51. Włochy w średniowieczu
Włochy północne i środkowe
Część północna leżała w Królestwie Włoch, spadkobiercy Królestwa Longobardów; od połowy X wieku znajdowało się ono w rękach królów niemieckich; monarcha przebywał w Italii rzadko, dlatego też musiał szukać oparcia w możnowładztwie, a zwłaszcza biskupach;
ci mieli bardzo wielką pozycję w społeczeństwie; cieszyli się autorytetem religijnym; królowie wyposażali ich w różne prerogatywy władzy; mieli oni także poparcie cesarza; posiadali liczne majątki i nieruchomości; najczęściej pochodzili ze znakomitych rodów; dlatego też bez trudu znajdowali wspólny język z elitą możnowładczą;
charakterystyczne dla Królestwa Włoch były duże i liczne miasta: Mediolan, Pawia, Piacenza, Parma, Cremona, Bergamo, Brescia, Werona, Florencja; władza w nich znajdowała się w rękach biskupów i arystokratów świeckich;
od połowy XI wieku słabnąć zaczęła władza królewska, zanikła w 1100 roku; biskupi utracili punkt oparcia swojej pozycji; w okresie tym zaczęła także rosnąć liczba mieszkańców miast; coraz zamożniejsze stawały się grupy do tej pory nie biorące udziału we władzy; wskutek tego powstał nowy ustrój, w którym władzę sprawowała komuna, czyli ogół obywateli; ważne kwestie omawiano i rozstrzygano na zebraniach obywateli; w początkowej fazie ustroju komunalnego najważniejszymi urzędnikami byli konsulowie; było ich zawsze kilku i swoją władzę sprawowali przez krótki okres czasu; te rozproszenie władzy nie zapewniało jednak wewnętrznego pokoju i praworządności;
u schyłku XII wieku w wielu miastach Toskanii i Lombardii utworzono urząd podesty, który w swoich rękach posiadał władzę administracyjną, sądową i wojskową; sprawował on swoją władzę krótko, ok. pół roku; po upływie swojej kadencji musiał złożyć sprawozdanie przed komuną; podesta nie był obywatelem miasta, w którym sprawował urząd; był on wynajmowany za odpowiednią opłatę z zewnątrz;
komuna miejska, chcąc sobie zagwarantować nieprzerwane dostawy żywności oraz niskie ceny towarów rolnych, starała się podporządkować swojej władzy wiejskie otoczenie miasta; miasto chciało także swobodnie dysponować rękoma do pracy, które potrzebne były do robót publicznych; podatki ściągane z obszarów wiejskich były potrzebne do utrzymania armii; spory o tereny wiejskie prowadziły do wojen między miastami;
w obrębie miasta toczyły się ciągłe walki między czołowymi rodzinami o władzę; nie starczyło urzędów, aby zadowolić wszystkich; skutkiem tego w miastach toskańskich i lombardzkich występowały liczne fortyfikacje i twierdze, które służyły do walk między poszczególnymi rodzinami;
wzrost demograficzny i gospodarczy spowodował, że obok rodów arystokratycznych znaczenia nabrał lud, głównie kupcy i rzemieślnicy; podstawą ich organizacji były gildie kupieckie i cechy rzemieślnicze; grupy te włączyły się do walki o władzę; starały się one objąć jakieś urzędy miejskie; dążyli także do zmiany systemu fiskalnego, zwiększyć obciążenia arystokracji; chciały również zakończyć walki między poszczególnymi rodami;
wskutek tego doszło do przekształceń ustrojowych komun miejskich; zlikwidowano urzędy konsulów i podesty; na ich miejsce wprowadzono pierwszego, stanowisko znane z organizacji cechowej; ważną pozycję zajmowali także dowódcy milicji cechowej;
roszczenia rzemieślników i kupców w niektórych miastach doprowadziły do wojen domowych; do rywalizacji między rodami, doszły jeszcze walki klasowe; towarzyszące temu spiski, mordy, konfiskaty destabilizowały życie wspólnoty miejskiej;
na konflikty wewnętrzne miast nałożyły się także konflikt ogólnoeuropejski, czyli spór między cesarstwem a papiestwem; w obrębie komun zaczęły powstawać stronnictwa zwolenników cesarza – gibelini i papieża – gwelfowie;
okazało się, że ustrój komunalny nie zapewnia pokoju a urzędnicy są stronniczy; doszło wtedy do odrodzenia monarchii na poziomie lokalnym; władcę tego typu nazywano signori, który posiadał dużą władzę, prawie nieograniczoną;
