Len i konopie

Źródła pisane:

- spisany przez Herborda – żywot Ottona z Bambergu, lata 50. XII w., konopie bogactwem Pomorza

- 1145 r. – przywilej fundacyjny klasztoru cystersów w Lądzie, Mieszko Stary nakłada na ludność wsi klasztornych obowiązek świadczenia lnu na rzecz fundowanego klasztoru

- 1361 r. – dekret arcybiskupa Jarosława Bogorii rozsadzający spór o dziesięciny między Kazimierzem Wielkim a biskupem krakowskim Janem Bodzantą, określał wymiar dziesięciny konopnej

Len i konopie – dziesięcina kościelna, pn PL głównie len, a pd (głównie Małopolska) konopie. Dziesięcina konopna świadczona głównie w „kitach” czystych włókien.

Len liczy około 200 gatunków, z których tylko len zwyczajny (Linum usitatissimum L.) jest rośliną uprawną o dużym znaczeniu gospodarczym. Len zwyczajny jest gatunkiem rocznym. Najstarsze znaleziska archeobotaniczne świadczą o tym, że udomowienie lnu nastąpiło na Bliskim Wschodzie. Len włóknisty posiada długą i prostą łodygę. Kwiaty przeważnie zabarwione są na niebiesko lub biało.

Len włóknisty dobrze rośnie w klimacie umiarkowanym. Brak wody oraz silne nasłonecznienie pogarsza jakość włókna. W Polsce najlepsze warunki są w części północnej i północno-wschodniej kraju oraz na Przedgórzu Karpackim i Sudeckim.

Konopie siewne (Cannabis sativa L.) są rośliną łatwo dostosowującą się do otaczających warunków środowiskowych. Służą im cieplejszy klimat i żyzne gleby dobrze zachowujące wodę. Są to jednoroczne rośliny dwupienne, wiatropylne. Osobniki męskie konopi to tzw. płaskonie, a żeńskie to głowacze. Kwiaty męskie posiadają 5 długich pręcików, otacza je okwiat o zielonożółtych lub czerwonawych zakończeniach. Kwiaty żeńskie są zielone, bezokwiatowe i tworzą kwiatostany w kształcie wiechy.

Konopie prawdopodobnie pochodzą ze Środkowej Azji. Inni badacze uważają, że pierwotnie konopie występowały na terenie zachodniej Syberii i na południe od Morza Kaspijskiego. „Płeć” konopi można rozpoznać też po tym, że płaskonie są mniej ulistnione, a głowacze mają grubsze łodygi. Osobniki te różnią się długością okresu wegetacji. W przypadku płaskoni kończy się on 4-6 tygodni szybciej.

W odróżnieniu od włókien lnu, włókna konopi są dużo mocniejsze i grubsze. Wykorzystywano je głównie do produkcji lin, powrozów, sznurów i grubych tkanin. Te grube włókna pochodzą od osobników żeńskich. Włókna pochodzące od roślin męskich są delikatniejsze i można je porównać do lnianych.

Uprawa konopi na większą skalę w Europie ma miejsce dopiero w XV w.

Len – Gdańsk (paździerze i nasiona), Gniezno, Poznań, Popęszyce, Santok, Szczecin, Giecz (duża ilość słomy lnianej, nasion i szczątków torebek, Wolin (76 paździerzy, nasiona)

Konopie – Gniezno XI w., w Opolu, Bródnie pod Warszawą, w Gdańsku (nasiona), Gieczu (liczne owocki), Tumie łęczyckim, Wrocławiu, Gnieźnie, Wolin (2 nasiona)

Spotyka się mniejsze i większe nasionka konopi. Większe (Cannabis sativa L.) przypominają dzisiejsze, a mniejsze - dzikie (Cannabis ruderalis).

Konopie siewne – Opole (XI/XII w.), Bródno (X/XI w.)

Konopie dzikie – Gdańsk (XII w., wielkością są między mniejszymi a większymi, ale zachowały się tylko połówki), Giecz (XI-XII w.), Tum łęczycki (mniejsze od dzikich, XII-XIII w.), Wrocław i Gniezno – po jednym nasionku.

