Temat : Indywidualność przyrodnicza Wyżyny Krakowsko – Częstochowskiej.
Wyżyna Krakowsko-Częstochowska zwana Jurą Krakowsko-Częstochowską lub po Jurą to niezwykły region. Jako jeden z nielicznych w Polsce terenów charakteryzuje się niebywałą różnorodnością rzeźby terenu. Krajobraz jurajski to mieszanka elementów górskich - góry, doliny, wodospady, źródła rzek, turnie skalne, jaskinie, przełomy rzek z elementami nizinnymi - rozległe panoramy, mokradła, piaszczyste wydmy . W to wszystko wplątany jest unikatowy na skalę Europy element pustynny. To tu znajduje się słynna Pustynia Błędowska, niestety obecnie zarastająca roślinnością. Wzdłuż północno-wschodnich krańców Wyżyny Śląskiej biegnie kraina geograficzna zwana Wyżyną Krakowsko- Częstochowską. Oś Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej przebiega od Krakowa w kierunku północno-zachodnim. Wyznacza ją strefa wzniesień, które między Krakowem i Częstochową przekraczają 500 m, a między Częstochową i Wieluniem nie sięgają 300 m. Granica wschodnia ciągnie się z Niecka Nidziańską przez miejscowości takiej jak: Kraków, Wolbrom, Lelów, Pajęczno, Wieluń. Granica zachodnia z Wyżyną Śląską biegnie przez: Chrzanów, Olkusz, Zawiercie, Żarki, Częstochowę i Wieluń. Szerokość w okolicach Krakowa wynosi 35-40 km, a na południe od Częstochowy 20-25 km, natomiast w pobliżu Wielunia jest to szerokość kilkunastu kilometrów. Wyżyna charakteryzuje się krajobrazem wyżynnym o wysokościach od 300 do 500m n.p.m. Najwyższym punktem jest Góra Zamkowa lub inaczej Góra Janowskiego o wysokości 515 m n.p.m. Wyżyna Krakowsko-Częstochowska dzieli się na: Wyżynę Częstochowską, Wyżynę Olkuską, Rów Krzeszowicki, Grzbiet Tenczyński. Wyżyna Krakowsko-Częstochowska znajduje się w obrębie monokliny śląsko-krakowskiej. Utwory jurajskie są przeważającymi na całym obszarze wyżyny. Skały te budowane były przez obumierające szczątki organizmów, które kiedyś zasiedlały tutejsze morze. Największe znaczenie miało morze górno jurajskie, kiedy to miąższość powstających skał osiągnęła grubość kilkuset metrów. Na przełomie kredy i trzeciorzędu, wskutek ruchów tektonicznych, Jura Polska została wynurzona z morza. Jest to strefa odsłaniających się na powierzchni górno jurajskich wapieni płytowych i skalistych.
Bardzo charakterystyczną formą tego obszaru jest kuesta, której przebieg nie jest prostolinijny. Jest ona porozcinana i silnie rozczłonkowana. Wysokości względne kuesty miejscami przekraczają 100m. Jednym z jej elementów są skałki wapienia skalistego. Zasadniczym czynnikiem kształtującym rozwój krasu powierzchniowego są szeroko pojęte wody powierzchniowe. Poza rozpuszczaniem duże znaczenie ma erozja mechaniczna i akumulacyjna wody, a w klimacie umiarkowanym zaleganie pokrywy śnieżnej. Charakterystyczne elementy rzeźby Wyżyny Krakowsko – Częstochowskiej to:
Ostańce - są to pozostałości trzeciorzędowych mogotów - stromościennych pagórów wapiennych rozwijających się w wilgotnym i gorącym klimacie tropiku. Zbudowane są zazwyczaj ze stosunkowo odpornych na wietrzenie wapieni skalistych, podnóże zalegają produkty wietrzenia chemicznego i mechanicznego.
