Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie

Wydział Prawa i Administracji

Stosunki Międzynarodowe

Zniewolenie i wyzwolenie narodów Europy Środkowo-Wschodniej: 1945 – 1989

Monika Oleszek

Nr albumu: 67553

Seminarium licencjackie pod kierunkiem

prof. UKSW dr hab. Elżbiety Karskiej

Warszawa 2011

Wstęp

1. Charakterystyka powojennego układu sił w Europie

2. Rozwój demokracji ludowej w krajach Europy Środkowo-Wschodniej. Powstanie Kominformu i Rady Wzajemnej Pomocy Gospodarczej

3. Polityka zagraniczna ZSRR za czasów Nikity Chruszczowa. Okres odwilży

4. Doktryna ograniczonej suwerenności Leonida Breżniewa. Epoka zastoju

5. Przesłanki rozpadu radzieckiej dominacji w Europie Środkowo-Wschodniej. Prierjestrojka i głasnost Michaiła Gorbaczowa

6. Rok 1989 rokiem przełomu

Wnioski końcowe

Bibliografia

Wstęp

Pojęcie Europy Środkowo-Wschodniej nabrało szczególnego znaczenia od momentu przemówienia Winstona Churchilla w Fulton w 1946r., które „podzieliło” świat na dwa bloki polityczne: wschodni
i zachodni. Słowa Churchilla zapamiętał cały świat: „Od Szczecina nad Bałtykiem do Triestu nad Adriatykiem zapadła żelazna kurtyna dzieląc nasz kontynent”¹. Do tzw. bloku wschodniego należały wówczas: Albańska Republika Ludowa, Bułgarska Republika Ludowa, Czechosłowacka Republika Socjalistyczna, Niemiecka Republika Demokratyczna, Polska Rzeczpospolita Ludowa, Rumuńska Republika Ludowa oraz Węgierska Republika Ludowa. Polityka ZSRR wobec tych państw nie miała jednolitego
i niezmiennego charakteru. Na jej kształt wpłynęły nie tylko realia zimnowojennej walki pomiędzy dwoma blokami państw, ale również osobiste poglądy poszczególnych sekretarzy generalnych Komunistycznej Partii Związku Radzieckiego. Związek Sowiecki przejmował kontrolę nad kolejnymi państwami omawianego regionu wprowadzając do rządów państw satelickich własnych ludzi. Kraje Europy Środkowo-Wschodniej ulegały stopniowej sowietyzacji, a wprowadzenie w tych krajach ustroju komunistycznego oraz gospodarki centralnie planowanej spowodowało z czasem ich całkowite uzależnienie polityczne
i ekonomiczne względem ZSRR. Polityka Stalina od momentu zakończenia działań wojennych opierała się na stworzeniu całej grupy wiernych m ideowo i politycznie państw tego regionu. Cele strategiczne sowieckich przywódców były niezmienne- rozwój terytorialny imperium oraz poszerzanie radzieckich stref wpływów. Okres dekomunizacji nastąpił dopiero stopniowo po roku 1989. Nastała era demokratyzacji życia publicznego, a właściwym zmierzchem prymatu ZSRR nad państwami Europy Środkowo-Wschodniej było oficjalne rozwiązanie RWPG i Układu Warszawskiego, odpowiednio w czerwcu i lipcu 1991r. 25 grudnia 1991 r. do dymisji podał się natomiast prezydent ZSRR, Michaił Gorbaczow. Zakończyło to istnienie Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich.