Wrześnica. Na brzegu Wieprzy znaleziono wiązkę lnu, torebki i nasiona. Pojedyncze fragmenty włókien. Ok. 800 egzemplarzy. Owoce zachowały się we fragmentach, stanowiąc ok. 152 całe okazy. Chwasty: sporek olbrzymi, kanianka lnowa, lnicznik właściwy – len we Wrześnicy był w niewielkim stopniu opanowany przez te rośliny. Wiązki długości 26-28 cm. Gleba dobra do uprawy lnu. Jara uprawa. Przedplonem było proso. Brak korzeni (i partii szczytowych), wyrównana nasada wiązki, znaczny udział chwastów pozwalają przypuszczać, ze len był ścinany sierpem tuż nad poziomem gruntu, co ograniczyło możliwość oczyszczenia plonu z towarzyszących mu chwastów. Sposób ten stosowano wyjątkowo, być może był on wymuszony w szczególnie suchych latach na obszarach o bardziej zwięzłych glebach z udziałem składników gliniastych. Albo może korzenie ścięto dopiero po wyrwaniu rośliny.

Len na brzegu rzeki musiał być poddany zabiegowi roszenia. Na terenie grodziska liczne gliniane wrzeciona.

W przekroju poprzecznym dojrzałej łodygi wyróżnia się skórkę, składającą się z jednej warstwy komórek, korę pierwotną, pierścień pęczków włókna, korę wtórną, drewno, rdzeń i kanał rdzeniowy. Pomiędzy drewnem, a korą wtórną znajduje się cienka warstwa miazgi. Pęczki włókien składają się z oddzielnych, elementarnych włókien, sklejonych ze sobą pektyną.

UZYSKANIE WŁÓKNA

Wysiew lnu odbywa się na wiosnę, koniec kwietnia - początek maja. Nasiona do wysiewu powinny być wolne od nasion innych chwastów, które mogą osłabić plon.

Zbiór plonów przypada na sierpień. Najlepiej zbierać len włóknisty, gdy przybierze on zielonożółtą barwę, żółte liście opadną do połowy wysokości, nasiona są wykształcone, miękkie, ale jeszcze nie brunatne. Takie ziarna dojrzeją podczas suszenia. Len wyrywa się ręcznie z korzeniami chwytając go w pobliżu główek nasiennych, dzięki czemu zachowuje się 15% włókna. Na ręczne wyrwanie lnu z 1 hektara potrzeba ok. 20-25 dni pracy. Wyrwany len rozkłada się na polu, by wysechł. Niektórzy rolnicy wiązali go w snopki i tak zostawiali na polu lub układali w tzw. daszki, opierając łodygi na żerdziach lub na drutach. Takie suszenie mogło trwać od paru godzin do paru dni, by dojrzały nasiona.

Dobrym miesiącem na siew konopi jest maj. Najlepszym miejscem na ich uprawę są tereny z większą ilością wody, jednak nie mogą być to obszary całkiem podmokłe.

Problemem przy zbiorze żniw może być to, że męskie osobniki konopi dojrzewają o jakieś 4 tygodnie szybciej niż osobniki żeńskie. Pozostawienie dojrzałych płaskoni na polu doprowadza do rozpoczęcia wstępnego procesu roszenia, na czym cierpi jakość włókna. By zapobiec takiemu procesowi należałoby najpierw zebrać ręcznie z pola płaskonie, a następnie głowacze, co z kolei jest bardzo pracochłonne. Przy uprawie na włókno kosi się płaskonie i głowacze razem zaraz po dojrzeniu tych pierwszych, gdy ich liście pożółkną i opadną. Głowacze są wówczas jeszcze zielone i dopiero zaczynają opadać im liście. Zbiór w tym czasie powoduje uzyskanie mniejszego zbioru nasion i włókna, ale otrzymane włókno będzie jednolite.

Po suszeniu łodyg dokonuje się młócki, czyli odziarniania lnu i konopi. Taką czynność można wykonać na specjalnych grzebieniach, na których obrywa się główki nasienne, dzięki tej metodzie słoma nie zostaje poplątana. Etap odziarniania można dokonać także przy pomocy kijanek lub cepów, którymi obija się główki.

