Hymny Kasprowicza – wiadomości wstępne

Kasprowicz napisał hymny w latach 1898 – 1901. Ujęte zostały w dwa cykle: „Ginącemu światu” i „Salve Regina”. Oba różniły się odmiennością nastroju i orientacji ideowej. Cykl pierwszy był pełen buntu, zaś drugi odwoływał przedstawione w pierwszym stanowisko. W drugim cyklu ważną rolę odegrał hymn „Moja pieśń wieczorna”, który wyrażał pragnienie i tęsknotę człowieka za harmonijnym bytem zniszczonym przez grzech człowieka.

Podstawą do stworzenia Hymnów było poczucie rozdarcia wewnętrznego autora. Zarówno natura jak i cały świat wydawały się podzielone, na dobro i zło, na światło i ciemność. Między tymi dwiema siłami trwała ciągła walka, wytwarzało się między nimi napięcie, które miało wpływ na losy wszystkich ludzi. Owe dwie przeciwstawne siły istniejące w świecie istniały także w duszy człowieka. Był on bowiem zawsze rozdarty między pokusą grzechu a dążeniem do świętości. Dlatego człowiek kieruje do Boga prośbę, wręcz błaganie o miłosierdzie, jednak nie otrzymuje żadnej odpowiedzi. Taka postawa Boga budzi bunt człowieka i jego niezadowolenie. Okazało się bowiem, że człowiek jest sam, jest opuszczony a jego prośby nie docierają do Stwórcy. W swej rozpaczy kieruje błagania do Szatana, przed którym, niczym przed Bogiem, pada na kolana.

Przełom w postawie Kasprowicza dokonał się w czasie między powstaniem pierwszego a drugiego cyklu. Nastąpiła w nim zmiana hierarchii wartości. Poeta odrzuca wizję rzeczywistości rozdartej na dobro i zło na rzecz istniejącej w świecie harmonii. Zmiana, jaka zaszła w postawie Kasprowicza w drugim cyklu Hymnów, wywarła wpływ na dalszą twórczość poety.

Kasprowiczowskie hymny w swojej formie nawiązują do tradycji hymnów kościelnych. Wśród najbardziej znanych hymnów tego poety wymienić należy „Dies irae”, „Moja pieśń wieczorna”, „Hymn św. Franciszka z Asyżu”, „Święty Boże, Święty Mocny”. Prezentują one upadek wszelkich wartości oraz kryzys zaufania człowieka do Boga. Człowiek buntuje się przeciw Stwórcy, zadaje pytania, które mają mu pomóc odnaleźć dawną harmonię. Autor porusza w swych utworach kwestię dobra i zła, zastanawia się kto stworzył zło i w swych rozważaniach stwierdza, że uczynił to sam Bóg.

„Nic, co się stało pod sklepieniem niebiosów,
Bez Twej woli się nie stało!
Kyrie eleison!
O źródło zdrady! Kyrie eleison!
Przyczyno grzechu!”

„Dies irae”

Podmiot liryczny oskarża Boga, że to on jest Stwórcą człowieka i świata, ale jednocześnie całego zła, które towarzyszy człowiekowi w życiu. Zadaje również pytanie, jakim prawem Bóg sądzi skoro stworzył zło?

Problematyka zawarta w hymnach nawiązuje do manicheizmu – koncepcji, która zakłada, że Dobro i Zło istnieją równocześnie w świecie, obie są konieczne, ale są ze sobą w wiecznym konflikcie. Pogląd ten zakłada także, że skoro zło pochodzi od Boga, jest jego częścią, to Bóg nie może być doskonały. Zaś jeśli jest ono równorzędną siłą, to Stwórca nie jest wszechmogący i nie jest Panem całego świata.