Włochy północne i środkowe wchodziły w skład Królestwa Italii i miały swojego króla, którym był władca Niemiec; aby uzyskać diadem cesarski musiał przybyć na Półwysep Apeniński; zazwyczaj wtedy koronował się także na króla Italii w Mediolanie; w praktyce jednak nie miał on żadnej władzy, rzadko przebywał we Włoszech; nie miał możliwości ściągania podatków, nie mógł narzucić swojej woli miastom włoskim; obdarzał wtedy wielkich panów godnością wikariusza, księcia lub margrabiego;
Zatem ówczesne Włochy były konglomeratem niezależnych państewek, głównie miast-państw; toczyły one ze sobą ciągłe wojny; w ogniu tych walk następował jednak proces koncentracji terytorialnej; potężniejsze miasta podporządkowywały sobie słabsze ośrodki miejskie; tak powstały trzy lokalne mocarstwa: Wenecja, Florencja i Mediolan; występowały one w różnych sojuszach występowały przeciwko sobie i starały odebrać jakieś zdobycze; walki te wspierały także inne czynniki: papiestwo, królestwo Neapolu, cesarz, król Francji;
Walki wewnętrzne w miastach włoskich XV wieku nabrały ponownie arystokratycznego charakteru; rozwarstwienie polityczne pogłębiało się; u władzy znajdowały się coraz węższe kręgi elity;
Następowała także ewolucja struktur politycznych; władzę w mieście zaczęła przechwytywać jednostka – signore; kontynuował się proces rozpoczęty w XIII wieku; instytucje komunalne nadal istniały, ale faktyczną władzę sprawowała jednostka; signori zaczęli starać się o uprawomocnienie swojej władzy, albo uzyskiwał je od komun albo drogą przywileju cesarskiego;
Rodzina Viscontich umocniła swoje panowanie nad Mediolanem, bo najpierw jej przedstawiciel uzyskał wikariat cesarski, a później godność księcia dziedzicznego;
Nie wszędzie zwyciężył jednak ustrój signorii; republiką pozostała Wenecja, na czele której stał wybierany dożywotnio doża; jego kompetencje były ściśle określone i ograniczone; swojego znaczenia nie utraciły jednak instytucje kolegialne; w Wielkiej Radzie członkami mogli być jedynie członkowie określonych rodzin arystokratycznych;
Włochy południowe
Na początku XI wieku południowe Włochy składały się z różnorodnych podmiotów politycznych; Sycylią rządzili Arabowie, Apulia i Kalabria należały do Bizancjum; istniały również niezależne księstwa longobardzkie: Benewent, Salerno i Kapua; Obok siebie mieszkali arabowie, chrześcijanie wschodni i zachodni; na każdym z tych obszarów następowała dezintegracja polityczna;
W okresie tym jednak tereny te przeżywały rozkwit gospodarczy, spowodowany przez rozwój rolnictwa, handel z Afryką, produkcja jedwabiu;
Osłabienie polityczne i silna gospodarka spowodowały, że tereny te postanowili zająć Normanowie; początkowo służyli oni jako najemnicy w wojskach walczących ze sobą stron; później jednak przerodzili się we władców; najpierw zdobywali władzę na niewielkich obszarach, by w końcu opanował całe południe Włoch; w 1091 roku zajęli już całą Sycylię;
Ważną rolę w umacnianiu władzy Normanów odegrało papiestwo; w 1059 roku Mikołaj II uznał za swoich wasali dwóch głównych wodzów normańskich – Ryszarda i Roberta Guiscarda; nadał im lenna w Kapui, Apulii, Kalabrii i Sycylii; ten związek lenny stał się dla nich ważnym czynnikiem ideologicznym;
Całość ziem normańskich w południowej Italii objął Roger II, bratanek Roberta Guiscarda; udało się mu to dzięki poparciu papieża; w 1130 roku koronował się na króla Sycylii (dokonał tego antypapież Anaklet II); później złożył hołd papieżowi Innocentemu II;
Za panowanie Rogera II i jego następców Wilhelma I (1154-1166) i Wilhelma II (1166-1189) Królestwo Sycylii stało się państwem scentralizowanym, z silną władzą monarchy; stolicą państwa było Palermo; w imieniu króla władzę sprawowali ministrowie, komornicy i justycjariusze;
Do potęgi państwa przyczyniły się trzy czynniki:
Więzy solidarności między Normanami;
Tradycje biurokratyczne arabskie i bizantyńskie;
Kwitnąca gospodarka, a zwłaszcza rolnictwo;
Dzięki handlowi z Afryką do królestwa zaczęło napływać złoto; zaczęto wtedy bić monetę ze złota;
