Wpływ płci psychicznej na postawę twórczą
Autorzy:
Grzegorz Siuta
Piotr Lasoń
Marzena Gwadera
1. Problem
Przegląd podstawowej literatury przedmiotu związanej z problemem związku pomiędzy płcią psychiczną a postawą twórczą.
1.1 Wstęp
Badania nad twórczością definiowaną jako niepospolite, niezwykłe a jednocześnie stosowne reakcje rozwijały się równolegle w kilku kierunkach. Koncentrowały się wiec na procesie twórczym, jego wytworach, czynnikach sytuacyjnych a wreszcie na badaniu twórczych jednostek. Te ostatnie wykazały, że istnieje pewien układ cech psychicznych charakteryzujący osoby twórcze niezależnie od ich wieku, kraju zamieszkania czy dziedziny działalności artystycznej. Wyniki badań nad twórczymi architektami[1], naukowcami- badaczami[2] a także pisarzami[3]pozwoliły wyodrębnić pewną grupę cech, które obejmują impulsywność, niezależność, introwersję, intuicyjność oraz samoakceptacje. Cechy te mimo różnej działalności zawodowej badanych wystąpiły u nich wszystkich i wskazują niejako na charakterystyczne aspekty twórczej osobowości. Znamienne jest to, że w/w zestawie pojawiają się cechy powszechnie uważane za męskie (impulsywność, niezależność) obok typowo kobiecych (intuicyjność). Na fakt ten zwracano uwagę już wcześniej formułując hipotezę o zarówno męskim jak i żeńskim układzie zainteresowań osób twórczych. I tak E.F Hammer badał kobiece pierwiastki u młodych mężczyzn artystów[4]. Z badań tych wynika, że twórczy mężczyźni akceptują żeńskie aspekty swej osobowości przez co stają się bardziej otwarci i wrażliwi na stronę estetyczną. Z drugiej strony badania Ravenny Helson nad twórczymi matematyczkami[5] wykazały, że także twórcze kobiety posiadają a jednoczenie akceptują u siebie męskie cechy. Również w syntezie amerykańskich badań nad cechami ludzi twórczych M.I. Stein wymienił m.in. stanowczość, dążenie do przywództwa, przejmowanie inicjatywy i aktywność obok kobiecych zainteresowań i braku męskiej agresywności. Powyższe dane zdają się potwierdzać użyteczność zaproponowanego przez Sandrę L. Bem terminu androgynia do badania osób twórczych. Pojęcie dwupłciowości czyli androgynii (gr. andro- mężczyzna i gyne- kobieta) zakłada połączenie zachowań i cech osobowości tradycyjnie uważanych za męskie lub kobiece. Typ androgyniczny byłby więc (co warte podkreślenia) zarówno agresywny jak i łagodny, niezależny i opiekuńczy, stanowczy i uległy. Takie zintegrowanie męskości i kobiecości w bardziej zrównoważoną i pełniejszą osobowość androgyniczną rozszerza zakres zachowań i umożliwia jednostce bardziej efektywne funkcjonowanie w zmieniających się warunkach. Niewątpliwie ta zwiększona elastyczność i rozszerzenie horyzontów powinny wpływać również na częstsze przejawianie postaw twórczych u tych osób.
1.2 Sformułowanie problemu i hipotez
Celem naszych badań jest wykrycie ewentualnego związku pomiędzy poszczególnymi typami płci psychicznej (androgynicy -wysokie natężenie na obu skalach, osoby męskie- z wysokim natężeniem czynnika męskość i niskim natężeniem czynnika kobiecość, osoby kobiece- z wysokim natężeniem czynnika kobiecość i niskim natężeniem czynnika męskość oraz osoby nieokreślone) a postawą twórczą. Na podstawie nielicznych i niepełnych badań oraz wniosków wypływających z teorii S.L. Bem (a przedstawionych poniżej) chcielibyśmy sprawdzić czy istnieje korelacja pomiędzy androgynią psychiczną a postawą twórczą[6]. Korelacja ta powinna być statystycznie wyższa od pozostałych.