Charakterystyka powojennego układu sił w Europie

Powojenny ład w Europie został ustalony podczas konferencji w Teheranie, Jałcie oraz Poczdamie, niemniej jednak najistotniejsze dla ZSRR były dyskusje toczące się w Jałcie. Konferencja, odbywająca się na Krymie i trwająca w dniach od 4 do 11 lutego 1945 r. utrwaliła dominację polityki Józefa Stalina na obszarze Europy Środkowo-Wschodniej. Fakt ten został zatwierdzony przez premiera Wielkiej Brytanii Winstona Churchilla oraz prezydenta Stanów Zjednoczonych – Franklina Delano Roosevelta. Na terenie Europy Środkowo- Wschodniej zaczęły stacjonować wojska Armii Czerwonej. Państwa leżące na tym obszarze zostały poddane procesowi stopniowej i niezwykle konsekwentnej sowietyzacji, co podkreślał Jerzy Holzer, przywołując termin „taktyki salami”², czyli rozszerzania zakresu władzy „po plasterku”. Podejmowano szerokie represje pod hasłem walki z faszystami, a działania, mające na celu podporządkowanie polityki danego państwa zaleceniom Kremla opierały się na tworzeniu frontów narodowych. Pod ich pojęciem rozumie się koalicje komunistów z innymi partiami lewicowymi, które przejmowały kontrolę nad kluczowymi dla rządzenia resortami, przede wszystkim resortami obrony. Partie, które nie godziły się na udział w tych blokach, czyli nie chciały współpracować z komunistami, były niszczone, ściśle współpracowano z socjalistami, a w samych partiach komuniści tworzyli grupy agenturalne- presją, szantażem, czy przekupstwem podporządkowywano sobie kolejnych polityków³. Charakterystyczną cechą wpływu Stalina na wygląd bloku wschodniego była postępująca modernizacja struktur poszczególnych partii komunistycznych. Prowadziło to do wewnątrzpartyjnych „czystek”
i ujednolicenia polityki konkretnych państw na wzór Związku Radzieckiego. Dzięki fałszowaniu przez ZSRR wyborów, eliminacji opozycji oraz rozbudowywaniu aparatu bezpieczeństwa państwa Europy Środkowo- Wschodniej stawały się kolejno państwami satelicki ZSRR, pozbawionymi większego wpływu na własną politykę.

Rozwój demokracji ludowej w krajach Europy Środkowo-Wschodniej. Powstanie Kominformu
i Rady Wzajemnej Pomocy Gospodarczej

Cały obszar Europy Środkowo-Wschodniej ogarnęła wówczas fala tzw. „demokracji ludowej”. Była to najogólniej rzecz ujmując formuła dyktatury partii komunistycznej w krajach bloku wschodniego przy zachowaniu instytucji formalnej demokracji parlamentarnej. Działalność Kominformu, czyli Biura Informacyjnego Partii Komunistycznych i Robotniczych, utworzonego 27 września 1947 roku w Szklarskiej Porębie miała pomóc w realizacji stalinowskich założeń w państwach owej stalinowskiej doktryny. Zajmowało się ono szeroko pojętą koordynacją aktywności znajdujących się pod przewodnictwem ZSRR partii komunistycznych. Moskwa mogła dzięki temu ingerować na terytorium bloku wschodniego, co wzmagało jeszcze stacjonowanie na tych ziemiach Armii Czerwonej.

Okres stalinowskiej dyktatury ściśle związany był również z tworzeniem silnych podwalin gospodarczych dla Rosji Radzieckiej. Już na konferencji moskiewskiej trwającej od 5 do 8 stycznia 1949 roku z inicjatywy Stalina utworzona została Rada Wzajemnej Pomocy Gospodarczej (RWPG). W jej skład, oprócz Związku Radzieckiego, weszły Albania, Bułgaria, Czechosłowacja, Polska, Rumunia i Węgry, a od 1950 roku także NRD. Głównym zadaniem, jakie miała spełniać nowa organizacja było wykluczenie możliwości skutecznej wymiany handlowej pomiędzy państwami Europy Środkowo-Wschodniej, a światem zachodnim. Była to swoista odpowiedź Rosji Radzieckiej na amerykański Plan Marshalla oraz powstanie Organizacji Europejskiej Współpracy Gospodarczej. RWPG umacniała tylko Związek Radziecki do którego żywność masowo wywożono po niezwykle niskich cenach. W zamian za to państwa satelickie mogły kupować od ZSRR maszyny, niestety po cenach znacznie wygórowanych. Wzmożona kolektywizacja wsi oraz nacjonalizacja przemysłu powodowały przystosowanie systemów ekonomicznych państw Europy Środkowo- Wschodniej do standardów radzieckich. Działania ZSRR podyktowane były pragnieniem dominacji nad całym światem komunistycznym. Stalinizm szedł w parze z izolacją obywateli od zagranicy, uprzemysłowieniem mającym zbrojeniowy charakter oraz pozbywaniem się niewygodnych politycznie członków opozycji.

