Wykład 5. Tworzenie klimatu wychowawczego w klasie i szkole.

Petlak E., Klimat szkoły, klimat klasy, Wydawnictwo Akademickie Żak, Warszawa 2007, ss. 17 – 73.

2. KLIMAT SZKOŁY I KLIMAT KLASY

Pojęcie „klimat” pochodzi z języka greckiego. Tak samo, jak wiele innych pojęć, również słowo klimat jest używane w różnych znaczeniach. W życiu codziennym i w zwykłych rozmowach czasami mówi się: „był tam przyjemny klimat” łub też „klimat był wręcz nieznośny” itp. Za pomocą tego pojęcia wypowiadamy się więc na temat danego środowiska. W takim znaczeniu pojęcia: klimat szkoły, klimat klasy, klimat środowiska szkolnego są używane również w pedagogice.

2.1. Klimat szkoły

Pojęcie klimatu szkoły możemy teoretycznie, ale również praktycznie, uważać za pojęcie nadrzędne wobec innych z nim związanych. Każda szkoła ma swój specyficzny klimat, który jest zależny od wielu czynników. Wspomnijmy w tym miejscu na razie tylko o liczbie uczniów szkoły, składzie grona pedagogicznego, środowisku i otoczeniu, w którym szkoła się znajduje, specjalizacji szkoły (nauczanie języków obcych, przedmioty ścisłe) itp.(…)

B. Milerski i B. Śliwerski podają: „Klimat szkoły to czynnik psychosocjalny wpływający na jakość edukacji i wychowania w szkole, który dotyczy przede wszystkim wzajemnych relacji między nauczycielami i uczniami, między nauczycielami i kierownictwem szkoły, rodzicami uczniów i kierownictwem szkoły, a także między rodzicami uczniów i samymi uczniami. Dla jakości edukacji właściwym jest taki klimat szkoły, który wymaga bycia gotowym do niesienia pomocy, życzliwości i zmysłu bezpieczeństwa, a także wzajemnego szacunku i zaufania” (Milerski B., Sliwerski B., 2000, s. 97).(…)

Zdaniem H. Grecmanowej pojęcie klimat szkoły obejmuje ogólną jakość środowiska szkoły:

- ekologię szkoły (materialne i estetyczne aspekty szkoły);

- środowisko społeczne (wzajemne relacje między uczniami, nauczycielami, rodzicami, kierownictwem szkoły);

- system społeczny, wymiar społeczny odnoszący się do poziomu komunikacji i kooperacji między uczniami, nauczycielami, rodzicami;

- wymiar kulturalny i społeczny odnoszący się do wzorów wartości, nowy system (Grecmanowa H., 1988, s. 29).

Sądzę, że dla zrozumienia czy też wyjaśnienia tego, czym jest klimat szkoły, nie potrzeba kolejnych definicji. Ważniejsza od tego jest świadomość, że klimat szkoły może być różny. Znajomość różnych rodzajów klimatu może służyć jako punkt wyjścia przy swego rodzaju autorefleksji szkół, ich kierownictwa, a nawet samego grona pedagogicznego. Takie poznanie ma sens również z tego powodu, że klimat szkoły:

-jest w zasadzie również tym, co przeżywają wszyscy ci, którzy są związani z daną szkołą, dlatego poznanie klimatu wspomaga formowanie jego pozytywnego i motywującego charakteru;

- wpływa na zachowanie wszystkich, którzy są związani ze szkołą;

- nie jest wyłącznie opisem lub charakterystyką szkoły z punktu widzenia jej działalności, tylko zespołem wartości, do których zaliczyć można: system pracy, wartości moralne, respektowanie norm, relacje między osobami związanymi ze szkołą itp.

2.1.1. Typy klimatu szkoły

Z tego, co zostało powyżej stwierdzone, wynika, że nie może istnieć jakiś uniwersalny typ klimatu szkoły, ponieważ każda szkoła jest inna, ma inny skład nauczycieli, inne kierownictwo, pracuje w innym środowisku i w innych warunkach, wytycza sobie własne cele itd. W literaturze funkcjonuje kilka różnych podejść do typologii klimatu szkoły. Wynika to z faktu, że o klimacie można mówić czy też oceniać go, z różnych punktów widzenia. Przy podziale typów klimatu szkoły opieramy się na pracy H. Grecmanowej (charakterystyka poszczególnych typów została poprawiona i uzupełniona).

1. Typy klimatu szkoły w zależności od celów szkoły:

a) Szkoła z uwypuklonymi formalnymi celami - dla tej szkoły, czy też dla jej klimatu, charakterystyczny jest pewien formalizm pracy, biurokracja w zarządzaniu, bezwładność i rutyna w pracy, jest podkreślana racjonalizacja i koordynacja, oczekiwane jest dostosowanie się. Głównym sensem jest osiągnięcie za pośrednictwem „znanych i wypróbowanych” metod celów nauczania i celów szkoły. W takiej szkole kierownictwo „traci z pola widzenia” uczniów, ale też nauczycieli.

b) Szkoła ukierunkowana na edukację - jest przeciwieństwem szkoły opisanej powyżej. W takiej szkole są realizowane wszystkie zalecenia współczesnej pedagogiki i dydaktyki. Nauczyciele są autonomicznymi jednostkami, w swojej pracy wykorzystują twórczość, w procesie wychowawczo-dydaktycznym eksperymentują i wprowadzają innowacje, doceniają indywidualność każdego ucznia itd. Szkoła jest „otwarta” wobec rodziców i wobec społeczeństwa. Jest zainteresowana tym, by panował w niej twórczy duch.(…)

3. Typy klimatu szkoły w zależności od celów wychowawczych:

a) Autorytarny - cele osiągane są przez rozkazy, nakazy, nieustanne akcentowanie wymagań itd. Nie jest to odpowiedni klimat, ponieważ tworzy barierę między nauczycielem a uczniami. Zdarza się, że uczniowie, przede wszystkim w wyższych klasach lub w szkołach średnich, przyjmują w takim klimacie postawę opozycyjną wobec nauczyciela.

b) Demokratyczny (społeczno-integracyjny) - cele osiągane są przez demokratyczne postępowanie z uczniami, pielęgnowane jest zaufanie uczniów do nauczycieli, uczniowie mają możliwość prezentowania swoich poglądów itp. W takim demokratycznym stylu prowadzenia szkoły jest również miejsce na rzeczową i stosowną krytykę, i to nie tylko ze strony nauczyciela, ale także i uczniów. Wiele inspiracji do tworzenia i pielęgnowania takiego klimatu znajduje się we wszystkich koncepcjach pedagogiki alternatywnej. W pedagogice Celestyna Freineta wykorzystywane są uczniowskie punkty widzenia: „Proponuję-Chwalę-Krytykuję”. Taki typ klimatu pomaga przy tworzeniu właściwych relacji między uczniami w klasie.

c) Liberalny - cele osiągane są przy małym zaangażowaniu nauczycieli, równocześnie jest to klimat, w którym również dyscyplina uczniów jest swobodniejsza. Relacji między nauczycielami i uczniami nie można uważać za dobre, ponieważ uczniowie mają tendencję do wykorzystywania liberalizmu nauczyciela, który bywa „zbyt dobry”.(..)