Główna hipoteza, którą zamierzamy sprawdzić brzmi więc:
H1: Androgynicy częściej niż osoby o innym typie płci psychicznej charakteryzują się postawą twórczą.
Równolegle zamierzamy wykazać brak korelacji pomiędzy płcią fizyczną a postawą twórczą:
H2: Płeć fizyczna nie wpływa na postawę twórczą.
Zmienne niezależne: X1- płeć psychiczna
X2- płeć fizyczna
Zmienna zależna: Y- postawa twórcza
Tak sformułowane hipotezy mają swoje uzasadnienie teoretyczne w koncepcji S.L. Bem. Według tej autorki płeć fizyczna wiąże się jedynie z ciałem i jest tym co możemy zobaczyć w lustrze. Nie może przez to wpływać na nasze zachowania, wyznawane wartości, postawy czy zdolności twórcze. Dodatkowo już pobieżna obserwacja środowisk twórczych nie ujawnia żadnych dysproporcji na korzyść (lub niekorzyść) którejś z płci. W związku z tym znacznie bardziej pomocne okazuje się odwołanie do płci psychicznej , która wychodzi poza prosty podział na kobiety i mężczyzn. Szczególnie przydatna wydaje się kategoria androgynii. Wyjście poza schematy związane z własną płcią fizyczną i zaakceptowanie elementów powszechnie uważanych za przynależne „drugiej” płci otwiera przed jednostką nowe perspektywy, stwarza nowe możliwości a przez to nie ogranicza do stereotypowych zachowań i ról. Są to elementy również nierozerwalnie związane z postawą twórczą. Cytowane wcześniej badania nad cechami osób twórczych dostarczają dalszych argumentów za przyjęciem hipotezy o korelacji pomiędzy androgynią psychiczną a twórczością.
2. Metoda
2.1. Pomiar zmiennych
Pomiar zmiennych niezależnych:
X1- płeć psychiczna mierzona testem IPP A. Kuczyńskiej. Sumaryczny wynik uzyskany na 2 wymiarach (kobiecości i męskości) klasyfikuje osoby badane do 4 typów płci psychicznej: osoby o androgynicznym, krzyżowym (czyli męskie kobiety i kobiecy mężczyźni), zbieżnym z płcią fizyczną (męscy mężczyźni i kobiece kobiety) lub nieokreślonym typie. Ponieważ dodatkową zmienną niezależną jest płeć fizyczna, podział zaproponowany przez A. Kuczyńską sprowadziliśmy do czterech grup:
- androgynicy (wysokie natężenie czynników na obu skalach)
- osoby męskie: z wysokim natężeniem czynnika męskość i niskim natężeniem czynnika kobiecość (męskie kobiety, męscy mężczyźni)
- osoby kobiece: z wysokim natężeniem czynnika kobiecość i niskim natężeniem czynnika męskość (kobiece kobiety, kobiecy mężczyźni)
- osoby nieokreślone (niskie natężenie czynników na obu skalach)
X2- płeć fizyczna- skala dychotomiczna: Kobieta- Mężczyzna. Osoby badane na górze formularza testowego określają swoją płeć fizyczną.
Operacjonalizacja zmiennej zależnej:
Y- postawa twórcza mierzona Kwestionariuszem Twórczego Zachowania (KANH). Uzyskane wyniki zostaną przełożone na dychotomiczną skalę: postawa twórcza- postawa odtwórcza. Zaproponowany przez S. Popka Kwestionariusz Twórczego Zachowania (KANH) opiera się na pomiarze 4 czynników: konformizmu, zachowania algorytmicznego, nonkonformizmu i zachowania heurystycznego. Dwa pierwsze składają się na postawę odtwórczą, dwa następne na postawę twórczą.