Polityka zagraniczna ZSRR za czasów Nikity Chruszczowa. Okres odwilży

Stan ten trwał zasadniczo do roku 1956. Śmierć Stalina 5 marca 1953 roku otworzyła nowy okres stosunków na linii ZSRR- Europa Środkowo- Wschodnia. Władzę w Związku Radzieckim przejął wieloletni zwolennik Stalina – Nikita Chruszczow. Przełomowym okazał się XX Zjazd Komunistycznej Partii Związku Radzieckiego, który odbył się w lutym 1956 roku i podczas którego w tajnym referacie zatytułowanym „O kulcie jednostki i jego następstwach” Chruszczow zdecydowanie potępił część praktyk swojego poprzednika, jednoznacznie skłaniając się ku procesowi tzw. „destalinizacji”. XX zjazd stanowił kulminację nowej polityki Chruszczowa określanej jako "odwilż"⁴, na który składała się masowa rehabilitacja ofiar terroru oraz liberalizacja polityki kulturalnej i społecznej. Nie przeszkodziło to co prawda Chruszczowowi ingerować w sprawy państw leżących na wschód od „żelaznej kurtyny”. Świadczyć o tym mogą m.in. antykomunistyczne wystąpienia na Węgrzech krwawo stłumione przez Armię Sowiecką, czy tzw. „polski październik 1956 roku”. Nastąpiła wówczas istotna zmiana w polityce wewnętrznej Polski, ponieważ Chruszczow uznał „polską drogę do socjalizmu” za względnie nieszkodliwą. Rezultatem polskiego października były istotne przemiany społeczne: uwolnienie kardynała Stefana Wyszyńskiego, odwołanie ministra obrony narodowej K. Rokossowskiego i innych generałów oraz wyższych oficerów radzieckich w Wojsku Polskim, zaniechanie kolektywizacji rolnictwa, masowe rehabilitacje ofiar prześladowań politycznych, ograniczenie działalności Służby Bezpieczeństwa oraz ustalenie korzystniejszych dla Polski zasad polsko-radzieckiej współpracy gospodarczej, a także wznowienie repatriacji Polaków ZSRR. Moskwa nie tolerowała jednak jakichkolwiek odstąpień od trwałego sojuszu państw satelickich z ZSRR, co najlepiej ilustruje to zażegnanie radzickimi czołgami robotniczych wystąpień na terenie NRD w czerwcu 1953 roku.

Istotnym wydaje się być także fakt utworzenia przez Chruszczowa w 1955 roku paktu wojskowego zwanego Układem Warszawskim, do którego, oprócz ZSRR, weszły - Polska, Węgry, Czechosłowacja, Rumunia, Bułgaria i Albania. Pakt ten był swoistą opóźnioną reakcją Związku Sowieckiego na utworzony |
w 1949 roku Pakt Północnoatlantycki⁵. Układ Warszawski stał się również swoistym gwarantem zarówno radzieckiej hegemonii w Europie, jak i utrzymania sojuszu państw wschodnioeuropejskich.

Sporej wagi wydarzeniem było odgrodzenie dwóch części Berlina w nocy z 12 na 13 sierpnia 1961 roku. Było to swoistą kontynuacją działań mających na celu niedopuszczenie do ruiny gospodarczej NRD
w związku z masowymi ucieczkami ludności na Zachód, w sytuacji, gdy już w 1948 roku Stalin nakazał blokadę Berlina Zachodniego. Mur Berliński stał się niewątpliwie najbardziej widocznym aspektem przynależności NRD do państw bloku wschodniego.

