Program wychowawczy szkoły
Każda szkoła może się wyróżniać na tle wszystkich innych szkół tworzonymi u siebie własnym szkolnym programem nauczania i szkolnym programem wychowania.
W stanowiącej załącznik do rozporządzenia MEN z 15 lutego 1999 r. "Podstawie programowej" znajdują się m.in. następujące zapisy:
Działalność edukacyjna szkoły powinna być określona przez:
szkolny program nauczania, który - uwzględniając wymiar wychowawczy - obejmuje całą działalność szkoły z punktu widzenia dydaktycznego;
szkolny program wychowawczy, który opisuje w sposób całościowy wszystkie treści i działania o charakterze wychowawczym i jest realizowany przez wszystkich nauczycieli.
Obydwa programy stanowią swoisty szyld programowy danej szkoły. Powinien być on dostępny przede wszystkim organowi prowadzącemu, rodzicom i uczniom.
Szkolny program wychowania powinien zawierać całościowy opis zadań wychowawczych, których podjąć się chce dana szkoła. Zadania te częściowo są określone w ustawach oświatowych i rozporządzeniach, inne winny być określone przez dyrektora i nauczycieli w konsultacji z rodzicami. Inaczej rzecz ujmując prawo tworzy tylko ramy, dla których konkretny obraz programu wychowawczego będzie dziełem dyrektora i nauczycieli. Siła wychowania tkwi bowiem nie w ogólnych postanowieniach, ale w konkretnych działaniach i postawach. Szkolny program wychowawczy obejmuje w szczególności:
powinności wychowawcze będące wymiarem pracy edukacyjnej każdego nauczyciela, określone w ramach zadań ogólnych szkoły,
powinności i treści wychowawcze właściwe dla poszczególnych zajęć edukacyjnych,
powinności wychowawców klasowych,
wychowawcze treści zawarte w Statucie i Regulaminie szkolnym,
harmonogram działań doraźnych i okolicznościowych (teatr szkolny, inscenizacje),
istniejące lub tworzone zwyczaje i obyczaje szkolne,
zasady współpracy wychowawczej z rodzicami,
zasady współpracy wychowawczej z samorządami,
cele wychowawcze szkolnego samorządu uczniowskiego.
Usytuowanie ucznia w centrum działalności szkolnej oraz rozszerzenie zadań edukacyjnych nauczyciela powoduje, że odtąd nie szkoła, a nauczyciel staje się rzeczywistym podmiotem działalności edukacyjnej. Dzięki przyznaniu podmiotowości uczniowi własną podmiotowość odzyskuje także nauczyciel. Rodzi to określoną konsekwencję. Poprzednio szkoła mogła oddelegować różne osoby do przypisanych jej zadań. Obecnie każdy nauczyciel powinien traktować te zadania jako wymiary własnej pracy. Myśl ta zawarta jest w następującym zapisie Podstawy programowej: Zadania te stanowią wzajemnie uzupełniające się i równoważne wymiary pracy każdego nauczyciela.
Oznacza to, że nie można mówić o wychowaniu ani jako o sprawie dodatkowej, odrębnej, ani jako o priorytecie. Wychowanie stanowi integralną część działalności każdego nauczyciela. Ta logika wpisana jest zresztą w każdy świadomy akt ludzki. Jeśli coś rozsądnie wykonujemy, to czyn nasz zakłada określoną wiedzę, umiejętność działania oraz ocenę moralną. Szkoła zredukowana tylko do przekazu wiedzy lub tylko do kształtowania umiejętności, lub tylko do wychowania byłaby wykoślawiona i niepełna. Natomiast naturalna jedność i równowaga tych trzech wymiarów stwarza najlepszą gwarancję dla wszechstronnego rozwoju ucznia.
W "Podstawie programowej" czytamy:
Nauczyciele w swojej pracy wychowawczej,wspierając w tym zakresie obowiązki rodziców, winni zmierzać do tego, aby uczniowie w szczególności:
Znajdowali w szkole środowisko wszechstronnego rozwoju osobowego (w wymiarze intelektualnym, psychicznym, społecznym, zdrowotnym, estetycznym, moralnym, duchowym).
Rozwijali w sobie dociekliwość poznawczą, ukierunkowaną na poszukiwanie prawdy, dobra i piękna w świecie.
Mieli świadomość życiowej użyteczności zarówno poszczególnych przedmiotów szkolnych, jak i całej edukacji na danym etapie.
Stawali się coraz bardziej samodzielni w dążeniu do dobra w jego wymiarze indywidualnym i społecznym, godząc umiejętnie dążenie do dobra własnego z dobrem innych, odpowiedzialność za siebie i odpowiedzialność za innych, wolność własną z wolnością innych.
Poszukiwali, odkrywali i dążyli na drodze rzetelnej pracy do osiągnięcia wielkich celów życiowych i wartości ważnych dla odnalezienia własnego miejsca w świecie.
Uczyli się szacunku dla dobra wspólnego jako podstawy życia społecznego oraz przygotowywali się do życia w rodzinie, w społeczności lokalnej i w państwie w duchu przekazu dziedzictwa kulturowego i kształtowania postaw patriotycznych.
Przygotowywali się do rozpoznawania wartości moralnych, dokonywania wyborów i hierarchizacji wartości oraz mieli możliwość doskonalenia się.
Kształtowali w sobie postawę dialogu, umiejętność słuchania innych i rozumienia ich poglądów; umieli współdziałać i współtworzyć w szkole wspólnotę nauczycieli i uczniów."
Edukacja szkolna winna być dostosowana do okresów rozwojowych dziecka. Jest to jeden z głównych argumentów stworzenia nowego ustroju szkoły, w której wyróżniono etap I (klasy 1-3 szkoły podstawowej), etap II (4-6 szkoły podstawowej) i etap III (gimnazjum). Każdemu zaś etapowi przypisano cele dotyczące rozwoju osobowego uczniów.
W szkole podstawowej nauczyciele:
dostosowują przekazywanie odpowiedniej wiedzy, kształtowanie umiejętności i postaw uczniów do naturalnej w tym wieku aktywności dzieci; umożliwiają im poznawanie świata w jego jedności i złożoności; wspomagają ich samodzielność uczenia się; inspirują ich do wyrażania własnych myśli i przeżyć; rozbudzają ich ciekawość poznawczą oraz motywację do dalszej edukacji.
W gimnazjum natomiast nauczyciele:
wprowadzają uczniów w świat wiedzy naukowej; wdrażają ich do samodzielności; pomagają im w podejmowaniu decyzji dotyczącej kierunku dalszej edukacji i przygotowują do aktywnego udziału w życiu społecznym.
Największe znaczenie dla wychowania ma ścieżka edukacyjna, czyli
zestaw treści i umiejętności o istotnym znaczeniu wychowawczym, których realizacja może odbywać się w ramach nauczania różnych przedmiotów (bloków przedmiotowych) lub w postaci odrębnych zajęć
Z punktu widzenia jednego z ogólnych zadań wychowawczych, aby nauczyciele wspomagali wszechstronny rozwój osobowy uczniów w wymiarze intelektualnym, psychicznym, społecznym, zdrowotnym, estetycznym, moralnym i duchowym, można wśród szkolnych zajęć edukacyjnych rozróżnić dwie grupy: jedne z nich wprost odnoszą się do określonego kierunku rozwoju, drugie mają charakter ogólny. Do pierwszej należą m.in. wychowanie fizyczne, edukacja prozdrowotna, wychowanie do życia w społeczeństwie (w szkole podstawowej) i wiedza o społeczeństwie (w gimnazjum), sztuka, edukacja filozoficzna, etyka i nauczanie religii. Do drugiej zaliczyć trzeba większość pozostałych przedmiotów.
Jednym z ważniejszych zadań wychowawczych wspólnych dla wszystkich zajęć edukacyjnych jest to, aby nauczyciele wspomagali wzrastanie dzieci i młodzieży w klimacie miłości do rodziny, małej i wielkiej ojczyzny; aby uczyli się otwarcia i odpowiedzialności w coraz szerszych społecznościach ludzkich.
Po roku funkcjonowania reformy dr Krystyna Siellawa-Kolbowska zbadała 87 programów wychowawczych gimnazjów z dwóch województw. W raporcie, do lektury którego zapraszamy, wyjaśnia: Czy w programach wychowawczych szkół znajdują się odpowiedzi na problemy wychowawcze szkół? Czy uwzględniają założenia reformy? Czy rzeczywiście potrzeby uczniów stanowiły punkt wyjścia do napisania tych dokumentów?