Operacjonalizacji kreatywności dokonaliśmy w sferze charakterologicznej i poznawczej. W sferze charakterologicznej interesowała nas różnica pomiędzy nasileniem czynnika nonkonformizm i konformizm, nazywana dalej czynnikiem CH. Zakładamy, że osoby, które osiągają na tej skali wyniki dodatnie są kreatywne w sferze charakterologicznej. Na podobnej zasadzie obliczyliśmy wskaźnik kreatywności w zakresie sfery poznawczej (czynnik PO), na który składa się myślenie heurystyczne i algorytmiczne, przy czy jako twórcze uważa się to pierwsze. Dodatkowo zsumowaliśmy oba czynniki w celu określenia ogólnego poziomu twórczości (czynnik SUM).
2.2 Charakterystyka badanej grupy
Badanie przeprowadzone zostało wśród studentów III i IV roku trzech wrocławskich uczelni tzn. Uniwersystetu Wrocławskiego, Akademii Ekonomicznej i Politechniki Wrocławskiej. Przebadaliśmy w sumie 33 osoby (19 mężczyzn i 14 kobiet). Wybierając różne kierunki i typy szkół zwiększamy prawdopodobieństwo wystąpienia wszystkich typów płci psychicznej.
2.3 Przebieg badania
Pierwszym etapem było wypełnienie przez każdą z badanych osób obu kwestionariuszy (IPP A. Kuczyńskiej i Kwestionariusza Twórczego Zachowania (KANH) z zaznaczeniem na nich własnego pseudonimu i płci fizycznej. Badanie nie miało ograniczenia czasowego i zostało przeprowadzone grupowo. Naszym zadaniem było zapewnienie osobom badanym warunków do koncentracji i skupienia na wypełnianych formularzach.
2.4 Analiza statystyczna
Do określenia istotności różnic średnich wskaźników kreatywności SUM, CH, PO w czterech kategoriach płci psychologicznej, zastosowaliśmy analizę wariancji (ANOVA). Za istotne statystycznie uznaliśmy wyniki na poziomie istotności p<0,05.
3 Wyniki i ich interpretacja
3.1 Prezentacja uzyskanych wyników
|
|
|
|---|---|---|
|
|
|
|
|
|
|
|
|---|---|---|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|---|---|---|---|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
3.2 Interpretacja wyników
Weryfikacja hipotez:
Hipoteza 1: Androgynicy częściej niż osoby o innym typie płci psychicznej charakteryzują się postawą twórczą.
Otrzymaliśmy istotne różnice w wyróżnionych przez nas grupach płci psychologicznej w zakresie trzech badanych wskaźników kreatywności tzn. SUM, CH, PO; na poziomie istotności p=0,002 dla wskaźnika sumarycznego (SUM) oraz p=0,024 dla wskaźników CH i PO.
Dla badanych wskaźników kreatywności zaobserwowaliśmy pewną, interesującą prawidłowość. Otóż, okazało się, że najwyższe wyniki osiągają osoby androgyniczne oraz określone jako męskie. Następną grupą w kolejności były osoby nieokreślone ze względu na płeć psychologiczną. Najniższe wyniki otrzymały osoby z wysokim wynikiem czynnika kobiecości.
W związku z tym odrzucamy powyższą hipotezę. Uzyskane wyniki świadczą o tym, że jedynie czynnik męskości decyduje o twórczości, niezależnie od natężenia czynnika kobiecości. Dlatego androgynicy osiągają równie wysokie wyniki na skali twórczości co osoby męskie.
Hipoteza 2: Płeć fizyczna nie wpływa na postawę twórczą.
Otrzymane średnie natężenia kreatywności różnią się pomiędzy płciami fizycznymi (Śr. Kobiet – 10,38; Śr. Mężczyzn – 18), aczkolwiek statystyczny poziom istotności p=0,08 nie wystarcza, aby definitywnie odrzucić hipotezę 2. Możemy jednak wnioskować, iż kierunek zależności jest podobny do wcześniej przedstawionego rozkładu twórczości w płci psychologicznej. Mimo tego stawiamy hipotezę roboczą, iż lepszym predyktorem kreatywności jest „płeć psychologiczna”, gdyż istotniej różnicuje grupy pod względem twórczości niż płeć fizyczna.