Doktryna ograniczonej suwerenności Leonida Breżniewa. Epoka zastoju

Rok 1964 omawianym stosunkom na linii ZSRR-państwa Europy Środkowo-Wschodniej przyniósł nową epokę. Stanowisko I Sekretarza KC KPZR objął wówczas Leonid Breżniew. Okres rządów Leonida Breżniewa jest często nazywany „epoką zastoju”. Nowy Sekretarz m.in. przywrócił całkowitą cenzurę, powrócił do kultu Stalina oraz rozpoczął „walkę” z dysydentami. Do polityki ZSRR względem państw demokracji ludowej wprowadził on także zasadę „ograniczonej suwerenności”, tzw. „doktryna Breżniewa”⁶, która obowiązywała praktycznie do Jesieni Ludów 1989 roku. Zakładała ona między innymi, że
w krajach wspomnianego wcześniej Układu Warszawskiego obowiązywać będzie ograniczona suwerenność państw członkowskich na rzecz interesów wspólnoty socjalistycznej (w praktyce samego ZSRR). Tłumaczono, że ewentualna interwencja w państwie bloku wschodniego, które dąży do secesji, nie jest agresją, lecz samoobroną przed ingerencją wrogiej ideologii.

Represje zastosowano między innymi w Czechosłowacji, gdzie moskiewskie kierownictwo partyjne niechętnie odniosło się do zmiany u sterów władzy z podporządkowanego Kremlowi Antonina Novotnego na reformistę Alexandra Dubčeka. Stan polityczne liberalizacji na Czechosłowacji określano mianem „praskiej wiosny”⁷. Na terenie Czechosłowacji Armia Radziecka rozpoczęła szeroko zakrojone manewry wojskowe, a ostatecznie wskutek braku rezultatów zdecydowano się na, wcześniej traktowaną jako ostateczność, zbrojną inwazję, która miała na celu przywrócenie dawnych, intratnych dla ZSRR metod rządzenia.

Przesłanki rozpadu radzieckiej dominacji w Europie Środkowo-Wschodniej. Prierjestrojka i głasnost Michaiła Gorbaczowa

Pierwszym poważnym problemem kruszącym monolit doktryny „ograniczonej suwerenności” było powstanie w 1980 roku ogólnopolskiego Niezależnego Samorządnego Związku Zawodowego „Solidarność”. Wyraźnie zarysowywała się wówczas możliwość zbrojnej interwencji Związku Radzieckiego w Polsce, jednak została ona zażegnana dzięki ogłoszeniu w nocy z 12 na 13 grudnia 1981 roku przez Wojskowa Radę Ocalenia Narodowego stanu wojennego.

Śmierć Breżniewa w 1982 roku i objęcie funkcji sekretarza generalnego KC KPZR przez Michaiła Gorbaczowa w 1985 roku przyniosły diametralną zmianę radzieckiej polityki zagranicznej względem państw Europy Środkowo- Wschodniej. Wyraźne osłabienie gospodarcze ZSRR oraz wymykające mu się spod kontroli społeczeństwo spowodowały wprowadzenie istotnych zmian. Kres doktrynie Breżniewa miała położyć gorbaczowska pieriestrojka, czyli przebudowa polityczna oraz głasnost, rozumiany jako jawność życia politycznego. Istotą owych przekształceń była przede wszystkim modernizacja gospodarki, częściowe jej urynkowienie, zwiększanie swobód obywatelskich i ocieplenie stosunków z państwami zachodnimi. Pieriestrojka stała się katalizatorem świadomości narodowej w republikach radzieckich, w pierwszym rzędzie bałtyckich i zakaukaskich, doprowadzając do rozpadu ZSRR i systemu komunistycznego.