2.1.2. Ocena klimatu szkoły

Klimat szkoły jest najczęściej oceniany na podstawie następujących cech:

1. Zaangażowanie nauczycieli.

W tym miejscu można też mówić o wysokim zaangażowaniu - zespół nauczycieli lub większa część zespołu utożsamia się z zadaniami szkoły, odbiera je jako postęp, w zespole podejmuje się starania o wprowadzanie innowacji. Odpowiednie zaangażowanie to spełnianie na bieżąco zadań szkoły. Małe zaangażowanie oznacza małe zainteresowanie spełnianiem zadań, a nawet zobojętnienie na pracę szkoły i jej wyniki.

2. Obciążenie nauczycieli.

Z doświadczeń z życia codziennego wiadomo, że ludzie są w stanie spełniać również trudne zadania i nie odczuwać wobec nich niechęci, pod warunkiem, że widzą w tym sens. To samo sprawdza się również w przypadku klimatu szkoły. Od nauczycieli należy wymagać realizacji zadań, o których sensowności są przekonani, nie mogą one być formalne (np. narady bez jasnego celu, sporządzanie wykazów nieistotnych działań itd.).

3. Duch szkoły.

Wiele działań kształtuje ducha szkoły. Przejawia się w zadowoleniu lub niezadowoleniu z realizacji zadań szkoły, w dążeniu do prawdziwej, a nie tylko formalnej, realizacji zadań, w humanistycznych relacjach z uczniami.

4. Relacje w gronie nauczycieli.

Chodzi tu o podkreślenie znaczenia wzajemnej wymiany doświadczeń, wzajemnych hospitacji, udzielania poparcia, aż po serdeczne nieformalne stosunki¹.

W innym miejscu tej książki mowa jest o metodzie „ości ryby”, którą można odnosić również do kierownictwa szkoły lub jej dyrektora, który, jak już zostało powiedziane, ma wyraźny wpływ na klimat szkoły.

5. Dystans między dyrektorem a zespołem nauczycielskim.

Dla tego typu postawy jest charakterystyczna pewna oschłość między kierownictwem lub dyrektorem i zespołem nauczycieli. Może się ona przejawiać małym zainteresowaniem problemami nauczycieli, innowacjami procesu wychowawczo-dydaktycznego (czasami wręcz ich odrzucaniem), niedostateczną komunikacją z nauczycielami, formalnym podejściem do zespołu itd.

6. Akcentowanie wyniku.

Kierownictwo szkoły czy też dyrektor, a nawet nauczyciel, którzy skupiają się tylko na wyniku, tracą z oczu ludzi z ich codziennymi radościami i troskami. Może to mieć niedobry wpływ na ogólny klimat szkoły.

7. Charyzma dyrektora i kierownictwa szkoły.

Chodzi przede wszystkim o osobowość dyrektora szkoły. W idealnej sytuacji jest on przykładem dla pozostałych nauczycieli, nie tylko wymaga od innych innowacji, ale sam daje przykład. Energia, entuzjazm, nieformalne zainteresowanie postępem w szkole

to również ważne czynniki, które wpływają na jej klimat. Nie chodzi, oczywiście, wyłącznie o rozwój szkoły, ale też o postawę wobec pracowników i uczniów szkoły, załatwianie spraw i poziom komunikacji z pracownikami szkoły itd.

8. Przychylne kierownictwo i dyrekcja szkoły.

Dobry dyrektor ma zawsze czas dla nauczycieli i uczniów szkoły. Wysłuchać, zrozumieć, doradzić, pomóc - to zachowania, które od dawna są wysoko oceniane.

2.2. Klimat klasy

Podobnie jak w przypadku innych pojęć, również wokół definicji klimatu klasy pojawiają się w literaturze zróżnicowane poglądy. Klimat klasy jest opisywany jako atmosfera klasy, jako suma wartości i norm, jako współpraca nauczyciela i uczniów itp.

W Słowniku pedagogicznym klimat klasy jest określony następująco: „Klimat klasy przedstawia bardziej długofalowe nastroje, uogólnione postawy i relacje, emocjonalne reakcje uczniów na wydarzenia w klasie (z oddziaływaniem pedagogicznym nauczycieli włącznie)” (Prucha J., Walterowa E., Mareś J., 1998, s. 98).

P. Gavora podaje: „Klimat klasy wyraża, w jakim stopniu jest uczeń w klasie zadowolony, czy uczniowie dostatecznie rozumieją się nawzajem, jaki jest wśród nich stopień współzawodniczenia i konkurencji, i na ile klasa jest zwarta i solidarna” (Gavora P., 1999, s. 137).

K. Konarzewski uznał, że: „Klimat klasy - to wszystkie reguły pracy i życia w klasie, które nauczyciel uczniom wszczepia i utrwala w dydaktycznych i wychowawczych sytuacjach” (Konarzewski K., 2004, s. 147).(…)

W literaturze dość często jako równoważniki określenia klimat są podawane określenia „środowisko nauczania”, „atmosfera klasy”. P. Gavora zwraca uwagę na fakt, że należy te pojęcia rozróżniać:

- środowisko nauczania - to pojęcie, które przekracza aspekt społeczno-pedagogiczny i dotyczy również otoczenia fizycznego (klasa i jej wyposażenie, oświetlenie);

- atmosfera klasy - to chwilowa, krótkotrwała sytuacja w klasie, która zmienia się często, nieraz również w trakcie godziny lekcyjnej (uczniowie mają np. wrażenie, że nauczyciel ocenia niesprawiedliwie, dostaną informację, że jutro nie będzie lekcji itp.).

