R. Wellek, A. Warren: Literatura i nauka o literaturze (2)
literatura – twórczość, sztuka,
nauka o literaturze – badanie, wiedza.
Próby zacierania różnic między literaturą i nauką o literaturze:
nie można rozumieć literatury nie uprawiając jej samemu. Ale: badacz ma swoje przeżycia przekładać na kategorie intelektualne;
teoretycy odmawiający studiom nad literaturą miana wiedzy, stosowanie „twórczej krytyki” – powtarzania / tłumaczenia jednego dzieła na drugie, gorsze;
dzieła literackie nie mogą być naukowo badane, mogą być lekturą, źródłem przyjemności i przedmiotem oceny.
Jak ujmować intelektem sztukę?
za pomocą metod z nauk przyrodniczych, przeniesionych na literaturę:
rywalizacja z obiektywizmem i bezosobowością (gromadzenie neutralnych faktów),
badanie przyczyn i źródeł (doszukiwanie się powiązań),
metody ilościowe (obliczenia statystyczne, tabele, wykresy),
pojęcia biologii wykorzystywane do przedstawienia ewolucji literatury;
osobisty charakter rozumienia literatury.
1883 – Wilhelm Dilthey – sprowadza przeciwstawienie metody nauk przyrodniczych i historii do pojęć wyjaśniania i rozumienia – przyrodnik tłumaczy fakt faktami wcześniejszymi, historyk stara się zrozumieć sens faktu.
1884 – Wilhelm Windelband – cel przyrodników to ustalanie praw ogólnych, historycy dążą do ujmowania faktów niepowtarzalnych.
Henryk Rickert – nauki o kulturze interesują się tym, co konkretne i indywidualne (w odróżnieniu od nauk o naturze).
A.D. Xénopol – nauki przyrodnicze badają fakty powtarzające się, a historia – fakty następujące po sobie.
Indywidualność:
zainteresowania badaczy;
próby odkrywania w literaturze ogólnych praw się nie udawały, ale s. 17 nie ma dzieła całkowicie jedynego w swoim rodzaju, gdyż odznaczałoby się ono zupełną niezrozumiałością;
każde dzieło literackie jest indywidualne i ogólne – ma swoje rysy indywidualne, ale też cechy wspólne z innymi utworami;
s. 18 – krytyka literacka i historia literatury mają na celu scharakteryzowanie indywidualności dzieła, twórcy okresu albo literatury narodowej. Ale taka charakterystyka musi posługiwać się terminami ogólnymi na zasadzie pewnej teorii literatury.
Wellek, Warren: Istota literatury
Literatura:
obejmuje teksty drukowane – Greenlaw – wtedy badania literackie utożsamiają się z historią cywilizacji (ale tracą charakter literacki);
„dzieła wybitne” – selekcja dokonywana pod kątem artyzmu (lub też rozgłosu, znaczenia naukowego, wartości estetycznej jako zalet stylu i kompozycji). Ale s. 21 w historii literatury pięknej ograniczenie zainteresowań do dzieł wybitnych nie pozwala rozumieć ciągłości tradycji literackiej, ewolucji rodzajów i samej istoty procesu literackiego;
literatura piękna, czyli posługująca się fikcją literacką, obejmuje nie tylko teksty drukowane i pisane (sugestia w etymologii), ale i literaturę mówioną;
dzieła, w których funkcja estetyczna jest dominująca.
Język dla literatury:
twór człowieka, obarczony tradycją kultury;
wypowiada myśli;
język naukowy jest czysto denotacyjny, zmierza do systemu znaków podobnego matematyce / logice;
język literacki jest wieloznaczny, z homonimami, wysoki stopień konotacyjności, działa ekspresją (wyraża nastrój i postawę mówcy / pisarza);
uwydatnia znak, dźwiękowy symbolizm słowa;
jest silniej określony strukturą historyczną, ma własną ekspresję i pragmatykę;
język potoczny – pełen elementów irracjonalnych, ma osiągać pewne rezultaty;
język literacki świadomie wyzyskuje zasady językowe;
nie uznajemy za poezję tego, co ma w nas pobudzić działanie na zewnątrz – to retoryka;
istnieją formy pośrednie – esej czy biografia, literatura retoryczna.
Stosunek literatury do rzeczywistości:
wyróżnikiem literatury jest jej zmyślony, fikcyjny charakter – takie rozumienie literatury jest opisowe, nie wartościujące. Fikcja literacka nie musi używać obrazów, s. 29 wizualizacja wszystkich metafor poetyckich spowodowałaby chaos i dezorientację;
różnice między literaturą i nieliteraturą – organizacja, indywidualna ekspresja, rozumienie i stosowanie języka jako środka wyrazu, brak celu praktycznego i fikcyjność (s. 29);
dzieło literackie – skomplikowana struktura warstwowa z wielością znaczeń.
