Przebieg zachowania popędowego z uwzględnieniem jego faz, etapów i wyzwalających się bodźców kluczowych – na przykładzie zachowania pokarmowego u drapieżników.
W zachowaniu instynktowym etolodzy wyodrębniają dwie fazy: fazę apetencyjną (zachowanie apetencyjne) i działanie spełniające. Faza apetencyjna zachowania instynktowego składa się z kilku etapów. Pierwszy etap jest zwykle uruchamiany przez popęd (np. głód lub popęd płciowy), bez udziału bodźca zewnętrznego, stąd też bywa nazywany etapem popędowym. Następne etapy fazy apetencyjnej są wyzwalane prze odpowiednie bodźce kluczowe, działające na właściwy wrodzony mechanizm wyzwalający. Jednocześnie rozpoczęcie przez zwierzę kolejnego etapu hamuje etap poprzedni. Ostatni etap fazy apetencyjnej kończy się napotkaniem bodźca kluczowego, który wyzwala działanie spełniające. Jest to stosunkowo prosta, wrodzona forma zachowania, jak zjedzenie znalezionego pokarmu, schwytanie ofiary czy kopulacja.
Przykładem zachowania instynktowego jest obyczaj łowiecki sokoła wędrownego. Pierwszym etapem fazy apetencyjnej tego instynktu jest lot krążący polegający na przeszukaniu terenu, wywołany przez popęd głodu. Czynność tę drapieżnik wykonuje tak długo, aż dostrzeże stado ptaków- potencjalnych ofiar. Widok ten jest bodźcem kluczowym, pod wpływem którego sokół przerywa szukanie ofiary, podejmuje zaś pozorowane ataki zmierzające do oddzielenia od stada jednego lub dwu osobników. Jest to niezbędne, ponieważ zderzenie się ze zwartą grupą byłoby niebezpieczne dla atakującego. Odłączenie osobnika od grupy jest bodźcem kluczowym, który hamuje ataki pozorowane, natomiast wyzwala działanie spełniające- właściwy atak, schwytanie i zjedzenie ofiary.
Bodźce kluczowe i wyzwalacze- znaczenie biologiczne i przykłady.
Bodźce kluczowe- występują poza kontekstem społecznym, terminu tego używa się na określenie ubocznych właściwości przedmiotów, jak cechy siedliska stanowiące sygnał do objęcia terytorium, sylwetka drapieżnego ptaka wyzwalająca ucieczkę i chowanie się, ślady pozostawione przez ofiarę. Cechy te działają na właściwy mechanizm wyzwalający w sposób wysoce precyzyjny.
Bodźce wyzwalacze- występują w kontekście społecznym, są swoiste dla danego gatunku i ukształtowały się w procesie doboru naturalnego jako forma przekazywania informacji. Zalicza się do nich bodźce sygnalizujące niebezpieczeństwo czy rangę w grupie oraz wyzwalacze seksualne np. widok samicy tego samego gatunku czy pieśń godowa u ptaków.
Pojęcie popędu, rodzaje i przykłady.
Popęd- wewnętrzny proces nerwowy aktywizujący do działania, stan pobudzenia pewnych zespołów ośrodków i dróg nerwowych.
Rodzaje popędów:
a) podział ze względu na stosunek organizmu do źródła bodźca:
- apetytywne- organizm dąży do kontaktu z bodźcem np. z pokarmem, partnerem seksualnym
- awersyjne- organizm dąży do uchronienia się od bodźca np. napastnika
b) podział ze względu na charakter popędu
- pierwotne- wrodzone, odziedziczone po rodzicach np., głód, popęd seksualny, wrodzone rodzaje strachu
- wtórne (nabyte)- wyuczone w konfrontacji z otoczeniem np. strach przed bólem, głód powstający w określonych sytuacjach
c) podział ze względu na źródło popędu
- wewnątrzpochodne- wyzwalane przez bodźce pochodzące z samego organizmu
- zewnątrzpochodne- wyzwalane przez bodźce zewnętrzne
d) nieokreślone
- popęd ciekawości- dążenie do kontaktu z nowym bodźcem, jednak z gotowością ucieczki, gdyby bodziec okazał się groźny
Pojęcie zachowań (reakcji) intencjonalnych, przerzutowych i upustowych.