Rok 1989 rokiem przełomu

U źródeł demokratycznych przemian 1989 leżały wcześniejsze zrywy wolnościowe
w krajach „demokracji ludowej“. Miały one swój początek we wczesnych latach 50. XX w.,
a ich charakter sięgał od demonstracji i strajków po wielotygodniowe zbrojne konflikty. Do najbardziej znanych zrywów wolnościowych należały chronologicznie: Czerwiec 1953, Poznański Czerwiec 56, Powstanie węgierskie 1956, Praska wiosna, Marzec 1968, Grudzień 1970, Czerwiec 1976, Sierpień 1980. Ich wynikiem była stopniowa erozja systemu dominacji ZSRR nad swoimi państwami satelickimi w Europie Wschodniej. W rezultacie, wydarzenia przełomowego roku 1989, a w szczególności rozmowy przy Okrągłym Stole w Polsce, doprowadziły do rozbicia bloku komunistycznego. Dały one możliwość zorganizowania
4 czerwca pierwszych w krajach komunistycznych częściowo wolnych wyborów parlamentarnych. Na czele nowego rządku, w skład którego weszła opozycja, stanął pierwszy niekomunistyczny premier – Tadeusz Mazowiecki. Komunizm zaczął pękać⁸. Kolejnym krajem, który go przezwyciężył były Węgry, gdzie na drodze długotrwałych negocjacji również dokonał się demontaż systemu i przejście do demokracji parlamentarnej.
W październiku 1989 roku z wielką pompą obchodzono 40’lecie komunistycznego państwa niemieckiego, jednak już kilka tygodni później, 9 listopada, mur berliński upadł, co uznano za symboliczny koniec zwierzchnictwa komunistycznego ZSRR i początek zjednoczenia dwóch państw niemieckich. Demontaż systemu rozpoczął się również w Bułgarii, gdzie obalono wieloletniego dyktatora Todora Żiwkowa. Manifesty w Pradze rozpoczęły się 17 listopada, a już w grudniu komuniści oddali władzę i oddali stery rządów opozycji. Najkrwawsze wydarzenia miały miejsce w Rumunii. W drugiej połowie grudnia mieszkańcy Siedmiogrodu, a kilka dni później również Bukaresztu, wystąpili przeciwko znienawidzonemu dyktatorowi, który został zmuszony do ucieczki. Oznaczało to dla Rumunii koniec komunizmu.

Wydarzenia, które miały miejsce w roku 1989 były niewątpliwie początkiem przemian umożliwiających państwom Europy Środkowo-Wschodniej wejście na drogę transformacji ustrojowej. Rok ten zapoczątkował odbudowę demokracji i zniósł podział Europy na dwie części przedzielone wspomnianą na początku „żelazną kurtyną”. Państwa takie jak Polska, Niemcy, Czechosłowacja wprowadziły rządy demokratyczne, a republiki radzieckie zaczęły radykalizować swoje poglądy i niedługo potem oderwały się od ZSRR. Zmierzch panowania Związku Radzieckiego nad państwami Europy Środkowo- Wschodniej nastąpił wraz z rozwiązaniem RWPG i Układu Warszawskiego w 1991 roku. Rozpoczął się proces integracji Europy, zbliżania państw zachodnich i wschodnich, nie mających ze sobą dotychczas bliskiej styczności. Efektów wydarzeń mających miejsce w 1989 roku dla Europy jest sporo. W ich wyniku upadł nie tylko system państw bloku wschodniego, które od 1945 r. znajdowały się pod ścisłą kuratelą ZSRR. Niejako zwieńczeniem tego procesu był bowiem upadek samego ZSRR. Idea rewolucji październikowej, która
w Europie miała zaprowadzić rządy robotników i chłopów, straciła ostatecznie na atrakcyjności, nie tylko
w oczach państw ujarzmionych, ale i samych komunistów. Za przemianami politycznymi poszły również głębokie zmiany gospodarcze i społeczne. Upadek systemu państw komunistycznych unaocznił ogromne zapóźnienie gospodarcze wschodu Europy. Zmianom musiała też ulec mentalność ludzi, którzy do niedawna byli zniewoleni przez reżim komunistyczny. Rok 1989 to niewątpliwie czas zwycięstwa pokojowych rewolucji, które ogarnęły kraje europejskie za żelazną kurtyną oraz czas nadziei na zjednoczenie Europy
i wspólną europejską przyszłość. Dla krajów bloku wschodniego wraz z obaleniem reżimu komunistycznego na drodze pokojowego samowyzwolenia rozpoczął się „powrót do Europy”. Wywalczone swobody
i prawa europejskie stały się fundamentem budowania demokracji, dobrobytu i odzyskiwania europejskiej tożsamości.