3.3 Dyskusja nad wynikami
Bardzo niskie wyniki na skali twórczości otrzymane przez osoby o kobiecym typie płci psychologicznej tłumaczyć można innymi czynnikami niż sama kreatywność.
· Neurotyzm – zgodnie z badaniami Cattela, Eysencka kobiety cechuje wysoki poziom neurotyzmu, co wpływa na obniżenie samooceny. Być może więc osoby obu płci o przewadze kobiecości, jako bardziej neurotyczne, również zaniżają wyniki na skalach związanych z twórczością. W związki z tym należałoby zrewidować hipotezę dotyczącą trafności pomiaru kreatywności testem KAHN, a przede wszystkim sprawdzić, czy wyniki na skalach KAHN nie korelują z samooceną jednostki. Jeżeli korealacja ta okazałaby się wysoka, wówczas należałoby powiedzieć, że kreatywność mierzona testem S. Popka zależy w dużej mierze od samooceny.
· Innym wytłumaczeniem braku potwierdzenia stawianych hipotez jest stronniczość wynikająca z badania tylko wybranych aspektów kreatywności, związanych ze stereotypowymi rolami męskimi np. w pytanie nr 38 – „Jestem sprawny w operowaniu narzędziami, przyborami. Skutecznie konstruuję i ulepszam urządzenia we własnym otoczeniu”. Odpowiedź twierdząca kwalifikowana jest jako przejaw myślenia heurystycznego związanego z twórczością . Podobnych pytań powiązanych z „męskim aspektem twórczości” znajdujemy w kwestionariuszu KANH wiele. Można odnieść wrażenie, że autor pomija pytania z obszaru zainteresowań typowo kobiecych. Według nas może być to przyczyną tak niskich wyników otrzymywanych przez osoby z wysokim wskaźnikiem kobiecości i niskim męskości.
Mimo wysuwanych tutaj zastrzeżeń wyniki należy uznać za istotne statycznie. Należałoby jednak sprawdzić dokładnie budowę kwestionariusza KANH i jeśli nasze zastrzeżenia okazałyby się niesłuszne, wówczas możemy sformułować zalecenia praktyczne odnośnie stosowania testu IPP w zakresie badania twórczości a nie tylko płci psychologicznej Stosując IPP do badania kreatywności możemy przede wszystkim ukryć cel badania a ponadto znacznie skrócić czas jego wykonywania w stosunku do testu KAHN.
Literatura:
Bem S.I, Androgynia psychiczna a tożsamość płciowa, [w:] Zimbardo P.G., „Psychologia i życie”, Warszawa, 1997, s.435
Brzeziński J., Metodologia badań psychologicznych, Warszawa 1996
Imieliński K., Przekleństwo androgyne, Warszawa 1988
Kocowski T., Szkice z teorii twórczości i motywacji, Poznań, 1991
Kuczyńska A., Inwentarz do oceny płci psychologicznej
Maslow A. H., Postawa twórcza, [w:] Nowiny psychologiczne, 1983, 8,9
Nęcka E., Proces twórczy i jego ograniczenia, Krakow, 1987
Nęcka E., TROP – Twórcze rozwiązywanie problemów, Krakow 1994
Popek S., Kwestionariusz twórczego zachowania,
Zimbardo P.G., Psychologia i życie, Warszawa, 1997
[1] MacKinnon D.W., The study of creativity and creativity in architects, Berkeley 1961
[2] Gough H.G., Techniques for identifying the creativity research scientist, Berkeley 1961
[3] Barron F.X., Creativity and psychological health, Princeton, N.J. 1963
[4] Hammer E.F., Creativity and femine ingredients in young male artists, „Perceptual and Motr Skills” 1964
[5] Helson R., Sex differences in creative style. „Journal of Personality” 1967
[6] przez postawę twórczą rozumiemy aktywny stosunek do świata i życia, wyrażający się potrzebą poznania i świadomego przetwarzania zastanej rzeczywistości, a także własnego „ja” [za: S. Popek, Kwestionariusz Twórczego Zachowania KANH, s.16 ]