Reakcje przerzutowe- w pewnych warunkach zwierzęta w trakcie wykonywania czynności instynktowej mogą nieoczekiwanie przejawić behawior podlegający innemu instynktowi. Na przykład zaobserwowano, że ptaki w trakcie walki nagle ją przerywają i zbierają materiał na gniazdo albo czyszczą pióra lub dziób. Tego rodzaju zachowania najczęściej występują w sytuacji konfliktu popędów lub wtedy, gdy silny popęd nie może się rozładować w adekwatnej dla niego formie behawioralnej.
Reakcje upustowe- jeżeli dany etap zachowania instynktowego pojawia się pod wpływem silnego popędu i zwierzę nie natrafia na odpowiedni bodziec kluczowy, wykonuje właściwe dla tego etapu reakcje niejako „w próżni”, bez widocznej korzyści biologicznej, na przykład pogoń za nieistniejącym łupem.
Reakcje intencjonalne- popęd jest zbyt słaby, aby wywołać właściwe zachowanie popędowe np. ziewanie, szczerzenie zębów, reakcja przykucnięcia.
Behawioralne i fizjologiczne przejawy stanów emocjonalnych u zwierząt.
Fizjologiczne przejawy stanów emocjonalnych u zwierząt:
- zmiany ciśnienia tętniczego krwi
- częstość skurczów serca
- szerokość źrenic
- zwężenie/rozszerzenie naczyń skórnych
- zmiany częstości oddechów
- zmiany stężenia hormonów we krwi
Behawioralne przejawy stanów emocjonalnych u zwierząt:
- ucieczka, walka, pobudzenie ruchowe, znieruchomienie
- wokalizacja (różna częstotliwość, duże natężenie)
- przyjmowanie póz ciała, gesty
Pojęcie temperamentu i charakteru.
Temperament- zespół dziedziczonych cech behawioralnych: emocjonalność, aktywność, towarzyskość.
Charakter- cechy zachowania uwarunkowane przez środowisko, są względnie trwały, charakterystyczne dla jednostki i wpływają na sposób zachowania w różnych sytuacjach.
Cechy indywidualności psychicznej zwierząt.
- temperament uwarunkowany przez czynniki genetyczne
- siła i szybkość reakcji zwierzęcia
- wrodzona część indywidualności zwierzęcia
- cechy uwarunkowane dominującym wpływem czynników środowiska zewnętrznego, są względnie trwałe, charakterystyczne dla jednostki i wpływają na sposób zachowania w różnych sytuacjach
- cechy zdobyte podczas ontogenezy
- cechy wyuczone przez działania człowieka
- zachowanie w określonych sytuacjach
Wpływ czynników genetycznych na zachowanie zwierząt.
Wpływ czynników środowiska na zachowanie zwierząt.
Oswojenie i udomowienie, a kształtowanie zachowania zwierząt.
Oswojenie dotyczy tylko wybranych osobników i wiąże się ze zmianą zachowania wobec człowieka (mniejsza agresja, strach) np. lew w zoo lub cyrku może być oswojony, ale nie jest udomowiony, pozostaje dzikim zwierzęciem.
Wpływ warunków stworzonych przez człowieka na zachowanie dzikich, oswojonych zwierząt:
- behawior zwierząt utrzymywanych w niewoli czy nawet urodzonych w zoo może podlegać modyfikacjom środowiska, ale nie domestykacji
- zwierzęta mogą być oswajane, trenowane
Udomowienie wiąże się ze zmianami genetycznymi i dotyczy modyfikacji cech np. morfologicznych i behawioralnych całych populacji zwierząt danego gatunku.
Wzmacnianie cech pożądanych:
- uległość
- wzrost, reprodukcja
- wygląd
- cechy młodociane: duże oczy, oklapnięte uszy, spłaszczona część twarzowa, behawior zabawowy u dorosłych osobników
Redukcja cech niepożądanych:
- strach
- agresja
- cechy fizyczne: mniejsze rogi, a nawet bezrożność
Wpływ warunków stworzonych przez człowieka na zachowanie zwierząt udomowionych:
- ograniczenia środowiskowe (ograniczona przestrzeń, brak substratów, bodźców stymulujących)
- zmiany behawioralne (forma zachowania, czas trwania)
Klasyfikacja procesów pamięciowych u zwierząt.
a) ze względu na rodzaj zapamiętywanego materiału
- pamięć opisowa (deklaratywna}- pamięć zdarzeń, miejsc, obiektów, zwierząt, ludzi
- pamięć proceduralna (ruchowa, nieopisowa, niedeklaratywna)- pamięć procedur, umiejętności, nawyków
b) ze względu na czasowe właściwości pamięci
- pamięć katalogowa – pamięć zdarzeń przeszłych
- pamięć operacyjna (robocza)- pamięć zdarzeń aktualnie toczących się
Zdolności kognitywne u zwierząt: znaczenie biologiczne zachowań inteligentnych.