Wzajemną relację między klimatem szkoły, klimatem klasy, środowiskiem nauczania a atmosferą można przedstawić w następujący sposób:

(…) Z dotychczas opublikowanych prac nie można wyprowadzić jednoznacznego wniosku na temat czynników wpływających na klimat klasy. Część pedagogów i psychologów jest zdania, że decydującym czynnikiem jest nauczyciel, inni przypisują taką rolę uczniom.

Opierając się na doświadczeniach oraz własnej praktyce, skłaniam się raczej do opinii, że decydującą rolę odgrywa nauczyciel. Oczywiście, każda klasa ma pewne specyficzne cechy (są one zależne np. od składu klasy, sposobu prowadzenia klasy przez wychowawcę itp.). Decydującym czynnikiem jest nauczyciel, to on umie lub nie umie współpracować z klasą. W tym kontekście warto wspomnieć o wzajemnym oddziaływaniu ucznia i nauczyciela. Podczas gdy dany uczeń może wydawać się danemu nauczycielowi problematyczny, niezdyscyplinowany, niezainteresowany nauką itp., inny nauczyciel uważa go za bezproblemowego, a nawet zainteresowanego nauką. W takim przypadku możemy zastanowić się nad sumą wpływów, które negatywnie lub pozytywnie warunkują relację nauczyciel - uczeń i drugi nauczyciel. Jeśli w pierwszym przypadku możemy zauważyć pewną dysharmonię we wzajemnych stosunkach, przypadek drugi przedstawia harmonijne stosunki. Takie spojrzenie może dotyczyć również klasy, jej klimatu, i nauczyciela. W szkołach można się spotkać z nauczycielami, którzy bywają dosyć często w konfliktowych relacjach z klasą (klasami), jednak większość nauczycieli wchodzi z uczniami w innego rodzaju relacje.

Nie można oddzielać od siebie klimatu klasy i klimatu nauczania. Klimat klasy ma wpływ na klimat nauczania i odwrotnie. Często nauczyciele określają klasę przymiotnikami: „dobra klasa”, „naukowa klasa”, „bezproblemowa klasa”, „fajna klasa”, „klasa, w której świetnie się uczy” itp. Już na podstawie tych określeń można zakładać, że panuje w nich dobry, może wręcz doskonały klimat nauczania. Do takiej klasy nauczyciel wchodzi nastrojony pozytywnie, co wpływa na ogólną organizację pracy w trakcie godziny lekcyjnej. Niestety, są też klasy, o których nauczyciele mówią: „zła klasa”, „klasa z problemami”, „klasa z trudnymi uczniami”, „klasa, w której źle się uczy” itp. Sam status takiej klasy wytwarza warunki do tego, by klimat nauczania był w niej odmienny niż w tzw. dobrych klasach. Najczęściej nauczyciel wchodzi do niej z wyobrażeniem, że „należy klasę nauczyć porządku”, „w tej klasie trzeba być surowym”, „należy pokazać uczniom, kto jest panem w klasie” itp.(…)

Dzięki oceniającemu spojrzeniu byłych uczniów, nauczycieli i rodziców, ale też na podstawie tego, jak został klimat opisany w literaturze, za cechy pozytywnego klimatu można uznać:

1. Pedagogiczno-dydaktyczny punkt widzenia:

- zadowolenie uczniów z nauczania i jego przebiegu - nawet uczniowie niższych roczników umieją, odpowiednio do swojego wieku, wyrazić swoją opinię na temat nauczania, oceniają go słowami: „nie interesuje mnie to”, „w szkole jest nudno”, „w szkole tylko nas egzaminują” itp.;

- obiektywność oceny - w sposób istotny wpływa na stan emocjonalny uczniów, odbija się na ich stosunku do szkoły, klasy, nauczyciela i kolegów;

- innowacyjność nauczania - uczniowie lubią różne innowacje: kooperację w pracy, rozwiązywanie projektów, wycieczki i zwiedzanie (takie nauczanie wspiera kształtowanie wśród uczniów stosunków społecznych);

- brak formalizmu w podejściu nauczycieli wobec uczniów

- uczniowie oraz rodzice w znaczący sposób oceniają podejście nauczyciela (uczniowie często wspominają i mówią: „nasz nauczyciel był bardzo ludzki”, „nauczyciel potrafił skonsolidować klasę”, „był bardzo dobry”, „zawsze znalazł dla nas czas”);

- poświęcanie uwagi nie tylko nauce, ale też wychowaniu uczniów

- dobra szkoła musi poświęcać uwagę również zadaniom wychowawczym.

Nauczyciele oceniają klimat z pedagogiczno-dydaktycznego punktu widzenia przede wszystkim ze względu na to, jakie mają możliwości dalszego kształcenia, jaki jest w szkole poziom wzajemnej współpracy i jak kierownictwo szkoły dba o jej rozwój oraz jak popiera innowacje.

2. Organizacyjny punkt widzenia:

- dobra organizacja działalności, prowadzenie szkoły i kierowanie nią - ten punkt widzenia ma, zdaniem nauczycieli, pierwszorzędne znaczenie, jednak już nawet uczniowie wyższych klas szkół podstawowych (gimnazjów), a przede wszystkim uczniowie szkół średnich potrafią, często stosunkowo obiektywnie, prezentować w szkole swoją opinię o życiu;

- organizowanie w czasie pozalekcyjnym różnych przedsięwzięć dla uczniów - uczniowie chętnie biorą udział w różnych przedsięwzięciach organizowanych przez szkołę, pozytywnie oceniają, gdy przebiegają one w sposób niesformalizowany;

- poświęcenie uwagi nieformalnym relacjom między pracownikami szkoły;

- taka organizacja szkoły, aby stawała się ona dla uczniów miejscem rozwoju;

- współpraca szkoły z innymi szkołami (korespondowanie uczniów, pobyty wymienne, różne konkursy) - również ta dziedzina jest przez uczniów odbierana jako część składowa klimatu;

- współpraca szkoły z rodzicami - poziom współpracy wpływa na działalność szkoły, uczniowie są zainteresowani tym, by ich rodzice brali udział w działaniach szkoły.

Można zatem wyszczególnić następujące czynniki mające wpływ na klimat klasy i klimat nauczania (H. Grecmanowa, Ch. Kyriacou, J. Mareś, J. Prucha, I. Turek i inni):

Metody komunikacji i nauczania. W klasie, w której nauczyciel prawidłowo komunikuje się z uczniami, udziela im wyjaśnień, chętnie z nimi dyskutuje, ocenia ich obiektywnie itd. - panuje przyjemny i życzliwy klimat.

