• Administracja zdecentralizowana (samorządowa)

• Administracja zcentralizowana (rządowa)

Poziom władzy terytorialnej:

• Regionalny

• Pośredni

• Lokalny

Zarządzanie wielopoziomowe – tworzenie wielu poziomów władzy (np. terytorialnej). Można to odnosić do wielu rodzajów władzy, organizacji międzynarodowych (w UE: UEpaństworegion). Zarządzanie wielopoziomowe jest zjawiskiem pozytywnym, poprawia efektywność władzy.

Dwoistość funkcji władz terytorialnych:

• wobec państwa (zasada zależności politycznej)

• wobec społeczności terytorialnej (zasada niezależności politycznej)

Podział terytorialny – tworzenie ładu przestrzennego w realizacji działań publicznych, które obejmują działalność władczą i organizatorską, zarówno o charakterze zarządzającym jak i kierowniczym.

Charakter zarządzający (sfera materialna) – np. administrowanie majątkiem państwowym czy samorządowym

Charakter kierowniczy (sfera społeczna) – np. tworzenie przepisów porządkowych.

Kategorie podziału terytorialnego:

• zasadniczy

• pomocniczy

• specjalny

Atrybuty podziału terytorialnego:

• umocowanie prawne

• trwałość granic administracyjnych

• siła władztwa administracyjnego

• zwartość przestrzenna jednostek

Podział terytorialno-administracyjny – względnie trwały podział przestrzeni państwa dokonany w odpowiednich formach prawnych dla jednostek realizujących zadania administracji publicznej.

Jednostka terytorialno-administracyjna – związek terytorialny stworzony w celu wykonywania zadań wobec mieszkańców danego terytorium i władzy państwowej. Cechy charakterystyczne: terytorializacja, instytucjonalizacja.

Relacje w podziale terytorialnym:

• wyprzedzanie – kilka podmiotów niższego rzędu zawartych jest w jednym podmiocie wyższego rzędu

• hierarchiczność – istnieje hierarchia między podmiotami

DECENTRALIZACJA	DEKONCENTRACJA
podmiot otrzymujący władzę jest niezależny	podmiot otrzymujący władzę jest zależny
Autonomia organizacyjna	Ograniczona autonomia organizacyjna
Organy z wyboru	Organy mianowane
Własne dochody	Scentralizowane dochody
Własne kompetencje	Delegacja kompetencji
Własne mienie	Struktura hierarchiczna
Osobowość prawna

Procesy terytorializacji władzy:

• federalizacja – tworzenie autonomicznych, względnie suwerennych regionów mających uprawnienia prawodawcze

• regionalizacja – cedowanie władzy na regiony (w Polsce-województwa)

• municypalizacja – cedowanie władzy na samorząd lokalny, miasta, gminy

Wymiary decentralizacji:

• podział legislatywy

• dystrybucja zadań i kompetencji administracyjnych

• alokacja środków finansowych

• samodzielna polityka zagraniczna (wymiar czysto teoretyczny)

Subsydialność – koncepcja zgodnie z którą każdą sprawę ma rozwiązać organ możliwie najniższego szczebla, dopiero gdy on nie może sobie poradzić, wkracza organ szczebla wyższego.

Umocowanie prawne podziałów terytorialnych:

• uregulowania w konstytucji

  • konstytucja nic na ten temat nie mówi (państwa skandynawskie i bałtyckie)

  • istnieją bardzo ogólne zapisy (Włochy, Węgry)

  • istnieją bardzo szczegółowe zapisy (państwa federalne jak Niemcy, Austria)

  • istnieją elastyczne ramy do tworzenia przepisów (Francja, Grecja, państwa Europy Wschodniej)

• uregulowania w ustawach zwykłych

Czynniki wpływające na kształt podziału terytorialnego:

• historia i typ ustroju państwa

• tradycje samorządowe

• wielkość i zwartość terytorium

• liczba ludności

• stopień wykształcenia sieci osadniczej

Szczeble administracji terytorialnej:

1. regionalny

2. subregionalny A

3. subregionalny B

4. lokalny

5. sublokalny

Powody asymetryczności kompetencji:

• terytorium zamorskie (Wyspy Alandzkie, Wyspy Owcze)

• duża gęstość zaludnienia (duże miasta)

Czynniki wpływające na wielkość jednostek podziału terytorialnego:

• czynniki historyczne

• czynniki geograficzne

  • położenie (głównie szerokość geograficzna – im bliżej bieguna tym większe jednostki, np. Norwegia)

  • położenie względem morza (im bliżej morza tym mniejsze jednostki z wyjątkiem Hiszpanii)

  • górzystość (im większa górzystość tym większe jednostki, np. Szwajcaria)

  • jeziorność i lesistość (im większa tym większe jednostki, np. Szwecja, Polska)

• czynniki polityczne

• czynniki ekonomiki zarządzania (efektywności zarządzania).

1. GEOGRAFIA WYBORCZA.

Geografia wyborcza – nurt badań politologicznych zajmujący się:

• Cechami systemu wyborczego

• Metodami przeliczania głosów

• Marketingiem politycznym

Bada preferencje wyborcze elektoratu w ujęciu przestrzennym. Analizuje zmienność przestrzenną partycypacji (czyli zróżnicowanie frekwencji) oraz organizację przestrzenną okręgów wyborczych i jej wpływ na wynik wyborów.

Czynniki wpływające na oddanie głosu:

• Ekonomiczne (status majątkowy)

• Strukturalne (przynależność do określonej grupy społecznej)

• Aksjologiczne (poglądy, przekonania)

• Geograficzne (pochodzenie z danego regionu)

Wszystkie czynniki zachodzą równocześnie, wzajemnie na siebie wpływają, napędzają się i wzmacniają.

Podział manipulacji wyborczej:

• Manipulacje przy przeliczaniu głosów

• Gerrymandering

Gerrymandering – zmiana granic okręgów wyborczych w taki sposób, aby odnieść maksymalne korzyści. Nie musi to być własne zwycięstwo wyborcze, ale np. przegrana lub ograniczenie sukcesu frakcji przeciwnej.

Metody:

• Pakowanie – polega na spakowaniu dwóch lub więcej regionów w jeden okręg wyborczy; w ten sposób można stworzyć bezpieczny okręg dla siebie lub taki, w którym między sobą będą walczyć konkurenci.

• Pękanie – polega na takim wydzieleniu okręgów wyborczych, aby głosy na frakcję przeciwną zostały rozproszone i żeby jej przedstawiciele nie byli zagrożeniem.

Obszary wyborcze w Polsce wg Otoka:

• Polska katolicko-chłopska

• Polska demokracji prawicowej

• Polska demokracji lewicowej

Charakterystyka geografii wyborczej w Polsce:

• Polski wyborca nie jest wierny

• W czasie wyborów istnieje zjawisko premii za pochodzenie – w rodzinnej miejscowości polityk może liczyć na duże poparcie niezależnie od poglądów politycznych mieszkańcó

• Można zauważyć wpływ podziału na zabory (szczególnie widoczne np. w referendum unijnym 2003)

• Polski wyborca często nie głosuje za ale przeciwko komuś.