Materiały dla uczestników wykładu ZAGADNIENIA PRAWNE A CHOROBY PSYCHICZNE
ZAGADNIENIA PORUSZANE NA WYKŁADACH
Podstawowe problemy etyczne na styku prawa i medycyny.
Niektóre regulacje prawne mają wyraźne uwarunkowania etyczne, inne są moralnie obojętne, chociaż bywają nakazane lub zakazane przez prawo ( np. regulacje podatkowe). Wyraźnie uwarunkowane etycznie jest np. prawo rodzinne oraz pewne normy prawa karnego, a także szczegółowe zagadnienia pozostające na styku tych dziedzin prawa (np. zapłodnienie wspomagane tzw. in vitro). Wśród norm prawa karnego najwyraźniejsze związki z regułami moralnymi, poza tymi normami, które wyraźnie są powtórzeniem Dekalogu, mają przepisy o eutanazji i przerywaniu ciąży. Eutanazja jest według polskiego kodeksu karnego przestępstwem, podobnie jak przerwanie ciąży. Legalne przerwanie ciąży ograniczone jest do szczególnych przypadków życiowych (ciąża w wyniku przestępstwa ,np. zgwałcenia lub kazirodztwa; ciąża zagraża zdrowiu lub życiu kobiety ciężarnej; płód ma nieuleczalną wadę, i w zasadzie możliwe jest do ukończenia 12. tygodnia trwania ciąży. Lekarz ma wynikające z ustawy prawo odmówienia wykonania zabiegu medycznego przerwania ciąży (tzw. klauzula sumienia).
Eutanazja, czyli zabójstwo dokonane na żądanie ofiary i pod wpływem współczucia dla niej jest przestępstwem, chociaż karanym łagodniej niż zwykłe zabójstwo.
Zawód lekarza jest uregulowany prawnie (ustawa o zawodzie lekarza i lekarza dentysty). Regulacja ta zawiera normy dotyczące wykonywania zawodu (kto może wykonywać zawód lekarza), odpowiedzialności dyscyplinarnej za naruszenie zasad wykonywania zawodu, oraz szczególne uprawnienia i obowiązki lekarza. Szczególne obowiązki to: obowiązek udzielania pomocy, działania dla dobra chorego , obowiązek udzielania pacjentowi informacji o stanie jego zdrowia i planowanej terapii, obowiązek uzyskania zgody na leczenie. Szczególne prawa to, poza klauzulą sumienia, prawo (i obowiązek zarazem) zachowania tajemnicy lekarskiej. Prawa te i obowiązki są źródłem różnych dylematów (np. obowiązek ratowania życia a konieczność uzyskania zgody na leczenie).
Lekarze maja obowiązek należenia do tzw. izb lekarskich, które uprawnione są do prowadzenia postępowań dyscyplinarnych w przypadkach naruszenia etyki lekarskiej.
Zawód psychologa jest również uregulowany prawnie (ustawa o zawodzie psychologa), jednakże brak przepisów wykonawczych powoduje, ze regulacja ta nie działa w praktyce. Nie ma także organów, które mogłyby prowadzić postępowania dyscyplinarne w przypadkach naruszenia etyki przez psychologów.
UBEZWŁASNOWOLNIENIE to kategoria prawa cywilnego. Orzeczenie przez sąd, że człowiek jest ubezwłasnowolniony powoduje, że traci on zdolność do czynności prawnych. Nie może działać prawnie we własnym imieniu. W jego interesie działa opiekun powołany przez sąd lub przedstawiciel ustawowy, gdy ubezwłasnowolniony nie jest pełnoletni. Ubezwłasnowolnienie może być całkowite lub częściowe. Częściowo ubezwłasnowolniony zachowuje zdolność do działań prawnych na poziomie osoby, która ukończyła 13 lat – może skutecznie działać w zwykłych czynnościach dnia codziennego.
Ubezwłasnowolnienie orzeka się w interesie osoby, której dotyczy nie w interesie innych osób (np. nie dla zachowania majątku dla spadkobierców).
Przyczyny ubezwłasnowolnienia: choroba psychiczna, niedorozwój umysłowy albo inny rodzaj zaburzeń psychicznych, w szczególności pijaństwo lub narkomania, które powodują, że człowiek nie jest w stanie kierować swym postępowaniem.