Dolina krasowa - głębokie, wąsko denne, często skaliste jary, poprzecinane progami. Dla Jury charakterystyczna jest niesymetryczność zboczy (Wyżna Olkuska)
Lejki krasowe - powstają w trakcie rozpuszczania ścian krzyżujących się szczelin, okrągłe lub eliptyczne zagłębienie terenu.
| Na dnie zazwyczaj znajdują ponory odprowadzające wody opadowe i roztopowe - w przypadku zatkania takiej szczeliny przez materiały nieprzepuszczalne (glina) mogą powstawać jeziorka krasowe. |
|---|
Studnie krasowe - owalne, lub szczelinowate pionowe partie, często połączone z poziomymi systemami korytarzy. Ciekawostką jest Gliwicka Studnia.
Formy występujące zazwyczaj na powierzchniach skalnych:
Żłobki krasowe - powstają pod wpływem działania wody opadowej, roztopowej na skałach o nachyleniu powierzchni 5-80o. Są to bruzdy dochodzące nawet do 2m głębokości i kilkunastu metrów długości (na Jurze są to formy zdecydowanie mniejsze) i przebiegu zgodnym z kierunkiem spadku
Jamy krasowe - forma występująca na wyżynie znacznie częściej niż żłobki. Powstają na powierzchniach płaskich lub słabo nachylonych, w miejscach krzyżowania się szczelin, dno zazwyczaj jest pokryte zwietrzeliną i roślinnością.
Wody, które wędrują w szczelinach skał czasami wypływają na powierzchnię tworząc tzw. wywierzyska- krasowe źródła. Cechą charakterystyczną obszarów krasowych w tym Jury Polskiej jest ubóstwo wód powierzchniowych, co nie sprzyja rozwojowi roślinności i w znacznym stopniu utrudnia rolnictwo na tym obszarze.
Najistotniejszym elementem krajobrazu wyżyny są wychodnie skał wapiennych. Skałki występują na zboczach dolin lub w postaci ostańców, będących izolowanymi formami skalnymi na wierzchowinach.
Najlepsze warunki glebowe posiada Wyżyna Krakowska, na lessach które zajmują większość obszaru rozwinęły się gleby brunatne. W obniżeniu u podnóża kuesty występują mniej urodzajne bielice piaskowe, które wkraczają również na teren Wyżyny Częstochowskiej a towarzyszą im niewielkie pokłady rędzin i gleb brunatnych natomiast ku północnemu zachodowi w kierunku Wyżyny Wieluńskiej występują bielice właściwe rozwinięte na glinie zwałowej.
Wzmożona wilgotność klimatu regionu i wapienne podłoże sprzyja rozwojowi głównie lasów liściastych. Buczyny spotykamy w siedliskach wilgotnych o ekspozycjach przeważnie północnych. Na pokrytą lessem wierzchowinę płyty jurajskiej las bukowy nie wchodzi ustępując miejsca lasowi dębowemu. Wśród roślin wyróżniających buczynę karpacką są żywiec gruczołowaty i żywiec dziewięciolistny. Innymi zespołami leśnymi występującymi na Wyżynie Krakowsko-Częstochowskiej są: lasy dębowo- grabowe, lasy klonowo- jesionowe z jaworem i lipą wielkolistną występujący rzadko i przywiązany do miejsc wilgotnych skalistych oraz jeszcze rzadziej trafiający się las wiązowy.
Najważniejszym i szeroko rozpowszechnionym zespołem zaroślowym z wtrąconymi drzewami jest na obszarze wyżyny zespół z panującą leszczyną, rzadko również z wiśnią karłowatą. Występuje on niemal wyłącznie na zboczach dolin o wystawie południowej a więc silnie nasłonecznionych i ciepłych. W zespole tym często rosną krzewy takie jak świdwa , tarnina, szakłak. Miejsce silnie naświetlone zajmują rośliny kserotermiczne takie jak: oman szorstki, szczodrzeniec ruski, gorysz siny, okrzyn szerokolistny.