Kolejnym etapem w procesie uzyskania włókna jest moczenie lub roszenie łodyg lnu i konopi. Czynności te mają na celu rozłożenie pektyn, czyli klejów roślinnych, spajających pęczki włókien z otaczającymi je tkankami roślin. Roszenie odbywa się na łące, nie powinno się kłaść łodyg na gołej ziemi. Może być przeprowadzane o każdej porze roku. Proces rozkładania pektyn podczas roszenia dokonuje się dzięki wilgoci, ciepłu, a zwłaszcza grzybom (pleśniakom). Okres roszenia może trwać od 2-3 do 6-8 tygodni. Z kolei moczenie może odbywać się w naturalnych zbiornikach wodnych, wodach płynących lub w specjalnie stworzonych dołach, tzw. moczydłach. W odróżnieniu od roszenia, moczenie trwa od 2 do 4 tygodni. Najlepiej wykonywać ten etap w miesiącach letnich – od czerwca do sierpnia, ponieważ cieplejsza woda przyspiesza cały proces. Jednak słabą stroną tej metody są bakterie, które wówczas się wytwarzają i biorą udział w rozkładzie pektyn. Bakterie te bowiem mogą być niebezpieczne dla zdrowia zwierząt i ludzi. Oprócz szybszego rozkładu pektyn, zaletą moczenia ma być uzyskanie jaśniejszego, bardziej giętkiego oraz silniejszego włókna.

Proces roszenia/moczenia jest zakończony, gdy włókno z łatwością odchodzi od paździerzy, czyli zdrewniałych części łodygi. Taka słoma łamie się z lekkim trzaskiem. Ważne jest by zakończyć ten proces w odpowiednim momencie. W zależności od wybranej metody i czasu jaki jest na to poświęcony, włókno może przybrać barwę od beżowej do ciemnobrązowej.

Sztuczny zbiornik wodny w Rozprzy założono na dawnym korycie rzeki Luciąży. Po zakończeniu wykorzystywania został on zasypany piaskiem. Do końca nie wiemy jeszcze do czego służył ten zbiornik. Powinny to wyjaśnić dalsze badania i analizy pobranych próbek. Prawdopodobnie, przynajmniej w jakimś momencie funkcjonowania, wykorzystywano go jako moczydło do lnu. Są drewniane konstrukcje.

Po tym etapie znów następuje etap suszenia. Suszenie mogło odbywać się bezpośrednio na słońcu, ustawiając pęki pionowo w stożek, nad zagłębionym ogniskiem, nad którym kładziono żerdzie i na nich rozpościerano łodygi lub w piecach piekarskich lub w ich pobliżu. Takie piece znaleziono w Gdańsku, w ich otoczeniu znajdowały się paździerze.

Kolejną czynnością jest międlenie bądź cierlenie (tarcie), proces ten ma pozbawić łodygi zdrewniałych części. Międlenie polega na wsunięciu łodyg roślin między mechanizm nożycowy i kilkakrotnym uderzaniu. Gdy jeden koniec łodyg jest połamany, odwraca się je i łamany jest drugi koniec. Cierlenie polega na kruszeniu i zdzieraniu twardych części łodygi. W przypadku cierlenia „miecz jest dwu-, a czasem wielodzielny i stosownie do tego tyleż jest szpar w tworzącej drugie ramię nożyc podstawie cierlicy (…) nie uderza się tak mocno w łodygi i przeciąga się je kilka razy pod lekko dociskającą dźwignią. Potem pozostałe pomiędzy włóknami paździerze wytrzepuje się uderzając klepadłem”. Jest to tzw. trzepanie, powinno być ono na tyle mocne, by usunąć zanieczyszczenia, ale nie można doprowadzić do zniszczenia włókna. Jeszcze w XX wieku w wielu miejscach do łamania łodyg używano tylko zwykłego kija bądź grubej, wałkowatej kijanki, którymi uderzano w łodygi.

Na slajdzie międlica z Gdańska i trzepaczka też z Gdańska.

Po wytrzepaniu włókna przychodzi czas na czesanie. Do tego celu wykorzystywano szczotki przymocowane do ławy. Taką szczotką mogła być deseczka, na której nabito gwoździe. Zwykle pierwsze czesanie odbywało się na szczotkach z rzadziej nabitymi zębami, a kolejne już na gęstszych.

Cały proces uzyskania włókna, od siewu do jego czesania, w przypadku lnu trwa ok. 100 dni. Z hektara można otrzymać od 700 do 1000 i więcej metrów tkaniny lnianej. Ze 100 kg słomy lnianej po całym procesie obróbki pozostaje ok. 12-14 kg włókna długiego i 6-8 kg włókna krótkiego (tzw. pakuł). Z ok. 7,5 kg gotowej do tkania nici lnianej wg duńskich eksperymentów można utkać ok. 10 koszul.

WYTWARZANIE NICI

Kołowrotek pojawia się w 2. poł. XII w.-XIII w. Wcześniej albo ręcznie albo na wrzecionie. Najmniej skomplikowane jest skręcanie włókien między dłońmi.