Procedura: - wniosek może złożyć osoba bliska lub prokurator; - właściwy jest sąd okręgowy; - do wniosku należy dołączyć świadectwo lekarskie, wydane przez lekarza psychiatrę o stanie psychicznym osoby, której dotyczy wniosek o ubezwłasnowolnienie - odbywa się rozprawa, podczas której co do zasady należy wysłuchać osobę, która ma być ubezwłasnowolniona, - potrzeba jest opinia biegłego psychiatry i biegłego psychologa, - wydanie opinii może być poprzedzone obserwacja w zakładzie zamkniętym leczenia psychiatrycznego, która może trwać maksimum sześć tygodni - odwołanie od orzeczenia sądu I instancji może złożyć także ta osoba, której ubezwłasnowolnieni orzeczono, - w orzeczeniu musi być wskazana przyczyna ubezwłasnowolnienia, a ustanie tej przyczyny powinno stać się powodem uchylenia ubezwłasnowolnienia.
NIEPOCZYTALNOŚĆ to kategoria prawa karnego. Stwierdzenie niepoczytalności powoduje, że sprawca czynu zabronionego nie odpowiada karnie, ponieważ nie można mu przypisać winy, której przypisanie jest jednym z koniecznych warunków odpowiedzialności karnej (obok popełnienia czynu zabronionego przez ustawę obowiązującą w czasie jego popełnienia i stwierdzenia, że szkodliwość społeczna takiego czynu jest większa niż znikoma).
Niepoczytalność stwierdza sąd karny orzekający w sprawie o przestępstwo na podstawie opinii co najmniej dwóch biegłych psychiatrów. Lub prokurator przed wniesieniem sprawy do sądu, także na podstawie opinii co najmniej dwóch biegłych psychiatrów. Celem wydania opinii sad może postanowić o obserwacji osoby w zamkniętym zakładzie leczenia psychiatrycznego na czas nie dłuższy niż 8 tygodni.
Natomiast tylko sąd może orzec o zastosowaniu wobec sprawcy środków zabezpieczających w postaci izolacyjnej – umieszczenia w zakładzie leczenia psychiatrycznego na czas nieoznaczony. Tylko sąd może orzec o wypuszczeniu z zakładu, na wniosek psychiatrów, którzy stwierdzają wyleczenie. Wniosek taki nie wiąże sądu.
POCZTALNOŚĆ OGRANICZONA oznacza ograniczenie w rozumieniu znaczenia czynu lub pokierowania postępowaniem, a nie ich zniesienie i wiąże się ze złagodzeniem wymiaru kary.
Lecznicze środki zabezpieczające, polegające na umieszczeniu w zakładzie leczenia psychiatrycznego lub na leczeniu odwykowym w przypadku alkoholizmu albo narkomanii, mogą wiązać się również odpowiednio z popełnieniem przestępstwa w związku z zaburzeniem preferencji seksualnych albo w związku z alkoholizmem lub narkomanią.
Sprawcę przestępstwa związanego z zaburzeniami preferencji seksualnych sąd może po odbyciu kary skierować do zamkniętego zakładu leczenia psychiatrycznego bezterminowo. Zwolnienie może orzec tylko sąd po zasięgnięciu opinii biegłych lekarzy psychiatrów. Do takiego sprawcy można zastosować również terapie farmakologiczną (tzw. chemiczna kastracja).
SILNE WZBURZENIE to kategoria karnoprawna powodująca złagodzenie odpowiedzialności za zabójstwo (tzw. zabójstwo w afekcie). To określenie bardziej psychologiczne niż psychiatryczne.
Kategoria upośledzenie umysłowe lub choroba psychiczna pojawia się również w określeniu przestępstwa wykorzystania seksualnego osób , dotkniętych takim ograniczeniem sprawności umysłowej.
W zakresie prawa rodzinnego stan psychiczny człowieka może stać się przeszkodą do zawarcia związku małżeńskiego. Kodeks rodzinny i opiekuńczy stanowi, że nie może zawrzeć małżeństwa osoba dotknięta chorobą psychiczną albo niedorozwojem umysłowym. Sąd może zezwolić takiej osobie na zawarcie małżeństwa, jeżeli nie jest ona ubezwłasnowolniona całkowicie, a jej stan zdrowia lub umysłu nie zagraża małżeństwu albo zdrowiu przyszłego potomstwa. Choroba psychiczna lub niedorozwój umysłowy jest przyczyną unieważnienia małżeństwa, jeżeli w chwili zawierania związku drugi z małżonków o tym nie wiedział.