W północnej części Wyżyny Krakowsko- Częstochowskiej zalega podłoże piaszczyste, dlatego też występują tam lasy sosnowe. Wyjątkiem jest reliktowa sosna na wapieniu wchodząca w skład zespołu zaroślowego. Płaty sośnin rosnących na piasku wyługowanym mają roślinność ubogą, natomiast w płatach sośnin na glebach piaszczysto gliniastych runo leśne jest bogate.
Na obszarze Wyżyny Krakowsko- Częstochowskiej zaobserwować można charakterystyczna zespoły naskalnych mchów i porostów. Flora wyżyny cechuje się występowaniem wielu gatunków reliktowych, które są pozostałością dawnych szat roślinnych. Należą do nich m.in.: skalnica gronkowa oraz omieg górski.
Do głębokich gleb o podłożu lessowym przywiązane są dąbrowy mieszane z brzozą i sosną spotykane najczęściej w południowej części wyżyny. Ten kompleks cechuje się ubóstwo gatunków runa, którego składniki to np.: borówka czarna czy siódmaczek leśny często spotykamy w borach sosnowych. Wzdłuż potoków na aluwiach znaleźć można szersze lub węższe pasy olszyn i smugi zarośli wierzbowych. Strome zbocza i skały silnie nagrzane o wystawie południowej porastają wielogatunkowe i barwne kserotermiczne zbiorowiska murawowe złożone głównie z suchoroślowych traw takich jak: kostrzewa bruzdkowana, kostrzewa sina, strzęplica nadobna. Można wśród nich wyróżnić dwa odrębne zespoły: pierwszy występuje na glebach nieco głębszych i rozszerza się łatwo na miejsca dawniej zalesione a obecnie przeminione na pastwiska. Rosną tu między innymi żebrzyca roczna i ostnica Jana. Drugi typowo naskalny zespół murawowy tworzy głównie kostrzewa sina oraz takie gatunki jak: rojnik pospolity, skalnica gronkowa, czosnek skalny. Gdy zespół ten wystawiony jest na słońce, rosną w nim takie gatunki roślin jak perłówka siedmiogrodzka lub macierzanka wczesna. Gdy zaś płat zespołu przesuwa się na stronę zacienioną wtedy pojawiają się w nim gatunki górskie np.: kozłek trójlistny.
Dla ochrony najbardziej cennego przyrodniczo i kulturowo fragmentu Wyżyny Krakowsko- Częstochowskiej w roku 1956 został utworzony Ojcowski Park Narodowy. Obejmuje on dwunastokilometrowy odcinek Doliny Prądnika wraz z przyległymi wąwozami i wierzchowinami o zróżnicowanej krasowej rzeźbie. Pod względem biogeograficznym Ojcowski Park Narodowy znajduje się w strefie lasów liściastych, w prowincji środkowoeuropejskiej. Obecnie powierzchnia parku wynosi 2146 ha, z czego 1528 ha (71%) zajmują lasy. Ochroną ścisłą objęto 251 ha (12%) terenów leśnych. Jest to najmniejszy park narodowy w Polsce.
Celem Ojcowskiego Parku Narodowego jest ochrona przyrody nieożywionej: głębokie doliny, wąwozy krasowe, jaskinie, źródła jak i przyrody ożywionej: rośliny- brzoza ojcowska, obrazki plamiste, róża alpejska,ostanica Jana, szałwia łąkowa, macierzanka piaskowa; zwierzęta- nietoperz, padalec, gniewosz plamisty, zimorodek, pluszcz.
Charakterystycznym elementem Ojcowskiego Parku Narodowego, są również stromościenne, głębokie do 100 metrów wąwozy, bogactwo form skałkowych, liczne wywierzyska krasowe, blisko 210 jaskiń oraz bogata fauna i flora.