Uczniowie respektują nauczyciela, respektują siebie nawzajem itp. Taki klimat nazywamy wspierającym klimatem komunikacyjnym - charakterystyczna jest dla niego pewna wzajemna otwartość uczniów. W klasach jednak można zaobserwować również odwrotne postępowanie, gdy sam nauczyciel jest mało komunikatywny, gdy uczniowie nauczyciela nie słuchają, mało komunikują się między sobą, są zamknięci, nie przejawiają swoich emocji itp. Taki klimat nazywamy obronnym klimatem komunikacyjnym.

Liczba uczniów w klasie. Przy większej liczbie uczniów w klasie nauczyciel nie może komunikować ze wszystkimi jednakowo. Z reguły komunikuje z tymi, którzy są bardziej aktywni, zgłaszają się, „wchodzą” nauczycielowi w słowo itp.

Lokalizacja miejsca ucznia w klasie. Badania mówią o tzw. strefach akcyjnych, na których nauczyciel - w trakcie komunikacji z uczniami - koncentruje się częściej. Na pewno każdy pamięta określoną lokalizację uczniów w klasie: lepsi uczniowie siedzą z reguły w pierwszych rzędach, gorsi uczniowie w ostatnich rzędach,

KOMUNIKACYJNY KLIMAT KLASY
Obronny klimat komunikacyjny, prowadzi do konkurencyjnych i destrukcyjnych konfliktów.
Zachowanie obronne
Oceniające: Oceniające komunikaty mają charakter opinii. Komunikat może być jednoznacznie oceniający albo może tylko nieść pewne cechy oceny. Np. „Kiedy zacz­niesz przychodzić przygotowany?”
Kontrola: Komunikaty nie są szczerym staraniem się o przekonanie, ale raczej dąże­niem do wmuszenia swojej woli innym za pomocą nacisku i manipulacji. Np. „Gdybyśmy wiedzieli, co robimy...”
Strategia: Komunikaty wywołują atmosferę kłamstwa i zwodzenia. Ich odczuwanie przez odbiorcę odgrywa decydującą rolę, oceniający powinien starać się wystrzegać tworzenia tzw. komunikatów „strategicznych".
Neutralność: Neutralny komunikat demonstruje brak empatii i zainteresowania. Np. „Nie troszczę się o to, co robi ta grupa”.
Nadrzędność: Komunikaty nie starają się o prezentację mówiącego jako osoby nad­rzędnej, ale wskazują na podrzędność albo „nierównorzędność” słuchacza. Takie komunikaty przeszkadzają we wzajemnej interakcji, ponieważ mówiący wyraża niedostateczną chęć. Mała uwaga poświęcona jest sprzężeniu zwrotnemu.
Pewność: Komunikat przedstawia sprawy jako absolutne. Twórca takich komunikatów widzi świat czarno-biały i jest przekonany, że ma rację.

Na podstawie: Gibb J., Defensive comunication, „Journal of Communication”, 2006.

a uczniowie mierni po bokach klasy. Taki podział uczniów wprost określa rodzaj komunikacji - nauczyciel koncentruje się na tych, którzy są bliżej. Jak podaje O. Obst, stwierdzono, że zmiana miejsca ucznia w klasie może na niego w znaczący sposób wpłynąć, a nawet zmienić jego pracę i jej wyniki. Przez zmianę miejsca może sięzmienić (na lepsze, ale też na gorsze) udział ucznia w nauczaniu (Obst O., 2002, s. 397)².

Wyróżnianie niektórych uczniów - takie zjawisko pojawia się w procesie wychowawczo-dydaktycznym, przy czym wielu nauczycieli sobie tego nie uświadamia. W rzeczywistości niektórzy nauczyciele koncentrują się na pewnych uczniach, częściej ich aktywizują, dają im większą przestrzeń do samorealizacji. Część uczniów takiej przestrzeni nie ma. W efekcie powstają w klasie dwie grupy uczniów - grupa aktywna w komunikacji i grupa pasywna w komunikacji. Zdarza się, że nauczyciele nie wywołują niektórych uczniów, żeby sobie „nie komplikować przebiegu nauczania”. Można więc sądzić, że niektórzy uczniowie mogą stać się biernymi dzięki nauczycielowi³.

Ukierunkowanie klasy. Na temat klimatu klasy można mówić również w zależności od tego, na co jest ukierunkowana, ewentualnie - co ma w niej pierwszeństwo. Z tego punktu widzenia można wymienić następujące kategorie:

a) Klasa ukierunkowana na wyniki. Nadrzędnym celem są tu wyniki nauki i pracy uczniów. Nauczyciel przeprowadza podział uczniów na tych, których jego przedmiot interesuje, i na tych, którzy nie osiągają wymaganych wyników⁴. Wobec pierwszej grupy postępuje bardziej wyrozumiale, chwali uczniów itp. W zasadzie nie odrzuca również uczniów, którzy mają słabsze wyniki. Przy pracy z nimi jednak poświęca wiele czasu na kierowanie nimi, przypomina specyficzne cechy i znaczenie niektórych części materiału, narzuca immetody uczenia się itp. Nawet jeśli nauczyciel zachowuje się wobec tej grupy uczniów prawidłowo, może się zdarzyć, że czasami użyje ironii i nieadekwatnej krytyki.

b) Klasa ukierunkowana na współpracę. W takiej klasie (klasie zgodności interpersonalnej) nauczyciel dba o współpracę uczniów. Nauczanie ma charakter grupowej i kooperatywnej współpracy. Nauczyciel dba o to, by uczniowie czuli się naturalnie, byli oceniani obiektywnie, podejmowali próby samooceny itp. Starając się motywować uczniów do nauki i kształtować przyjazne środowisko w klasie, zachęca uczniów do pracy, podkreśla ich podejście do nauki i wypełniania obowiązków, stwarza warunki do emocjonalnego przeżywania wydarzeń w klasie, zależy mu na rozwoju każdego ucznia. Zwraca również uwagę na relacje społeczne między uczniami i reguluje je. Dla tego typu nauczyciela jest sprawą oczywistą regularna lektura różnego rodzaju fachowej literatury z dziedziny pedagogiki i psychologii. Akceptuje uczniów z ich dodatnimi, ale też problematycznymi cechami bez zastrzeżeń, jednak szuka dla nich dróg pomocy.

c) Klasa ukierunkowana na porządek. Praca w tej klasie przypomina „wojskowy dryl”. W pracy klasy, a więc również nauczyciela, akcentowane jest przede wszystkim to, że uczeń ma słuchać i w pełni oraz bez zastrzeżeń respektować to, czego się od niego wymaga. Nauczycielowi chodzi przede wszystkim o to, by klasa na zewnątrz swym zachowaniem dobrze reprezentowała jego działania. W pewnym sensie można stwierdzić, że w takiej klasie „zgubiono” ucznia, najważniejsze jest wrażenie, jakie robi klasa.