Wrzeciono - W tym wypadku wykorzystuje się najczęściej zakończony haczykowato pręt. Najprościej jest przytrzymać przędziwo ręką, która będzie smykać (wyciągać z kądzieli), można jednak z łatwością uzyskać większą swobodę dłoni, np. przygniatając kądziel kamieniem, a nawet mobilność, gdy zatknie się włókna za paskiem. W trakcie przędzenia jedna ręka smyka włókna, druga natomiast jednocześnie wyciąga, napręża i skręca niedoprzęd. Wrzeciono trzymane jest za przeciwległy do haczykowato zwieńczonego koniec. Po sprzędzeniu nić nawijana jest na wrzeciono. Wiele wrzecion w miejscu zgrubienia znaki magiczne lub własnościowe, w tym wypadku wskazywałoby to na służebny charakter pracy. Na jednym wrzecionie z Gdańska znak lilii. Przędzenie miało być powszechnym zajęciem kobiet.

Wrzeciona znajdowane mają długość od kilkunastu do kilkudziesięciu cm. Również przęśliki mają zróżnicowaną średnicę i ciężar. Przyjmuje się, że do przędzenia przędzy cienkiej używano lżejszych przęślików. Potwierdzenie – w wykopaliskach gdańskich w starszych warstwach stan. 1 przeważają cięższe przęśliki (2,0-2,7 dkg) oraz grubsza przędza. W warstwach młodszych jest więcej lżejszych przęślików (0,7-1,5 dkg) i tkanin z cieńszej przędzy.

Badania w Gdańsku wykazały, że w niektórych domach z XI w. uprawiano przędzalnictwo ponad potrzeby własnego gospodarstwa (dużo paździerzy, w 1 domu 2 międlnice, 2 trzepaczki, 5 wrzecion).

Odmiennie przędzono przędzę na osnowę i na wątek. Osnowa jest bardzo cienka i równomiernej grubości, lepiej skręcona. Wątek – niewielka ilość skrętów, większa nierównomierność, grubsza.

Na slajdzie wrzeciona i przęślice – drewniane drążki do umocowania przędzy, do pracy na wrzecionie i może być też elementem kołowrotka.

TKANIE

Krosno pionowe – VII/VIII – X w. – XII w., wąskie tkaniny, 60-80 cm. Nie zachowały się ich pozostałości. Świadczą o ich używaniu cechy tkanin (trzecie brzegi, zakończenia pętelkowe) i 1 grzebień z Gdańska służący do przybijania wątku. Wydaje się, że maksymalna długość takiej tkaniny to 250-300 cm. Największa szerokość tkaniny była zapewne określona przez długość miecza tkackiego używanego do dobijania wątku. 4 miecze tkackie, X-XI w. znaleziono w Gnieźnie. Dł. Ok. 45 cm, a 1 krawędź każdego z nich jest ponacinana w regularne ząbki. Miecze tkackie posiadające gładkie krawędzie znaleziono w Opolu – X/XI w.

Ciężarki (Bruszczewo) obciążają osnowy, by się nie poplątały.

Wg Maika nie stosowano zwykłych, prymitywnych krosien poziomych, bo są zbyt duże do pracy w domu, a na dworze mogłyby być użyte tylko jak ładna pogoda. Ich wydajność podobna do krosien pionowych.

Poziome krosno podnóżkowe – XI w., a na pewno od XII w., zaopatrzone w podnóżki do poruszania nicielnic, bidło z grzebieniem tkackim do dobijania wątku do krawędzi tkaniny i inne udogodnienia. Snuto na nim osnowy wielokrotnie dłuższe od warsztatu tkackiego, po czym nawijano je na wałek towarowy. Z Gdańska mamy fragmenty krosna poziomego, znajdowane są też bloczki do zawieszania nicielnic (część krosna przez które przewleka się nitki osnowy).

Pozostałości po krośnie znaleziono w Opolu, gdzie w chacie z 2 poł. XII w. i pocz. XIII w. znajdowały się resztki dwóch pionowo w ziemię wbitych drążków, stanowiących pozostałości staciw. Obok leżały 2 czółenka tkackie (przenośnik i magazyn wątku) i 2 bloczki do zawieszania nicielnic. Inne drewniane bloczki w warstwie z XII w.

TKANINY

Zasadnicza część materiałów tekstylnych z okresu średniowiecza, znalezionych na Pomorzu, wykonana została z wełny owczej. Wynika to z w pierwszym rzędzie z lepszego zachowywania się w ziemi wełny niż lnu, a to spowodowane jest keratynizacją, czyli rogowaceniem komórek wełny.

