REGULARNE ZMIANY FONETYCZNE

1. Asymilacja (upodobnienie) – zmiana głoski pod wpływem głoski w jej bezpośrednim sąsiedztwie. Głoski mogą się asymilować pod względem miejsca lub sposobu artykulacji.

1. Asymilacja antycypacyjna (wsteczna) – głoska upodabnia się pod głoski następującej po niej (narządy mowy przystosowują się do artykulacji głoski następującej przez co zmienia się artykulacja głoski leżącej przed nią)

2. Asymilacja perseweracyjna (postępowa) – następująca głoska upodabnia się do poprzedzające (narządy mowy zachowują położenie do wymawiania pierwszej z głosek, co wpływa na zmianę artykulacji głoski następującej po niej).

3. Monoftongizacja – pojawienie się monoftongu w miejscu wcześniejszego dyftongu. Rezultatem monoftongizacji może być: samogłoska długa identyczna z jednym z dwóch składników dyftongu
   (/ai/ > /a:/ albo /i:/) lub samogłoska długa o wysokości pośredniej między wysokościami składników
   dyftongu (/ai/ > /e:/ lub /au/ > /o:/).

NIEREGULARNE ZMIANY FONETYCZNE

1. Dysymilacja (rozpodobnienie) – unikanie zbyt szybko po sobie następujących artykulacji identycznych lub podobnych. Trudność artykulacyjną przezwycięża się na 2 sposoby: zmiana jednej z dwu artykulacji
   (np. stp. Włocław > pol. Wrocław) lub usunięcie jednej z artykulacji – nazywane dysymilatywnym zanikiem segmentu (np. stp. słza > pol. łza).

1. Haplologia – zanik jednej z 2 sylab całkowicie lub częściowo identycznych, które następują bezpośrednio po sobie (chociaż może też wystąpić haplologia na dystans).

2. Dyftongizacja – pojawienie się dyftongu na miejscu wcześniejszego monoftongu (długiego lub krótkiego). Częste w historii języków germańskich.

1. Metateza (przestawka) – przestawienie kolejności segmentów w obrębie wyrazu. Segmenty ulegające przestawce mogą być styczne (np. stp. płcha > pol. pchła) lub niestyczne (np. PB *pekú > lit. kepú). Szczególnie często metatezie ulegają spółgłoski płynne – r i l.

2. Epenteza (wstawienie) – rozwinięcie segmentu przejściowego w połączeniu spółgłoskowym, które sprawia pewną trudność artykulacyjną, dokonuje się poprzez wstawienie dodatkowej spółgłoski. Zjawiskiem przeciwnym do epentezy jest afereza – zatrata spółgłoski składowej w grupie spółgłoskowej lub w nagłosie wyrazu.

3. Anaptyksa (samogłoska wspornikowa) – rozwinięcie segmentu samogłoskowego w kontekście, w którym uprzednio go nie było – mianowicie w grupie spółgłoskowej. Szczególnie częsta jest anaptyksa między spółgłoską zwartą a półotwartą (pol. ogień < ogń).

4. Epiteza – pojawienie się spółgłoski zwartej po wygłosowej spółgłosce niezwartej (zwarto-szczelinowej, szczelinowej lub półotwartej nosowej). Przyczyną fonetyczną jest fakt, że przy wymowie emfatycznej nagłe zakończenie artykulacji objawia się zwarcie w obszarze dentalnym (niem. Obs-t), rzadziej labialnym (ang. no-pe).

5. Zatrata segmentu
   

1. Apokopa – zanik samogłoski albo sylaby na końcu wyrazu. Zachodzi w wyrazach i formach często używanych.

2. Synkopa – zanik samogłoski wewnątrz wyrazu, w pozycji przed spółgłoską.

Elizja – zanik samogłoski wewnątrz wyrazu, w pozycji przed inną samogłoską.

1. Afereza – zanik fonemu lub grupy fonemów na początku wyrazu.

2. Kontrakcja (ściągnięcie) samogłosek – służy przezwyciężeniu hiatu (V.V), ponieważ dwa następujące po sobie rozwarcia stanowią trudność artykulacyjną). Kontrakcja pojawia się w następstwie zaniku pewnych spółgłosek w pozycji interwokalicznej.

1. Uproszczenia grup spółgłoskowych

2. Wzdłużenie zastępcze – kompensacyjne przedłużenie samogłoski w sekwencji fonemów, która uległa redukcji lub innemu przekształceniu. Wzdłużenie zapewnia zachowanie struktury prozodycznej wyrazu. W epoce zaniku pie. spółgłosek laryngalnych utrwalił się ślad po prajęzykowej laryngalnej w segmencie sąsiednim, mianowicie jako wzdłużenie samogłoski, która w pie. znajdowała się w pozycji przed spółgł. laryngalną.
   

ZMIANY FONETYCZNE BEZ MOTYWACJI ARTYKULACYJNEJ

1. Zmiana sylabacji
   

1. Konsonantyzacja samogłosek (synizeza) – sylabacja zmienia się w następstwie konsonantyzacji wchodzącej w skład wyrazu samogłoski: wysokiej i > y (ḭ) oraz u > w (ṷ).

2. Wokalizacja spółgłosek – przeciwieństwo synizezy, zmiana spółgłosek ḭ (y) i ṷ (w) w i oraz u. Proces ten pociąga za sobą powstanie nowej sylaby.

1. Usuwanie hiatu (rozziewu)

Hiat – zbieg 2 samogłosek na granicy morfemów albo wyrazów, język polski dopuszcza hiat, łacina nie (eliminacji hiatu służy elizja).

1. Geminacja – podwojenie spółgłoski, może powstać w wyniku całkowitej asymilacji sąsiednich segmentów lub rozwoju zbitek spółgłoskowych. Spółgłoski geminowane są długie w ich artykulacji występuje jedno zwarcie i jedno rozwarcie, a jako granicę sylabiczną można wyznaczyć przedłużone napięcie mięśniowe.

2. Quasigeminacja (geminacja ambisylabiczna) – zwarte intersylabiczne wymawiane są w ten sposób, że ich artykulacja zostaje rozdzielona granicą sylabiczną – przymknięcie (implozja) należy do sylaby początkowej, a otwarcie (eksplozja) – do sylaby następnej.

3. Wzdłużanie samogłosek
   

4. Skracanie samogłosek
   

5. Segmenty wtórne
   

1. umotywowane adideacją znaczeniową
   
   Adideacja znaczeniowa (asymilacja fonetyczno – semantyczna) – zachodzi, gdy wyrazy, które zatraciły motywację słowotwórczą (są nieprzejrzyste etymologicznie) zyskują nowe skojarzenie znaczeniowe, wyraz zostaje wyprowadzony z izolacji. Forma ulegająca zmianie jest słaba, forma narzucająca swe cechy – mocna.

2. umotywowane hiperpoprawnością