Podsumowanie. Choć klimat klasy często wyobrażamy sobie jako szkolną oczywistość, jako pewien stan, który uczniowie tworzą wspólnie z nauczycielem i który funkcjonuje niejako samoistnie, należy stwierdzić, że na klimat klasy, a także szkoły, wpływają:

1. Jasność celów - uczniowie muszą mieć jasne wyobrażenia o tym, czego oczekuje się od nich w szkole, co jest wymagane.

Wyraźne i jasne muszą być dla nich cele, do których zmierza szkoła i klasa.

2. Wymagania- z jasnymi celami wiążą się bardzo blisko również wymagania stawiane wobec uczniów, które prowadzą do osiągnięcia celów. Obowiązuje to nie tylko w sferze edukacyjnej, ale też w sferze wychowawczej.

3. Standardy - z wymaganiami wiążą się też standardy, które są wyrażeniem czy też bliższą specyfikacją celów oraz wymogów stawianych uczniom. Gdy uczeń wie dokładnie, czego się od niego wymaga, fakt ten ma na niego wpływ motywujący, a to prowadzi do zwiększenia starań i wysiłków.

4. Uczciwość - uczniowie doceniają, kiedy traktuje się ich odpowiedzialnie i uczciwie.

5. Współudział - uczniowie doceniają i czują się docenieni, kiedy mogą brać udział w różnych procesach oceniania klasy lub szkoły. Stają się przez to również współtwórcami klasy.

6. Wsparcie - uczniowie muszą odczuwać, że ich działania są przez nauczycieli doceniane i popierane. Również ta świadomość jest ważnym czynnikiem motywującym do dalszych działań. .

7. Bezpieczeństwo-sytuacja, w której jednostka czuje się dobrze, ma wpływ motywujący. Uczeń nie może odczuwać żadnego zagrożenia.

8. Środowisko - ponieważ uczeń spędza w szkole znaczną część dnia, środowisko to musi być dla niego przyjazne.

Dobrego klimatu w klasie, klimatu, z którego jesteśmy zadowoleni, nie można „nakazać”. Na jego wytworzenie, a także utrzymywanie wpływa wiele czynników, za którymi stoi przede wszystkim przemyślana praca nauczyciela, nauczycieli i w nie mniejszym stopniu również kierownictwa szkoły.

2.2.1. Klimat nauczania

Pojęcie klimatu nauczania wskazuje, że chodzi o klimat charakterystyczny dla nauczania konkretnego przedmiotu, ale również o klimat, który wprowadza nauczyciel swoimi metodami i formami pracy w nauczaniu. W powyższym znaczeniu wpływają na klimat nauczania zarówno metody i formy pracy nauczyciela na lekcji, jak też panujące relacje między nauczycielem a uczniem, nauczycielami a uczniami, wzajemne relacje między uczniami, ewentualnie między grupami uczniów. Nawet bez szczegółowego wyjaśniania aspektów pedagogiczno-dydaktycznych można powiedzieć, że każdy przedmiot nauczania ma swój specyficzny klimat, na który wpływa ukierunkowanie przedmiotu i jego treść (istnieje różnica między np. klimatem na lekcji wychowania muzycznego a matematyki), ale też praca pedagogiczno-dydaktyczna nauczyciela.

F. Grecmanowa stwierdza: „Klimat nauczania tworzy się w trakcie nauczania wszystkich przedmiotów podczas interakcji nauczyciel - uczeń, nauczyciel - grupy uczniów itp., co oznacza, że określenie to może dotyczyć konkretnego przedmiotu i konkretnego nauczyciela... Pod pojęciem klimat nauczania można rozumieć emocjonalny ton przychodzący z interpersonalną interakcją, co oznacza ogólnie emocjonalny czynnik, istniejący właśnie w chwili, kiedy ludzie są ze sobą w bezpośrednim kontakcie. Klimat nauczania odnosi się do emocji, odczuć i obciążenia uczniów oraz do cech klasy jako grupy społecznej, a jego treść łączy się z intencjami i strukturami grupy uczniów, ewentualnie ze społeczno-emocjonalnymi cechami klasy. Klimat nauczania może też być rozumiany jako aspekt charakterystycznych wymagań wobec nauczania w sensie, w jakim odbierają go uczniowie” (Grecmanowa H., 1988, s. 31). Należy przy tym podkreślić, że decydującym czynnikiem wpływającym na klimat nauczania jest nauczyciel. Jeśli podaliśmy wyżej przykład: wychowanie muzyczne versus matematyka, nie oznacza to, że na lekcji wychowania muzycznego będzie zawsze dobry klimat nauczania. Również nauczyciel wychowania muzycznego (wychowania plastycznego, wychowania fizycznego - przedmiotów, które uczniowie zazwyczaj lubią) może swoim podejściem do przerabianego materiału i jego przekazywania, swoim podejściem do uczniów wywołać wręcz nieznośny klimat, i odwrotnie, nauczyciel matematyki dzięki taktownemu podejściu, interesującemu wykładow itd. może wprowadzić dobry, a nawet optymalny klimat nauczania. Klimat nauczania nie jest więc uzależniony od rodzaju i treści materiału, ale przede wszystkim od samego nauczyciela.

2.2.2. Wpływ nauczycieli na klimat nauczania

(…) O tym, jaki jest wpływ nauczyciela na klimat klasy, pisze też K. Konarzewski, który wymienia następujące typy klimatu:

1. Klimat profesjonalizmu bez uwzględnienia potrzeb wychowanków - uwaga nauczyciela koncentruje się na spełnieniu i osiąganiu określonych celów wychowawczo-dydaktycznych. Od uczniów oczekuje wyników i to nawet za cenę ich wzmożonego wysiłku i wyrzeczeń.

2. Klimat zgody interpersonalnej - chodzi o zgodę między nauczycielem a uczniami. Dąży się nie tylko do tego, by uczniowie przyswoili sobie materiał, ale też do tego, by współpracowali z nauczycielem. Nauczyciel odczuwa odpowiedzialność za ich przyszłość, wspiera pewność siebie u uczniów. Pierwszorzędnym celem nauczyciela jest, by w klasie panował przyjemny klimat, ale też by uczniowie uczyli się współżycia w grupie.

3. Klimat instytucjonalnego porządku - w odróżnieniu od dwóch poprzednich w klimacie tego typu „gubi” się ucznia. Na pierwszym planie jest instytucja (szkoła). Takiemu pojmowaniu jest też podporządkowana praca nauczyciela. Dba się przede wszystkim o to, by regulamin szkolny był surowo przestrzegany, by realizowane były wymagania szkoły. Nauczanie jest proste i zwięzłe, oderwane od życia. Przeważają wypróbowane metody pracy, twórczości uczniów nie jest poświęcana należyta uwaga. W takim klimacie uczeń nie musi rozumieć materiału, wystarczy jeśli potrafi odpowiadać na pytania. Uczniowie nie muszą się nawzajem lubić, wystarczy jeśli się nie biją. Nie muszą być związani ze szkołą, wystarczy jeśli nie uciekają z lekcji. Nauczyciel nie jest maksymalistą, raczej często przymyka oczy, chodzi mu przede wszystkim o porządek.

2.2.3. Wpływ uczniów na klimat nauczania

Na klimat klasy i klimat nauczania wpływają również uczniowie. Nie wszyscy uczniowie akceptują wymagania nauczyciela i szkoły. Podejście do spełniania obowiązków i wymagań może bardzo wyraźnie oddziaływać na klimat klasy. R. Winkel mówi o następujących typach uczniów:

- przyzwyczajony i wygodny,

- pasywny i zdemotywowany,

- niespokojny i zdekoncentrowany,

- przeszkadzający i odmienny w zachowaniu (np. z zaburzeniami zachowania),

- prowokująco-agresywny,

- karierowicz pragnący (dobrych) ocen,

- arogancki i zarozumiały,

- obłudny i przebiegły (podstępny).(…)

W przypadkach naruszania klimatu klasy nauczyciel może wykorzystać następujące metody naprawcze:

1. Przyjazny ton - nauczyciel zwraca się do ucznia lub do grupy uczniów, albo nawet do całej klasy, miłym i przyjaznym tonem. Sprzyja to wzajemnemu porozumieniu. Nauczyciel, który podniesionym i rozdrażnionym tonem domaga się np. dyscypliny w klasie, lepszej pracy itd. będzie miał mniejszy autorytet i mniej osiągnie niż nauczyciel, który żąda tego samego spokojnym i przyjacielskim tonem.

2. Ograniczenie poleceń i rozkazów. Nauczyciel powinien poprosić uczniów o wykonanie niektórych swych żądań („Proszę was, zastanówcie się, jak moglibyśmy zorganizować lekcję pokazową, na którą przyszliby też rodzice”). Używając takiej formy udowadnia, że uczniów akceptuje, że przedstawia im pewne żądanie, a równocześnie daje wyraz zaufaniu, okazuje, że traktuje ich jako partnerów.

3. Nauczyciel musi jak najszybciej reagować na niepożądane zachowanie uczniów. Dzięki szybkiej reakcji problemy nie narastają, a nauczyciel nie wystawia się na niebezpieczeństwo, że później mógłby postępować - pod wpływem gniewu, rozdrażnienia - nieadekwatnie.

4. Nauczyciel musi wyznaczyć granice zachowywania się uczniów. Uczniowie muszą wiedzieć, co im wolno, a czego nie wolno. Wysoki poziom tolerancji, ale też nieadekwatna reakcja ze strony zdenerwowanego nauczyciela nie kształtuje pożądanego zachowania uczniów. Gdy wyznaczone granice zostaną przekroczone, nauczyciel musi zareagować. Powinien przy tym jak najczęściej korzystać z metod opisanych w pierwszym i drugim punkcie.

5. Nauczycielowi nie wolno zadowolić się tym, że jego żądania przyjęła większość uczniów. Musi zwracać uwagę na to, by jego wymagania spełnili wszyscy uczniowie. Wobec uczniów, którzy nie zachowują się tak, jak tego wymaga nauczyciel, powinien stawiać wymagania indywidualnie.

6. Jeśli uczniowie spełniają wymagania nauczyciela, musi on docenić ich zachowanie i działania. Chodzi o taką sferę pracy nauczycieli, w której dopuszczają się błędów. Jeśli uczniowie wykonują swoje obowiązki, jeśli w klasie zachowują się prawidłowo, nauczyciele przyjmują to za oczywiste, nie rozmawiają z uczniami na ten temat, nie chwalą ich itp. Właściwie w żaden sposób tego nie doceniają, nie przejawiają wobec uczniów (lub przejawiają bardzo rzadko) swojego zadowolenia. I odwrotnie, kiedy uczniowie zawinią, często nawet niezbyt poważnie, potrafią całą lekcję pouczać ich, przypominać, jacy mają być itp. (…)

5.1. Pozytywny klimat z punktu widzenia uczniów

Jest oczywiste, że klimat szkoły i klasy ma znaczący wpływ na działalność uczniów w szkole, ale też poza nią. Uczniowie w zasadzie codziennie oceniają klimat w swojej klasie. Wyrażają zadowolenie lub niezadowolenie z tego, co dzieje się w klasie, z tego, jak traktuje ich uczący, oceniają też własne zachowanie. Po latach własnej pracy pedagogicznej z uczniami, studentami i nauczycielami, zaobserwowałem, że u części nauczycieli pojawia się swego rodzaju brak zaufania wobec uczniów⁵. Panuje przekonanie, że pożądany klimat powstaje w wyniku wymagań nauczyciela, dotrzymywania regulaminu szkolnego itp. Potwierdzają to również badania T. Benowej i M. Beńi, którzy analizując poglądy 1415 uczniów szkół podstawowych, liceów, szkół średnich i zawodowych, doszli do wniosku, że chociaż uczniowie oceniają szkołę w zasadzie pozytywnie, jest w niej, ich zdaniem, sporo braków. Przykładowo: ponad połowa uczniów boi się szkoły, przyczyną obaw jest surowe egzaminowanie, klasówki itp., uczniom nie podoba się wymuszanie aktywności, grożenie złymi ocenami, ale też złe relacje między kolegami itd. W badaniach chodziło o to, by uczniowie dali wyraz swym wyobrażeniom na temat szkoły. Przytoczymy tylko niektóre przykłady wyobrażeń i życzeń uczniów: „Nauczyciele mieliby bardziej poświęcać się uczniom, mieliby stwarzać w szkole dobrą atmosferę, kształtować u uczniów poczucie odpowiedzialności, szkoła i praca w niej miałyby być drugim domem, nauczanie miałoby być o wiele ciekawsze itd.” (Beńo M., 1997, s. 86-100).

W podsumowaniu opinii uczniów na temat pozytywnego klimatu, a więc klimatu, który uważaj ą za odpowiedni dla siebie i motywujący, można dojść do wniosku, że uczniowie doceniają nauczanie, w którym:

- nie ma sytuacji stresowych;

- mają możliwość własnej samorealizacji;

- odczuwają, że nauczycielom zależy na ich rozwoju;

- czują, że są akceptowani i że nauczyciel stara się traktować ich indywidualnie;

- przeżywają sukcesy i radość ze swych działań;

- nauczyciel jest wobec wszystkich sprawiedliwy;

- zawsze wiedzą, czego się od nich żąda, i nie są zaskakiwani nieprzewidzialnymi wymaganiami.

Z pewnością czynników, od których uczniowie uzależniają pozytywny klimat klasy, jest o wiele więcej. Warto tu przypomnieć, że w związku z twórczością w nauczaniu bardzo często akcentuje się tezę: „Twórczość nauczyciela przejawia się w twórczości uczniów”. Z doświadczeń wynika, że w kontekście klimatu klasy jest uzasadnione twierdzenie: „Zaufanie nauczyciela wobec uczniów przejawia się w zaufaniu uczniów wobec nauczyciela i wobec szkoły”. W rzeczywistości uczniowie szanują i cenią takich nauczycieli, którzy są surowi, ale przy tym uczciwi i szczerzy, którzy są wymagający, ale wymagania te są jasno precyzowane i wyjaśniane, którzy traktują uczniów nie tylko jako obiekt swych działań, ale jako naprawdę ważny podmiot.

Z powyższych wskazań wynika, że pozytywny klimat nie tworzy się na skutek tego, że nauczyciel np. przymyka oko, ma obniżone wymagania wobec uczniów, nie zwraca uwagi na ich braki itp. lecz przede wszystkim na skutek adekwatnych i szczerych wymagań wobec nich. Juz uczniowie gimnazjów są w stanie obiektywnie oceniać postawy nauczycieli wobec nich i wobec nauczania, potrafią ocenie, czy klimat jest pozytywny, czy negatywny, a nawet jaki jest udział nauczyciela w kształtowaniu klimatu klasy (…)

5.2. Pozytywny klimat z punktu widzenia nauczycieli

Nie tylko uczniowie, ale też nauczyciele potrzebują pozytywnego klimatu pracy. W części poświęconej klimatowi szkoły przedstawiliśmy różne typy, np. z punktu widzenia prowadzenia szkoły, z punktu widzenia relacji między nauczycielami w gronie nauczycielskim itp. Na klimat oceniany z punktu widzenia nauczycieli oddziałuje wiele wpływów. M. Beńo analizował szeroko zakrojone badania, w których badał m.in., jak nauczyciele odbierają klimat szkoły. Analiza badań wykazała, że w porównaniu z rokiem 1991 sytuacja w szkołach w wielu dziedzinach stopniowo się poprawia. Część nauczycieli odczuwa jednak pewne problemy, np. w stosunku dyrekcji szkół do nauczycieli, w relacjach między nauczycielami itp. (Beńo M., 2001, s. 78-294). Można przypuszczać, że stan optymalny, w którym wszyscy byliby zadowoleni, jest nieosiągalny. Ważne jest jednak, że w ocenach ogólnych klimat w szkołach ulega poprawie.

Z wielu czynników, wpływających na klimat oceniany z punktu widzenia nauczycieli, wybierzemy następujące:

- spokojny twórczy klimat szkoły;

- klimat, w którym poszukiwane są nowe pedagogiczno-dydaktyczne sposoby traktowania uczniów;

- demokratyczne zarządzanie szkołą;

- szacunek dyrekcji szkoły do pracowników;

- wzajemny szacunek i respekt w relacjach międzyludzkich;

- twórcza współpraca członków grona pedagogicznego;

- możliwość samorealizacji (edukacja, wspieranie innowacyjnego podejścia do nauczania);

- ogólnie motywujące środowisko.

Pierwszorzędnym celem jest, by klimat w szkole był dla nauczycieli motywujący. Jest to jeden z warunków skutecznej i twórczej pracy nauczycieli (kwestionariusz Twórczy klimat w miejscu pracy np. w publikacji Turek I., Sandor A., 2006).

5.3. Pozytywny klimat z punktu widzenia rodziców

Nie tylko uczniowie i nauczyciele, ale też rodzice odczuwają klimat szkoły. Uczniowie i rodzice są „odbiorcami pracy szkoły”. Rodzice, powierzając szkole własne dzieci, mają prawo oczekiwać, że szkoła stworzy im taki klimat, w którym będą się czuły bezpiecznie i który będzie je stymulował do uczenia się. Krajowe i zagraniczne badania mówią o tym, że rodzice są w zasadzie zadowoleni ze szkoły. Rzecz jasna, również wśród rodziców można spotkać opinię, że szkoła powinna być bardziej ludzka, że w szkole powinno się mniej uczyć, że szkoła przeładowuje uczniów zbędną dla życia wiedzą itp. Z pewnością nigdy nie osiągniemy stanu, w którym wszyscy rodzice będą zadowoleni z pracy szkoły i z wymagań stawianych przez szkołę. Jednak ważne jest, czego rodzice od szkoły oczekują, co składa się, w ich mniemaniu, na pozytywny klimat szkoły. Chodzi przede wszystkim o następujące wymagania:

- sprawiedliwe traktowanie uczniów (rodzice są zainteresowani tym, by ich dzieci nie miały poczucia krzywdy, odrzucenia itp.);

- wsparcie uczniów w nauce;

- oferta pomocy ze strony nauczyciela w rozwiązywaniu problemów z nauką lub zachowaniem ucznia;

- odpowiedzialne i indywidualne podejście do ich dziecka;

- odpowiedzialna i obiektywna ocena uczniów, udzielanie wyjaśnień dotyczących sposobów traktowania ucznia czy też ewentualnie celu działań interwencyjnych;

- wysoki poziom fachowy i wykorzystywanie nie tylko dydaktycznych, ale też pozostałych kompetencji nauczyciela;

- zainteresowanie dydaktycznymi aspektami nauczania, ale też jego aspektem emocjonalnym;

- zainteresowanie nieformalną współpracą z rodzicami.

Warto podkreślić, że jeśli w przeszłości szkoły pracowały niemal w jednakowym systemie, jednakowymi metodami i formami pracy (system tzw. jednolitej szkoły), dziś sytuacja się zmienia w zasadniczy sposób. Jesteśmy świadkami tego, że szkoły przekonują uczniów i rodziców o swej jakości i wysokiej pozycji w regionie. Pewne jest, że również klimat szkoły i jej wizerunek będą decydować o tym, czy będzie ona konkurencyjna, a nawet czy w przyszłości przetrwa. Przy takim założeniu warto zwrócić uwagę na dane i prognozy, które przewidują, że w przyszłych latach będziemy mieli do czynienia z mniejszą liczbą uczniów.

5.4. Co prowadzi do powstawania pozytywnego klimatu klasy?

Postawy wobec powstawania i tworzenia klimatu mogą być u różnych nauczycieli różne. Niektórzy nie mają z wytworzeniem i utrzymywaniem pozytywnego klimatu żadnych trudności, inni często muszą rozwiązywać problemy związane z dyscypliną, z postawą uczniów wobec nauki itp. Podobnie jak w pedagogice i wychowaniu, również w przypadku tworzenia klimatu nie ma uniwersalnych narzędzi i nie funkcjonują uniwersalne instrukcje oraz metody. Na podstawie doświadczenia nauczycieli można mówić o następujących metodach, prowadzących do utrwalenia pozytywnego klimatu klasy.

1. Na początku roku szkolnego określić trudne, ale rozsądne wymagania dotyczące zachowania uczniów. Nauczyciele mają określić, czego oczekują od uczniów - jakie ma być ich zachowanie w klasie, jaki stosunek do nauczycieli, jakie relacje między uczniami, postawy wobec nauczania itp. Pierwsze wrażenie, pierwsze sformułowanie wymagań są w wychowywaniu uczniów najważniejsze. Uczniom potrzebna jest znajomość granic w zachowaniu, a nauczyciel powinien ich z takimi granicami zaznajomić.

2. Wszyscy członkowie grona pedagogicznego muszą mieć jednakowe podejście i wymagania wobec uczniów. Gdy nauczyciele różnią się w swych wymaganiach, u uczniów wywołuje to niezadowolenie i niestabilność emocjonalną. Nauczyciel klasowy musi dążyć do ujednolicenia postępowania i stawianych uczniom wymagań.

3. Wymagania stawiane uczniom mają być wyrażone zrozumiale, krótko i przyjaźnie. Zaleca się wyznaczanie nie więcej niż pięciu poleceń. Istnieje różnica między poleceniem: „Pracujcie w ławkach cicho!” i „Pracujcie cicho i nie przeszkadzajcie innym uczniom!” Pierwsze polecenie zwraca się do uczniów, przypominając im o ogólnych wymogach pracy i względem innych, drugie jest typowo dyrektywne. Warto od czasu do czasu przypomnieć polecenia i ocenić ich respektowanie.

4. Starać się poznać uczniów od samego początku pracy z nimi. Nauczyciel może to osiągnąć za pomocą wielu metod badawczych, które prezentujemy w innym miejscu. Powinien skupić się na tym, co motywuje uczniów do nauki, jak wyobrażają sobie pracę klasy w roku szkolnym, jak wyobrażają sobie lekcje, jaką działalność w klasie proponują itd. Takie podejście ma dwa plusy:

a) nauczyciel zaznajamia się ze zdaniem uczniów, postawami jednostek w różnych sferach itp.;

b) uzyskuje pomysły i propozycje na działania, które wychodzą od uczniów i które mogą w znaczący sposób wpłynąć na tworzenie klimatu.

5. Być dla uczniów wzorem. Nauczyciel musi stale pamiętać o tym, że wszelkie jego działania i zachowania są przez uczniów traktowane jako wzór. Jego zachowanie jest przykładem dla uczniów. Zachowanie nauczycieli musi być takie, jakiego oczekują oni od uczniów. Jeśli w klasie obowiązuje zasada, że w klasie należy zachowywać się grzecznie, z szacunkiem, obowiązuje to jednakowo uczniów i nauczycieli. Można w tym miejscu przypomnieć, że nauczyciele są lustrem dla uczniów.(…).

---

1. Z wypowiedzi początkujących nauczycieli: „Po rozpoczęciu pracy miałem szczęście znaleźć się w dobrym zespole. Nauczyciele doradzali mi, pomagali, zrobili ze mnie nauczyciela" lub „Po rozpoczęciu pracy byłem skazany na własne siły. Nie odczuwałem ani zainteresowania, ani pomocy ze strony nauczycieli".↩

2. Z praktyki: znanych jest wiele przypadków, gdy rodzice ucznia domagali się, by nauczyciel „przywrócił” mu (jego) pierwotne miejsce. Albo też, by posadził ucznia na innym miejscu, „aby mieć go bardziej na oku”.↩

3. Z praktyki: obserwowałem lekcję, w czasie której uczennica podczas omawiania nowego tematu nieustannie podnosiła rękę. Omawiano temat powstania węgla, przy czym nauczycielka pokazała obraz przedstawiający prehistoryczne rośliny↩

4. zwierzęta. Nauczycielka uczennicy nie wywołała, nie pozwoliła jej na zadanie pytania. Po lekcji zapytałem uczennicę, dlaczego stale się zgłaszała. Odpowiedziała, że chciała zapytać, jak nazywa się zwierzę na obrazku, który pokazywała nauczycielka. Niewywołanie uczennicy nauczycielka uzasadniła tym, że zrobiła to celowo, ponieważ „uczennicę interesuje zawsze coś innego niż sedno przerabianego materiału".↩

5. Zamierzała odejść z tej szkoły w przyszłym roku. Na nasze pytania: jak szkoła jest wyposażona w pomoce naukowe, jak jest wyposażona biblioteka szkolna, czy w szkole preferowane jest nauczanie tradycyjne, czy jest w niej odczuwalne zainteresowanie innowacjami itp., nasza respondentka powiedziała, że jeszcze nie zdążyła zapoznać się ze szkołą. Podobną postawę mogą prezentować niektórzy nauczyciele wobec zadania poznawania uczniów i ogólnego klimatu szkoły.↩