Zdolności kognitywne u zwierząt:
- kapucynki i makaki kamieniem rozbijają muszle mięczaków
- szympansy w zachodniej Afryce rozbijają orzechy kokosowe przy użyciu techniki młota i kowadła
- szympansy strącają owoce z drzew oraz polują na mrówki lub termity, drążąc gniazdo owadów za pomocą patyka
- małpy dokonują „taktycznych oszustw”, aby wprowadzić w błąd drugiego osobnika, a samemu osiągnąć korzyści
- szympansy piją wodę z cieku wodnego przy użyciu liścia, jako „gąbki”- nasączają go i wyciskają do pyska
- małpy zawierają koalicje z osobnikami silniejszymi, dzięki czemu nawet słabszy osobnik może zachować wyższą pozycję w hierarchii
- walenie przy użyciu gąbek mącą dno morskie w celu dezorientacji potencjalnych ofiar
- walenie trzymają gąbki na pyskach dla ochrony delikatnych nosów podczas przeczesywania kamienistego dna morskiego w poszukiwaniu ryb i skorupiaków
- u waleni każdy osobnik wydaje sobie tylko właściwy dźwięk (gwizd), jakby swoistą „wizytówkę głosową”, poszczególne delfiny potrafią jednak naśladować gwizdy innych osobników, co może sugerować, iż występuje tu coś w rodzaju wołania imienia
Znaczenie biologiczne zachowań inteligentnych:
- ułatwiają zdobywanie pożywienia
- są pomocne w unikaniu niebezpieczeństw
- umożliwiają komunikację między osobnikami
Biologiczne funkcje emocji i ich ekspresja.
Funkcje emocji:
- pobudzają układ autonomiczny i hormonalny- przygotowują organizm do skutecznego działania
- nadają motywację czynnościom podtrzymującym życie
- komunikacja (sygnały alifacyjne i agonistyczne)
- ustalają reguły życia społecznego
Ekspresja emocji:
- sygnały alifacyjne- związane ze zbliżaniem się, zmniejszaniem dystansu, nawiązywaniem pozytywnych relacji społecznych np. sygnały zachęcające do zabawy
- sygnały agonistyczne- związane ze zwiększaniem dystansu, ucieczką, agresją np. zachowania agresywne (groźba, atak) lub uspokajające (uległość, poza poddańcza)
- sygnały agresywne- występują przed atakiem, są to różne formy grożenia np. wyprostowana sylwetka, szeroko rozstawione tylne kończyny, ogon wysoko podniesiony, utrzymywanie kontaktu wzrokowego)
- sygnały uspokajające
a) aktywne sygnały uspokajające np. skulona sylwetka, uszy odchylone do tyłu, ogon skulony pomiędzy kończynami
b) bierne sygnały uspokajające np. pozycja leżąca, bezruch, odsłanianie klatki piersiowej i brzucha, uszy położone do tyłu i płasko przylegające do głowy
Agresywność, a hormony.
Wśród hormonów wpływających na agresywność stosunkowo najlepiej została poznana rola testosteronu. Wiadomo, że kastracja samców, od dawna stosowana w hodowli zwierząt gospodarskich, powoduje ich złagodnienie. Podobne zjawisko występuje u zwierząt laboratoryjnych: reakcje agresywne zanikają u szczurów kastrowanych, natomiast pojawiają się ponownie u tych samych zwierząt po iniekcji testosteronu. Poziom testosteronu zależy od rangi zwierzęcia w stadzie i aktualnej sytuacji socjalnej: obce samce wprowadzane do stada są zwykle obiektem ataku i wykazują niski poziom testosteronu we krwi, poziom tego hormonu koreluje się z pozycją socjalną- osobnik alfa ma najwyższy poziom testosteronu, gdy zostanie on jednak zabrany ze stada, poziom hormonu obniża się. Na agresywność zwierząt wpływają też żeńskie hormony płciowe. Ciężarne samice są agresywne wobec samca wchodzącego na ich terytorium, zachowania takie są widoczne również w okresie karmienia. Wpływ na to ma progesteron.