(„MANICHEIZM – system religijny stworzony w III wieku przez Maniego, będący połączeniem zoroastryzmu z elementami buddyzmu, gnostycyzmu i chrześcijaństwa. Jego podstawę filozoficzną stanowił staroirański dualizm przyjmujący za zasadę bytu dwa przeciwstawne, wieczne, zwalczające się pierwiastki: światło (dobro) i ciemność (zło), dzielące rzeczywistość na królestwo boga i szatana. Zakładał dualizm natury człowieka, który ma dwie dusze: związaną z Bogiem i związaną ze złem przez materię. Wprowadzał moralny nakaz wyzwalania się od zła poprzez ascezę obowiązującą wszystkich wyznawców oraz celibat i ubóstwo obowiązujące „wybranych”. Istnienie świata ma się zakończyć według manicheizmu kataklizmem, dzięki któremu potężny ogień dokona powszechnego oczyszczenia”.
(Za: „Encyklopedia Powszechna PWN”)

Postawa jaką prezentuje Kasprowicz znana była poetom we wcześniejszych epokach. Jedną z bardziej znanych jest Wielka Improwizacja i pojedynek Konrada z Bogiem w III części Dziadów.

Dla hymnów Jana Kasprowicza charakterystyczne jest także pojęcie katastrofizmu. Zakłada ono obraz świata, który zmierza ku nieuchronnej zagładzie. Głosi upadek cywilizacji a wraz z nią wszelkich wartości moralnych. Opis nadchodzącego końca świata przepełniony jest grozą i strachem. Oczom czytelnika ukazuje się przerażający widok: pełzające żmija i wszelkie robactwo, rzeki spływające krwią, miliardy krzyży, pootwierane groby. Taki obraz zbliżającego się Sądu Ostatecznego buduje poeta.

Przy omawianiu hymnów należy zapamiętać takie pojęcia: katastrofizm, manicheizm, ekspresjonizm, a także kwestię buntu człowieka wobec Boga i jego rozważania na temat pochodzenia zła.

Dies irae – analiza i interpretacja

Hymn „Dies irae” ukazał się w 1902 roku w tomiku „Ginącemu światu”. Tytuł oznacza z łaciny „Dzień gniewu” i pochodzi od średniowiecznego hymnu mszalnego przypisywanego Tomaszowi z Celano, żyjącemu na przełomie XII i XIII wieku. Hymn ten śpiewany był podczas mszy w Dzień Zaduszny, mszy pogrzebowej i żałobnej.

„Dzień gniewu” to w tradycji chrześcijańskiej dzień sądu ostatecznego. Utwór Kasprowicza przedstawia proroczą wizję dnia zniszczenia znanego nam świata. Wizje te przedstawia pierwszy człowiek – Adam, który wypowiada się w imieniu całej ludzkości. W utworze przeplata się liryka pośrednia (profetyczne wizje) i bezpośrednia. We fragmentach mających charakter liryki bezpośredniej adresatami monologu Adama są: psalmista (może tu chodzić o samego Adama), Chrystus, Bóg Ojciec – surowy Sędzia, Adam, (kiedy zwraca się sam do siebie, czasami w trzeciej osobie).

Na początku utworu Adam zapowiada, co stanie się w dniu sądu ostatecznego. O profetyczności jego stwierdzeń świadczy czas przyszły użytych czasowników: „rozsieje”, „ściemnieje”, „powrócą”. Dzień sądu określany jest następująco:

„Trąba dziwny dźwięk rozsieje, ogień skrzepnie, blask ściemnieje, w proch powrócą światów dzieje. Z drzew wieczności spadną liście na Sędziego straszne przyjście, by świadectwo dać Psalmiście…”

Już w pierwszej zwrotce utworu znaleźć możemy aluzje do różnych wizji apokalipsy. Dwie z nich pochodzą z Biblii: granie anielskich trąb oraz słynne „Z prochu powstałeś i w proch się obrócisz” z księgi Rodzaju. Wers „ogień skrzepnie, blask ściemnieje” to aluzja do kolędy „Bóg się rodzi” autorstwa XVIII-wiecznego polskiego poety, Franciszka Karpińskiego. