Tworzenie klimatu wychowawczego szkoły
Klimat społeczny jako czynnik wpływający na specyfikę szkoły
Z pewnością nie raz wielu z nas zastanawiało się nad tym co sprawia, że znane nam szkoły tego samego typu, działające w podobnych warunkach społeczno-ekonomicznych i w ramach takich samych przepisów prawa, czasem różnią się między sobą tak bardzo. Zastanowienie to przywodzi na myśl warunki fizyczne i organizacyjne, bardziej uchwytne, widoczne i namacalne. Jednak jest jeszcze coś, co bardziej wyczuwamy, niż spostrzegamy i to jeszcze zanim na dobre przekroczymy próg szkoły - to specyficzna dla niej atmosfera, aura, klimat. To właśnie klimat szkoły sprawia, że w jednych z nich czujemy bezpieczeństwo i obserwujemy twórcze życie, tętniące radością, otwartością i swobodą, w innych zaś wyczuwa się napięcie, nieufność i ograniczenie.
Nasuwa się pytanie o czynniki wpływające na tę „klimatyczną" specyfikę szkoły, o to coś, co odróżnia ją od innych. Nie bez znaczenia jest tu oczywiście liczebność klas, wystrój, urządzenie i wielkość szkoły. Nie można też pominąć organizacji życia oraz formalnych a także nieformalnych norm i zasad w niej panujących. Najistotniejszym jednak czynnikiem jest społeczna atmosfera, psychologiczny, emocjonalny nastrój. To on sprawia, że marnie wyposażona, niedoinwestowania szkoła może być przyjaznym, przyciągającym uczniów miejscem, natomiast inna - nowoczesna, szczycąca się świetnie wyposażonymi pracowniami będzie odstraszać i świecić pustkami zaraz po zakończeniu ostatniej lekcji.
Klimat o jakim tu mowa tworzą przede wszystkim ludzie, którzy nieprzypadkowo zgromadzeni w tym samym miejscu funkcjonują według jakiś zasad i norm, są powiązani dążeniami, dzielą jakieś wartości. Dlatego atmosfera charakterystyczna dla konkretnej szkoły przejawia się najsilniej w relacjach między ludźmi. Jakość tych relacji ma bezpośredni wpływ na panującą w szkole atmosferę i decyduje w dużym stopniu o tym, jak się w niej czują uczniowie i dorośli oraz w jakim stopniu zaspakajane są ich potrzeby i pragnienia.
Definicje pojęcia "klimat społeczny szkoły"
Praktyka zawodowa i życiowe doświadczenie sprawiają, że każdy z nas może sformułować własną definicję pojęcia „klimat społeczny szkoły". Zobaczmy zatem jak ma się nasze rozumienie tego pojęcia do definicji prezentowanych w literaturze. W piśmiennictwie dotyczącym tego zagadnienia termin ten jest bardzo różnie definiowany. Możemy spotkać takie terminy jak: klimat, klimat społeczny, psychospołeczny, pedagogiczny, atmosfera, atmosfera wychowawcza, środowisko emocjonalne, psychospołeczne, społeczne, kultura szkoły, etos szkoły, ukryty program szkoły.
Tym co jest wspólne dla licznych i często odmiennych definicji tego pojęcia to przyjęcie, że "klimat szkoły" :
odnosi się do subiektywnego postrzegania szkoły przez różne grupy,
eksponuje aspekt emocjonalny,
odnosi się do społeczności szkolnej i szkoły jako środowiska społecznego,
winien być rozpatrywany z perspektywy różnych członków społeczności szkolnej,
może dotyczyć całej szkoły lub klasy, jako specyficznej grupy.
Ogólnie można przyjąć, że klimat społeczny szkoły dotyczy tego, jak członkowie tworzący jej społeczność postrzegają, odbierają to co się dzieje w szkole, klasie i relacjach między członkami tej społeczności oraz jak na to reagują. Definicja klimatu sformułowana na potrzeby programu „Porozumienie w Szkole", realizowanego w CMPPP mówi, że klimat szkoły dotyczy sposobu, w jaki członkowie społeczności szkolnej postrzegają to co dzieje się w szkole oraz stopnia w jakim zaspokojone są ich potrzeby i uczuć jakie to w nich wywołuje. Procesy społeczne zachodzące w szkole: normy, oczekiwania, system oceniania i relacje międzyludzkie mają bezpośredni wpływ na klimat szkoły. Kluczowymi właściwościami pozytywnego klimaty są: występowanie podzielanego przez wszystkich w szkole poczucia zaangażowania, identyfikacji ze szkołą oraz wysokie standardy wymagań i osiągnięć.
Znaczenie wspierającego klimatu szkoły
Pozytywny klimat społeczny jest podstawowym warunkiem sprzyjającym bezpieczeństwu emocjonalnemu i wszechstronnemu rozwojowi wszystkich uczestników życia szkoły. Uznawany za jeden z najistotniejszych czynników decydujących o efektywności działań edukacyjnych jest warunkiem powodzenia realizowanych w szkole programów i projektów. Przyjazny, oparty na wzajemnym szacunku klimat ułatwia adaptację w nowym środowisku oraz wzmacnia przekonanie uczniów i nauczycieli o sensie i efektywności własnej pracy. Sposób, w jaki uczeń odbiera klimat swojej szkoły wpływa na decyzję o dalszej nauce, bądź jej porzuceniu, poziomie wysiłku wkładanego w naukę, realizację zainteresowań wykraczających poza program nauczania, czy przyjęcie określonego miejsca w społeczności szkolnej. Wielu autorów wskazuje, że wspierający klimat społeczny szkoły:
sprzyja osiągnięciom szkolnym uczniów, ich motywacji do nauki, satysfakcji ze szkoły, a w przypadku nauczycieli ich satysfakcji z pracy,
wpływa korzystnie na zdrowie psychiczne, poczucie własnej wartości, samopoczucie uczniów i pracowników, zmniejsza ryzyko występowania wśród uczniów zachowań ryzykownych,
jest ważnym czynnikiem wpływającym na funkcjonowanie szkoły oraz efekty nauczania i wychowania,
decyduje o jakości życia szkoły i jest zasobem dla zdrowia uczniów i pracowników.
Wymiary klimatu
W dostrzeżeniu i zrozumieniu znaczenia klimatu społecznego szkoły pomoże nam określenie tych aspektów działań wychowawczo-edukacyjnych, które mają z nim największy związek. Do najczęściej wymienianych w piśmiennictwie wymiarów należą:
satysfakcja ze szkoły,
relacje interpersonalne wewnątrz różnych grup społeczności szkolnej oraz między poszczególnymi grupami,
autonomia uczniów i ich uczestnictwo w podejmowaniu decyzji w ważnych sprawach,
dyscyplina i porządek,
wspierająca współpraca,
motywowanie do osiągnięć, stwarzanie równych szans uczenia się i osiągania sukcesów,
eliminowanie przemocy,
uczestnictwo rodziców.
Klimat szkoły można opisać ujmując jego wymiary w cztery powiązane ze sobą kategorie:
Wymiar edukacyjny - dotyczy akcentu kładzionego przez szkołę na dążenia edukacyjne, oczekiwania wobec jakości pracy uczniów i kontrolę ich postępów. Jakość klimatu w tym wymiarze jest związana ze stanem bezpieczeństwa i porządku. Od tego jak jest on postrzegany zależy możliwość skupienia się uczniów i nauczycieli na procesie kształcenia.
Wymiar fizyczny - o pozytywnym klimacie w tym wymiarze mówimy wówczas, gdy fizyczne otoczenie daje swoim użytkownikom poczucie własności i gdy dbają oni o jego wygląd i i to, co się w nim dzieje.
Wymiar społeczny - dotyczy procesów komunikacji i relacji pomiędzy uczniami i nauczycielami. Relacje te wpływają na podejmowanie decyzji w szkole. W atmosferze pozytywnego klimatu uczniowie mają udział w tworzeniu szkolnych reguł i uznają ten proces za sprawiedliwą formę organizacji życia szkoły. Zwiększa to zaangażowanie i pozwala na tworzenie się więzi w relacjach panujących w szkole oraz wspiera współpracę uczniów w osiąganiu celów nauczania.
Wymiar emocjonalny - opisuje uczucia, nastawienia i systemy wartości podzielane przez członków społeczności szkolnej. Ich zachowania i nastawienia świadczą o poczuciu przynależności i identyfikacji ze szkołą. Pozytywny klimat przejawia się tu w zachowaniach wyrażających szacunek, zaufanie, troskę oraz rozwój w zakresie kształcenia, funkcjonowania społecznego, komunikacji i możliwości udziału w życiu szkoły.
Z uwagi na stopień wpływu najistotniejszy jest wymiar społeczny i emocjonalny. Z ich jakością związane są pozostałe wymiary i od nich w dużym stopniu zależą.
Czynniki warunkujące klimat szkoły
Klimat szkoły zależy od szeregu zewnętrznych i wewnętrznych czynników. Mają one bezpośredni lub pośredni wpływ na atmosferę panującą w szkole. Wśród nich są m. in. :
czynniki związane z członkami społeczności szkolnej (cechy charakterystyczne uczniów i dorosłych, relacje interpersonalne, styl komunikowania się),
elementy środowiska fizycznego i organizacja szkoły,
polityka oświatowa,
czynniki kulturowe i społeczno-ekonomiczne.
Szczególnie podkreślane w literaturze czynniki dotyczą pozytywnych więzi emocjonalnych, poczucia przynależności, identyfikacji ze szkołą oraz satysfakcji z osiągnięć szkolnych. Czynniki te stanowią niezbędne warunki zapewnienia pozytywnego klimatu społecznego w szkole.
Strategia budowania bezpiecznego klimatu w szkole
Strategie budowania pozytywnego i bezpiecznego klimatu szkoły mają ścisły związek z warunkującymi go czynnikami oraz wymiarami w jakich się ten klimat przejawia. Zgodnie z założeniem, że klimat społeczny jest wypadkową stosunków społecznych w szkole, jedną z najważniejszych strategii kształtowania klimatu szkoły jest budowanie wspierających i opartych na wzajemnym szacunku relacji.
Budowanie wspierających relacji
Szkoła jako system społeczno-kulturowy jest miejscem relacji zachodzących między uczniami i ich rówieśnikami, nauczycielami, rodziną. Relacje te wpływają na realizację celów edukacyjnych. Szczególne znaczenie w kształtowaniu odpowiedniego klimatu wzajemnych relacji w szkole ma intensywność i jakość związków interpersonalnych w społeczności szkoły. Najważniejszymi determinantami jakości tych relacji są postawy nauczycieli - dominujące, bądź integrujące. Relacje między nauczycielami i uczniami stanowią kluczowy element klimatu klasy i szkoły. Ich jakość w zakresie wzajemnego zaufania, zrozumienia, oferowanej pomocy i sprawiedliwego postępowania, ma decydujący wpływ na relacje uczeń-uczeń, na procesy integracyjne na terenie szkoły, spójność
i solidarność grupową, ale także na przyjacielskie kontakty, wzajemne zrozumienie, uznanie, zdolność rozwiązywania konfliktów". Uczestnicząc w relacjach z nauczycielami, młodzi ludzie uczą się umiejętności psychologicznych i społecznych. Gdy relacje z nauczycielami są satysfakcjonujące, dają uczniowi poczucie przynależności i pomagają tworzyć spójną tożsamość.
Strategia budowania wspierających relacji z uczniami umożliwia realizację głównych celów edukacyjnych i przynosi korzyści obydwu stronom. Największe sukcesy dydaktyczne i wychowawcze moją te szkoły, których uczniowie czują, że nauczyciele są dla nich bliskimi osobami i traktują ich z szacunkiem. Wspierający nauczyciel to taki, który:
traktuje wszystkich uczniów z szacunkiem,
zna dobrze słabe i mocne strony oraz sytuację rodzinną każdego ze swoich uczniów,
stawia wysokie wymagania, które są jasne i uczciwe,
zachęca, pomaga i daje pozytywne informacje zwrotne,
potrafi być ciepły i serdeczny.
W szkole budującej społeczny klimat nauczyciele poważnie traktują uczniów i są przyjaźnie do nich nastawieni. Biorą przede wszystkim pod uwagę interes uczniów i wykazują gotowość do dialogu. Budowanie przyjaznych relacji wymaga osobistego zaangażowania nauczycieli na rzecz uczniów, uwzględniania indywidualnych cech i problemów uczniowskich, akceptacji oraz wytwarzania płaszczyzny zaufania. Zaufanie to przejawia się zainteresowaniem nauczyciela sytuacją ucznia, zwracaniem uwagi na jego prywatne problemy.
Szczególne miejsce w budowania relacji mają działaniach wspierające poczucie bezpieczeństwa i wzajemnego zaufania w nauce. Proces uczenia się może odbywać się tylko wtedy, gdy zaspokojone są potrzeby emocjonalnego bezpieczeństwa nauczycieli i uczniów. Niezbędne do tego jest zaufanie, potrzebne każdemu uczącemu się, aby chciał podjąć ryzyko i miał wrażliwość konieczną do udziału w procesie uczenia się.
W szkole i klasie opartej na przyjaznych relacjach bezpieczeństwo, zaufanie, potrzeby uczniów, potrzeby nauczycieli oraz sposoby komunikacji są równie ważne jak przedmioty szkolne. Atmosfera bezpieczeństwa i zaufania, zaspakajanie indywidualnych potrzeb i usprawnianie umiejętności komunikacyjnych pozwalają stworzyć społeczność szkolną, w której uczniowie uczą się z zaangażowaniem i z wzajemnym zrozumieniem. Gdy nauczyciele świadomie budują relacje i uczą umiejętności potrzebnych do współżycia, tworzą trwały fundament bezpieczeństwa i zaufania, a to prowadzi w efekcie do lepszej współpracy, zmniejsza liczbę konfliktów i zachowań agresywnych. Uczniowie są wrażliwsi na potrzeby innych, wzrasta empatia pomiędzy nimi i nauczycielem, a także pomiędzy uczniami.
Relacje w szkole są w istocie wzajemnym oddziaływaniem potrzeb: potrzeb uczniów i nauczycieli. Poziom zaufania wzrasta, gdy uczniowie uświadamiają sobie, że nauczyciel stara się zrozumieć i zaspokoić ich wspólne potrzeby, zamiast oceniać ich osiągnięcia szkolne.
O tym czy nasze potrzeby są zaspokojone może decydować sposób, w jaki komunikujemy je i słuchamy potrzeb innych ludzi. W szkole i klasie opartej na wspierających relacjach uczniowie i nauczyciele są świadomi nawykowych sposobów wyrażania potrzeb, jednocześnie wypróbowują nowe sposoby ich wyrażania, tak by były dostrzeżone. Ćwiczą też sztukę empatii - słuchania swoich własnych uczuć i potrzeb oraz słuchania uczući potrzeb innych ludzi.
Jedną z najważniejszych praktyk służących satysfakcjonującym relacjom jest wyrażanie uznania i świętowanie sukcesu.
Szkoła jako wspólnota ucząca się
Klimat szkoły związany jest z nastawieniem społeczności szkolnej na wspólny cel. Podzielanie takiego celu i praca na rzecz jego urzeczywistnienia sprzyja powstaniu poczucia wspólnoty polegającej na rozwoju środowiska społecznego, które cechuje troska i wzajemny szacunek. Zatem istotne jest wytworzenie poczucia wspólnej więzi i sensu zamierzonych celów. Wspólnota w szkole składa się z uczniów, nauczycieli administratorów i rodziców, którzy podzielają określone cele, wartości, przekonania i którzy odczuwają silnie przynależność.
Wspólnota jest organizmem, który pomaga uczniom w zaspokajaniu ich osobistych potrzeb poprzez działania i obowiązki społeczne. Kluczowe znaczenie dla działalności wspólnoty ma sam proces jej budowania. Proces ten uwzględnia potrzeby i pragnienia wszystkich uczestników. Wspólnota jest silna, a relacje w niej zdrowe, jeśli jej członkowie pomagają sobie nawzajem w zaspokajaniu osobistych potrzeb i pragnień, kiedy zarówno nauczyciele, jak i uczniowie mają swobodę poszukiwań i gdy osobista satysfakcja wynika z samodzielnego określenia własnej roli w tej wspólnocie.
Przekształcanie społeczności szkolnej we wspólnotę dokonuje się poprzez proces współdecydowania, gdy uczniowie współtworzą szkołę uczestnicząc w planowaniu i decydowaniu o sprawach, które ich dotyczą. Duże znaczenie ma tu też celowość podejmowanych zadań, przejrzystość i sens szkolnych przedsięwzięć oraz jasne kryteria oceny ucznia. Ważną cechą szkoły przekształcającej się we wspólnotę jest jej podejście do zadań edukacyjnych. We wspólnocie uczącej się zainteresowanie nauką jest cenione samo w sobie, a nie uważane za środek do wyższych osiągnięć i lepszych stopni. Wiedza ceniona jest dla samej wiedzy. Słabych przyczyn osiągnięć poszukuje się nie tylko po stronie ucznia. Wspólnota umożliwia uczniom doznanie poczucia sukcesu, jak też indywidualnego wpływu na swoje postępy. Szkolne i klasowe reguły akceptuje się jako środek prowadzący do zwiększenia efektywności nauki, nie zaś jako sposób radzenia sobie z zachowaniem uczniów. Te cechy wspólnoty wynikają z więzi, których źródłem jest wzajemna bliskość. Budowanie wspólnoty wydaje się wymagać stworzenia wspólnego sposobu myślenia, na który składać się będą podzielane przez jej członków wartości, koncepcje i poglądy na temat szkoły oraz natury i możliwości człowieka. Wspólnota szkolna to miejsce, gdzie uczniowie są w stanie osiągnąć poczucie akceptacji i własnej wartości. Wśród tych cech znajdują się: szacunek, troska, integracja, zaufanie, wzmocnienie pozycji i zaangażowanie. Szacunek wymaga, aby uczniowie i nauczyciele autentycznie poważali siebie nawzajem, jako osoby wyjątkowe, jedyne w swoim rodzaju. Troska wymaga wyciągnięcia ręki i zainicjowania kontaktu z innymi osobami. Osoby troskliwe aktywnie kierują swoją uwagę ku potrzebom innych. Integracja wymaga starań, aby zapewnić każdej osobie udział we wszystkich rodzajach relacji dostępnych w szkole, a także dopilnować, by nikt nie został wyłączony. Uczniowie i nauczyciele współuczestniczą w tej samej kulturze, dzieląc związane z nią wartości i założenia dotyczące zachowania i wymagań. Zaufanie wytwarza atmosferę, w której uczestnicy są gotowi do autentycznego otwarcia się, współpracując na rzecz budowy ważnych relacji i dającej lepsze efekty nauki.
W autentycznej wspólnocie zarówno uczniowie, jak i nauczyciele mogą uzyskać poczucie wzmocnienia swojej pozycji, ponieważ wiedzą, że komunikując się z innymi, zostaną uważnie wysłuchani i potraktowani poważnie. Zaangażowanie we wspólnotę sprzyja silnym więziom międzyludzkim i ożywia pracę, którą jej członkowie wykonują. Jeżeli u członków wspólnoty nie wykształci się poczucie rodzinnej więzi, nie będą mieli zbyt wielu powodów, aby uznać cele i wartości szkoły za własne. Ale gdy wszyscy są zaangażowani i oddani, dążą do osiągnięcia jak najlepszych rezultatów.
Przedstawione tu rozważania wskazują, że klimat społeczny szkoły jest uzależniony od motywacji i zaangażowania osób w niej działających. Ogólne ramy systemu szkolnego i uregulowania organizacyjne mają na ten proces mniejszy lub większy wpływ, jednak największe znaczenie odgrywa w nim jakość i intensywność relacji między wszystkimi uczestnikami życia szkoły.
Literatura:
C. H. Edwards, Dyscyplina i kierowanie klasą, wydawnictwo naukowe PWN, Warszawa, 2006
S. Hart, V. Kindle Hodson, Empatyczna klasa Relacje pomagające w nauce, CMPPP, Warszawa, 2006
M. Woynarowska-Sołdan, Edukacja Zdrowotna i Promocja Zdrowia w szkole, zeszyt 10-11, CMPPP, Warszawa, 2006
M. Woynarowska-Sołdan, Klimat społeczny szkoły - koncepcje i czynniki warunkujące, w: Remedium, kwiecień 2007
J. Surzykiewicz, Agresja i przemoc w szkole, CMPPP, Warszawa, 2000
J. Szymańska, Profilaktyka w szkole Poradnik dla nauczycieli, CMPPP, Warszawa, 2005
H. Wenzel, Szkoła to nie fabryka nauczania, http://www.vulcan.edu.pl/eid/archiwum/1995/05/szkola.html