Wnioski końcowe

Od samego początku podstawowym zamierzeniem przywódców ZSRR było stworzenie w rejonie Europy Środkowo-Wschodniej sowieckiej strefy wpływów. Państwa tego regionu miały zostać odizolowane od powiązań z polityka mocarstw zachodnich i być rządzone przez całkowicie zależne od Kremla partie komunistyczne. W latach 1944-1948 polityka Związku Sowieckiego wobec Europy Środkowo-wschodniej osiągnęła cel długofalowy. Kraje tego regionu, pozbawione instytucji właściwych państwom demokratycznym, zostały oddane we władanie zależnych od Moskwy partii komunistycznych. ZSRR zmusiło te państwa do rezygnacji z uczestnictwa w amerykańskim planie odbudowy Europy Środkowo- Wschodniej, a następnie skłaniając je do zawarcia z ZSRR umów uniezależniających gospodarki wschodnioeuropejskie od gospodarki sowieckiej⁹. Do roku 1989 cały region znajdował się pod sowiecką kontrolą polityczną, ideologiczną, wojskowa i gospodarczą. Swoją dominację Związek Radziecki ustanawiał podobnie. Stosowano wielopłaszczyznowe podporządkowanie. Tworzono system klasycznych powiązań międzynarodowych, jednakże zbudowanych na podstawie dwustronnych paktów polityczno-wojskowych
i umów gospodarczych, budowano system władztwa pośredniego opartego na rządach partii komunistycznych oraz nadzorowano i kontrolowano działalność poszczególnych władz poprzez umieszczanie w aparatach władzy krajów Europy Środkowo-Wschodniej sowieckich doradców. Ostatnie lata utworzonego w 1922 r. ZSRR charakteryzowały się zrywami niepodległościowymi w krajach uzależnionych. Zarówno władze Komunistycznej Partii Związku Radzieckiego jak i partii poszczególnych państw nie były w stanie opanować rozentuzjazmowanego społeczeństwa, pragnącego pełnej suwerenności. Jesień Ludów przyniosła wreszcie obalenie totalitarnego ustroju, przywróciła wolność słowa i demokrację
w dawnych krajach demokracji ludowej.

Bibliografia:

1. Bartoszewicz H., Polityka Związku Sowieckiego wobec państw Europy Środkowo-Wschodniej, Warszawa 1999

2. Holzer J., Komunizm XX wieku, Poznań 2001

3. Holzer J., Komunizm w Europie. Dzieje ruchu i systemu władzy, Warszawa 2000

4. Marples R. David, Historia ZSRR. Od rewolucji do rozpadu, Wrocław 2006

5. Tomaszewski J., Europa Środkowo-Wschodnia 1944-1968. Powstanie, ewolucja
   i kryzys realnego socjalizmu, Warszawa 1992

---

1. http://www.konflikty.pl/a,519,Czasy_najnowsze,Przemowienie_Winstona_Churchilla_w_Fulton.html↩

2. Tomaszewski J., Europa Środkowo-Wschodnia 1944-1968. Powstanie, ewolucja i kryzys realnego socjalizmu, Warszawa 1992, s. 102.↩

3. Holzer J., Komunizm XX wieku, Poznań 2001, s. 38.↩

4. Holzer J., Komunizm w Europie. Dzieje ruchu i systemu władzy, Warszawa 2000, s. 58.↩

5. Marples R. David, Historia ZSRR. Od rewolucji do rozpadu, Wrocław 2006, s. 235.↩

6. Marples R. David, Historia ZSRR. Od rewolucji do rozpadu, Wrocław 2006, s. 259.↩

7. Holzer J., Komunizm XX wieku, Poznań 2001, s. 70.↩

8. Por. Holzer J., Komunizm XX wieku, Poznań 2001, s. 87.↩

9. Por. Bartoszewicz H., Polityka Związku Sowieckiego wobec państw Europy Środkowo-Wschodniej, Warszawa 1999, s. 339.↩