Wellek, Warren: Funkcja literatury
Horacy – poezja jest przyjemna i pożyteczna (pożyteczny – jako nie ułatwiający spędzania czasu, ale zasługujący na poważne skupienie), przyjemność – „wyższa”,
literatura daje pewien rodzaj poznania;
przy pomocy pisarza mamy dostrzegać rzeczy, które widzimy i wyobrażać sobie coś, co znamy – Eastman;
prawda literatury to prawda zawarta w literaturze;
sztuka jako odkrywanie prawdy ale i propaganda (s. 41 wysiłek świadomy lub nieświadomy, zmierzający do wywarcia takiego wpływu na czytelników, żeby przyjęli proponowaną im koncepcję życia);
katharsis – funkcją literatury jest uwalnianie twórców i czytelników od naporu wzruszeń (ale czy uwalnia, czy też je podnieca?);
s. 44 poezja ma wiele możliwych funkcji. Pierwszą i zasadniczą jest wierność swojej naturze.
H. Markiewicz, Zakres i kierunki współczesnych badań literackich, w: tegoż, Główne problemy wiedzy o literaturze, Kraków 1984.
Ingarden wyróżnił w nauce o literaturze dwa działy:
opisowy,
historyczna nauka o literaturze – tu pojawia się podział wewnętrzny wprowadzony przez innego badacza (K. Vosslera) na:
zewnętrzną historię literatury, czyli taką, która bada ją w związku
z uwarunkowaniami zewnętrznymi, jako produkt kultury historycznej
i organizacji psychicznej;
wewnętrzną historię literatury, czyli taką, która rozpatruje dzieła literackie jako szereg autonomiczny oraz „skierowane ku pewnemu celowi próby rozwiązania faktycznie istniejących i koniecznych problemów estetycznych”.
W dziedzinie historycznej wiedzy o literaturze samoistnie wykrystalizowały się takie dyscypliny, jak:
krytyka tekstu – badanie wzajemnego stosunku zachowanych przekazów tekstu i ich autentyczności, ustalenie jego postaci poprawnej, odtworzenie historii powstania utworu, określenie jego autorstwa i daty oraz sporządzenie komentarza;
folklorystyka literacka – nauka o literaturze ludowej;
literatura porównawcza – badanie wszelkiego rodzaju kontaktów jakie zachodzą między dwoma różnymi literaturami.
W obrębie nauki dotyczącej poetyki można wyróżnić:
stylistykę literacką – wiedzę teoretyczną o językowym ukształtowaniu utworów literackich;
wersologię – naukę o wierszu;
genologię – naukę o rodzajach i gatunkach literackich.
Dalej Markiewicz porusza krótko zagadnienie metanauki. Metanauką literatury nazywano z reguły metodą, metodyką lub metodologią historii literatury. Przez wielu literaturoznawców jest traktowana jako ta sama dyscyplina, co teoria literatury. Do metanauki można zaliczyć tekstologię (zespół naukowo opracowanych metod przy ustaleniu jakiegoś tekstu) oraz historię wiedzy o literaturze.
Wyróżniono także kilka innych pól badań literackich, skierowanych na dzieło lit.,
a zarazem na rozwój nowych gałęzi:
filozofia literatury
psychologia twórczości literackiej
socjologia literatury
nauk o języku literatury pięknej
biografika literacka (badanie życiorysu i osobowości pisarza).
R. Nycz: Kulturowa natura, słaby profesjonalizm. Kilka uwag o przedmiocie poznania literatury i statusie dyskursu literaturoznawczego
Przedmioty:
- te, o których mowa w dziełach literackich,
- obiekty literaturoznawczego poznania.
Status przedmiotu jako obiektu literackiego:
poetyckie definicje omijają cechy istotne w naukowym opisie, wybierają te z bezinteresownej estetycznej kontemplacji;
język przechowuje kulturową naturę rzeczy i ludzi;
to, co jednostkowe, trzeba uchwycić w siatkę prototypowych kategoryzacji;
najbliższe kulturowej indywidualności przedmiotu są te cechy, które wynajduje poetycka sztuka.
Dwie orientacje nowoczesnej literatury:
poszukująca esencji, istoty przedmiotu, kończy na kulcie sztuki;
chcąca uchwycić całą rzeczywistość w jej niepowtarzalnej jednostkowości – kończy na utrwalaniu wszystkich przejawów „wielowarstwowych konkretów”.
Natura dzieła literackiego:
zawiera ono zespół cech istotnych, obiektywnych, niezależnych od podmiotu, nieuwarunkowanych przez kontekst. Odbiór takiego dzieła – 1) odsunięcie poznawczych emocjonalnych nastawień, 2) identyfikacja cech konstytutywnych, 3) rozpoznanie kategorialnej przynależności;
dzieło sztuki – bo jego język ma własności, które rozpoznajemy jako poetyckie;
nie stajemy nigdy oko w oko z dziełem samym w sobie, bo dzieło ukazuje się z kontekstami i znaczeniami – postrzeganie nasze jest uwarunkowane wiedzą;
według Gombrowicza – sztuka nas zachwyca, bo w szkole byliśmy zmuszani do zachwytu nad nią;
to wszystko jest świadomością kulturowego uwarunkowania poznania – odkrycie nowoczesnych.