Królestwo Sycylii stało się mocarstwem groźnym dla Bizancjum i państw muzułmańskich w Afryce; musieli z nim liczyć się papieże oraz cesarze; Fryderyk Barbarossa wydał swojego syna Henryka VI za córkę Rogera II; cesarstwo przestało wtedy rościć pretensje do zwierzchnictwa nad południowymi Włochami;
Po bezdzietnej śmierci Wilhelma II rozpoczął się zamęt polityczny; ostatecznie tronem zawładnął cesarz Henryk VI; do Królestwa Sycylii wkroczył z potężną armią i powołał się na prawo dziedziczne żony; dwa lata później, w 1197 roku, Henryk zmarł; władzę zaczęła wtedy sprawować rada regencyjna przy Fryderyku II;
W tych warunkach wielu możnych uzyskało niezależność; władzy króla wymknęło się również kilka miast; po osiągnięciu pełnoletniości Fryderyk udał się po koronę niemiecką; na Sycylię powrócił dopiero w 1220 roku i przystąpił do odbudowy autorytetu monarchii; udało mu się poskromić możnowładców i miasta; zaczął swoją władzę opierać na zawodowej biurokracji; król centralnie nią zarządzał i dobrze opłacał; założył uniwersytet w Neapolu, który miał kształcić kadrę urzędniczą; Fryderyk II rozbudował także system fiskalny państwa;
Fryderyk II zmarł w 1250 roku; zostawił dwóch synów, ale żaden z nich na trwałe nie opanował tronu sycylijskiego; Konrad szybko zmarł, a Manfred co prawda koronował się w Palermo, ale nie zdołał się obronić; Stolica Apostolska nie chciała dopuścić by tron pozostał u Staufów; papież Urban IV poparł kandydaturę Karola Andegaweńskiego, brata króla Francji Ludwika IX; koronował się on na króla Neapolu i Sycylii; zabił Manfreda w 1266 roku;
Karol sprawował władzę bardzo energicznie; nie dostrzegł jednak, że państwo może się rozpaść; 30 marca 1282 roku francuski żołnierz napastował młodą mężatkę; zabito tego żołnierza a w całym Palermo wybuchło powstanie przeciwko Francuzom (nieszpory sycylijskie); mieszkańcy Sycylii odmówili dalszego uznawania Karola Andegaweńskiego; tron zaproponowali Piotrowi III, królowi Aragonii;
Przyczyną tego było pomijanie Sycylijczyków; Karol przesunął ciężkość państwa na kontynent; stolicą królestwa stał się Neapol; król odwiedził Sycylię tylko raz; urzędy w państwie otrzymywali jedynie Francuzi; Karol Andegaweński nie chciał również złagodzić ucisku fiskalnego;
Po śmierci Piotra III w 1285 roku przestała istnieć unia personalna z Aragonią; koronę sycylijską odziedziczył Jakub, wnuk Manfreda; Sycylia wróciła pod panowanie Staufów; Po śmierci Fryderyka IV w 1367 roku tron objął królewicz aragoński Marcin, a po jego śmierci, ojciec Piotr IV, król Aragonii;
Królestwo Sycylii pod rządami dynastii aragońskiej przeżywało kryzys; potrafiło przeciwstawić się Robertowi Andegaweńskiemu, ale nie dawało rady uporać się z możnowładztwem; majątki i uprawnienia króla przechodziły w ręce rodzin arystokratycznych;
Królestwo Neapolu cieszyło się mocarstwową pozycją za panowania Roberta Andegaweńskiego (1309-1343); był on jednym z głównych graczy politycznych w północnych i środkowych Włoszech, gdzie często interweniował; starał się przywrócić jedność Neapolu i Sycylii, chciał zarządzać zbożem sycylijskim; jego plany jednak się nie powiodły;
Na jego dworze przebywali wybitni artyści, gdzie mogli cieszyć się łaskami i poparciem Roberta;
Po śmierci Roberta w Neapolu rozpoczął się okres kryzysu; tron zajęła córka króla, Joanna; kwestia sukcesji nie była zamknięta, bo nie miała ona jeszcze męża; oskarżano ją o zamordowanie pierwszego męża, Andrzeja, królewicza węgierskiego; rozpoczęła się wojna wewnątrz dynastii Andegawenów; w 1382 roku Joanna została zamordowana;
W okresie wojny doszło do osłabienia władzy królewskiej i usamodzielnienia się możnowładców;
Kres rządom dynastii francuskiej w Neapolu położył król Aragonii i Sycylii Alfons V, który w 1442 roku opanował królestwo Neapolu;
Alfons V umierając pozostawił tron neapolitański swojemu synowi Ferdynandowi (1464-1494); ich panowanie przywróciło państwu siłę; Alfons pozyskał do współpracy arystokrację oraz odbudował finanse monarchii;