Funkcja podwzgórza w sterowaniu zachowania.
- odpowiada za reakcje stresowe
- nadaje rytm procesom behawioralnym
- reguluje sen, czuwanie
- reguluje pobieranie pokarmu
- reguluje rozmnażanie i opiekę rodzicielską
- kontroluje strach i agresję
- modyfikuje czynności emocjonalne i motywacyjne, część boczna podwzgórza jest częścią
Pojęcie zachowania zwierząt.
Zachowanie się to skoordynowane reakcje osobnika, które służą zaspokojeniu określonej potrzeby - biologicznej, psychicznej lub społecznej - zachodzące pod wpływem czynników zewnętrznych lub bodźców wewnętrznych.
Kierunku badawcze w rozwoju nauk behawioralnych (zoopsychologia, behawioryzm, etologia)
Zoopsychologia:
- kierunek, który w wyjaśnianiu zachowania zwierząt akcentował ich subiektywne przeżycia
- zakładano, że przeżycia te odpowiadają analogicznym subiektywnym zjawiskom u ludzi
- zoopsychologia była kierowana na antropomorfizm, a jej osiągnięciem jest badanie zdolności percepcyjnych i obyczajów zwierząt
Behawioryzm:
- kierunek, który w przeciwieństwie do zoopsychologii odrzucał potrzebę uwzględniania przeżyć
subiektywnych
- behawioryści odrzucali metody badawcze stosowane w psychologii, jak również negowali potrzebę zajmowania się zjawiskami psychicznymi, ze względu na ich subiektywny ,a przez to niepoznawalny charakter
- osiągnięcia behawiorystów: rozpowszechnienie metod badania u zwierząt wyuczonych reakcji ruchowych
Etologia:
- obecna etologia zwierząt, w tym etologia stosowana - to kierunek, który rozwinął zarówno osiągnięcia zoopsychologów, jak i behawiorystów
- etologia uznaje istnienie zjawisk subiektywnych u zwierząt, jednakże nie opiera na nich interpretacji zachowania
- badania etologiczne wymagają znajomości i zastosowania wiedzy z rożnych dziedzin nauk biologicznych, takich jak : fizjologia, ewolucjonizm, psychologia, hodowla zwierząt
4 sposoby interpretacji zachowania zwierząt wg Tinbergena (przyczyna, autogeneza, filogeneza, funkcja) na przykładzie galopu u konia lub wokalizacji u słowika.
Jeden z twórców etologii, Nicholas Tinbergen uważał, że przejaw jakiegoś zachowania się zwierzęcia można i należy wyjaśniać na 4 różne sposoby : przyczyna, ontogeneza, filogeneza, funkcja.
Czynność ruchowa konia - galopowanie
Ustalenie przyczyny:
- koń galopuje, ponieważ impulsy nerwowe z mózgu i rdzenia kręgowego prowadzą do skurczu włókien mięśniowych w sposób skoordynowany
- impulsy i skurcze mięśni występują z powodu określonych zmian fizjologicznych i biochemicznych i dają szereg reakcji chemicznych doprowadzających w rezultacie do określonego chodu
2. Wyjaśnienie zachowania się konia w oparciu o ontogenezę, czyli rozwój osobniczy
- koń galopuje, ponieważ w okresie wczesnego rozwoju motorycznego źrebię nauczyło się koordynacji swoich kończyn i tułowia, która pozwoliła na galopowanie
3. Wyjaśnienie zachowania się konia w oparciu o filogenezę, czyli rozwój rodowy
- konie galopują, gdyż to wynika z ich ewolucji w kierunku poruszania się jak najbardziej sprawnego przy dużej szybkości
- miliony lat temu przodkowie koni - zwierzęta, które nie poruszały się tak szybko i sprawnie - wyginęły
4. Wyjaśnienie zachowania się konia w odniesieniu do jego funkcji (aspekt przystosowawczy)
- koń galopuje, gdyż jest to najlepszy sposób, aby uniknąć drapieżnika
- koń jest gatunkiem należącym do potencjalnych ofiar w łańcuchu troficznym i ucieczka to najskuteczniejsza strategia przeżycia konia na otwartej przestrzeni