Metafora turysty, włóczęgi – ponowoczesny wzór osobowy – podstawą jest porównanie pozycji człowieka w uniwersum do sytuacji obcego „cudzoziemca” na obcym terytorium, rozpoznającego na nim tylko to, na co pozwala uprzednio zgromadzona wiedza.
Poznanie artystyczne (Bergson):
ma czerpać narzędzia badawcze z filozofii i nauk szczegółowych;
dawniej – niedoskonała, skażona dowolnością i słabościami forma poznania prawdziwego;
model ludzkiego poznania, zwłaszcza poznania kulturowej rzeczywistości.
Atak na esencjonalistyczny pogląd na naturę dzieła sztuki (eksperyment Stanley’a Fisha – studentom historii literatury kazał analizować „wiersz” złożony z przypadkowo zapisanych nazwisk na zajęciach z teorii literatury):
1) literatura mówi o przedmiocie, którego nie można utożsamiać z przedmiotem fizycznym ani idealnym, bo jest to literacko-kulturowy konstrukt przedmiotu jako wielowarstwowego konkretu,
2) artystyczna forma to nie tylko narzędzie / medium poznania literackiego, ale i składnik przedmiotowości,
3) w przypadku dzieła sztuki nie da się oddzielić cech i wartości dzieła sztuki od wiedzy podmiotu i sensów,
4) przez kulturowe uwarunkowanie nie można oddzielić treści doświadczenia od warunków przejawiania się jej w doświadczeniu,
5) nie da się oddzielić języka opisu od cech przedmiotu.
Kulturowa natura – przedmiot, o którym mówi dzieło i który ono stanowi, odznacza się intencjonalnością (powstaje przez doświadczenie społeczności).
Wiedza o rzeczywistości – warunkowana przez społeczeństwo i kulturę. Nauki humanistyczne mają wypracować takie metody poznania, by uwolnić się od ograniczeń kulturowych i zdobyć wiedzę obiektywną.
Założenia nowoczesnego dyskursu teoretycznoliterackiego:
ludzka wiedza może mieć tylko subiektywny charakter;
język literatury jest uprzywilejowany w procesie poznawczym, bo 1) ze względu na wyższy stopień języka literatury niż języka potocznego, 2) ma dostęp do znaczeń szerszych niż znaczenia praktyczno-instrumentalne czy pojęciowe.
Profesjonalizacja dyskursu teoretycznoliterackiego pozwala na:
uwiarygodnienie przekazu;
profesjonalność; instytucjonalizacja działalności literaturoznawczej;
standard naukowości;
uprzywilejowany status dyskursu teoretycznego, działanie na literaturoznawczą praktykę (słowniki, kryteria oceny poprawności procedur badawczych).
polski strukturalizm – rola w konstrukcji nauki o literaturze, zawdzięczamy mu profesjonalizację teorii literatury i podtrzymanie jej autonomicznego statusu;
wyrzeczenie się strukturalizmu – kryzys autonomiczności i kryzys formuły profesjonalnej wiedzy literaturoznawczej;
konstruktywizm, neopragmatyzm i kulturalizm – groźne dla statusu dyskursu teoretycznego, bo wykluczają możliwość obrony odrębności przedmiotowej.
Dwie tendencje:
dyseminacja teorii – tendencja do rozprzestrzenienia zakresu (konsekwencja uznania „kulturowej natury” przedmiotu) i rozproszenia form stosowalności:
przedmiotem badań literaturoznawczych jest całe uniwersum dyskursu - teoria nie ma sensu,
utopia interdyscyplinarności,
proces estetyzacji rzeczywistości kulturowej;
kulturowa inkluzywność dyskursu teoretycznego – zakres dyskursu jest za szeroki (rozciąga się na wszelkie dyskursywne praktyki, osłabia skuteczność), i zbyt wąski (kulturowe wymiary przedmiotu literackiego wskazują na ograniczone możliwości poznania):
rekulturyzacja literatury, literatura daje się określić jako zinstytucjonalizowana sztuka wypowiadania ludzkiego doświadczenia rzeczywistości,
dyskurs – nastawiony na odsłanianie i rozpoznawanie istotnych cech doświadczenia, a nie tego, co pozadoświadczalne.
Teoria powinna stać się kulturową teorią literatury i badać kulturowe wymiary literackich tekstów i praktyki dyskursywne współtworzące czasoprzestrzeń realności dyskursywnej (s. 369)
Trzy zagrożenia współczesnego dyskursu:
mit powszechnej dostępności wiedzy humanistycznej,
iluzja esencjalizmu,
utopia interdyscyplinarności.
Współczesny dyskurs literaturoznawczy jest pozbawiony stabilnego statusu (kiedyś – 1) metajęzykowość procedur analitycznych, 2) dostęp do nieuwarunkowanych wyników poznania o znaczeniu uniwersalnym). Współczesny dyskurs uznaje kulturową naturę (kulturowe uwarunkowanie przedmiotu), jest stronniczy, nieobiektywny, nieuniwersalny.