Zachowały się tylko nieliczne tkaniny lniane w Wolinie i Gdańsku. W Gdańsku odkryto jeszcze 2 fragmenty innej tkaniny, wykonanej z konopi.

Tkaniny lniane i konopne. Znaleziono je w Wolinie – IX/X w. i cały X w.(7 sztuk tkanin lnianych) oraz w Gdańsku -1 poł. XI w. (3 szt. lnianych) i z XIV w. (2 szt. konopnych). W Wolinie znaleziono jeszcze 22 sztuki zwęglonych tkanin, których nie udało się ustalić surowca. Jednak porównanie cech splotu, gęstości, grubości i kierunku skrętu wykazało znaczne podobieństwo to lnianych.

87% tkanin jest w splocie płóciennym 1/1, tylko 2 fragmenty z Wolina z początku X w. w splocie skośnym 2/2, jeden fragment utkano w splocie skośnym 2/1 (poł. XII w.) i jeden w splocie panamy (IX/X w.). Nić w skręcie Z w osnowie i wątku. Tkaniny lniane są przeważnie delikatne. III i II gatunek. 6 z nich natomiast jest bardzo wysokiej jakości, należą do gatunku I. Wszystkie znalezione w Wolinie, od IX/X do XIII w. Tylko 2 tkaniny są grube i należą do gat. IV (Wolin i Gdańsk). Wspomniana wyżej tkanina gdańska mogła być użyta na żagiel.

Jedyne egzemplarze tkanin konopnych pochodzą ze stan. 9 w Gdańsku, XIV w.. są to fragmenty tej samej tkaniny w splocie panamy. Wydaje się że są to resztki grubego worka.

Przędza. Przędza lniana została stwierdzona w tkaninach pochodzących ze stanowiska 1 w Gdańsku (1. poł. XI w.) oraz z Wolina (1. poł. XI w.). Skręt Z, cienka, często poniżej 1 mm, a nawet 0,3 mm grubości. Tylko w jednej tkaninie z Gdańska użyto grubszych nici. Przędza konopna rzadsza. Tylko w jednej tkaninie z Gdańska (stan. 9) w warstwie z XIV w. skręt Z i 1-2 mm grubości.

W Wolinie występowały też dosyć często paździerze, nasiona, torebki nasienne lnu i 1 owocek konopi. Liczne przęśliki (gliniane, z bursztynu, piaskowca, wapienia), wrzeciona (z dzikiego bzu).

Międzyrzecz - 1 poł. XIV w. – tkaniny lniane (w tym 1 zwęglona), splot płócienny 1/1. I i II gat., ZZ; Opole – X w.- tkanina, w której nici osnowy lniane, a wątku konopne.

Międzyrzecz- duża warstwa paździerzy lnianych (2-5 cm, na powierzchni 30 m²), wykorzystanych w charakterze podściółki. Z tych warstw pochodzą tekstylia. Dobrze zachowały się włókna zwierzęce, roślinne nie.

63 fragmenty tkanin (w tym 2 silnie zwęglone fragmenty tkanin lnianych), 20 przęślików, 1 wrzeciono drewniane i fragment drewnianej trzepaczki (?) do lnu.

Nie znaleziono włókien konopnych. Konopie natomiast wystąpiły w postaci pojedynczych owocków (4 całe) lub ich połówek (4).

Lniane tkaniny wykonane splotem 2-nitkowym (w innych tkaninach go nie było). Przędza bardzo równa, równomierna, silnie skręcona (wyróżnia się na tle innych materiałów z Międzyrzecza). Skręt w tym samym kierunku.

20 przęślików – 18 okazów glinianych kształtu dwustożkowatego lub beczułkowatego. 2 przęśliki kamienne, z piaskowca lub łupku, kształt beczułkowaty. Mogą być zdobione regularnymi, dookolnymi bruzdami, rzadziej nakłucia czy zygzaki. Średnica od 2,3 do 4,2 cm, wysokość od 1,5 do 2,1 cm. Waga od 1 do 3 dkg. Nieznacznie przeważają przęśliki lżejsze (w tej grupie są też kamienne).

Te dwie tkaniny lniane były wielowarstwowe. Jedna z nich składała się z 2 warstw: tkaniny lnianej i bardzo gęstej tkaniny wełnianej –prawdopodobnie spalone ubranie wełniane z lnianą podszewką, drugie składa się z 3 warstw: tkanina lniana, warstwa pilśni i tkanina wełniana.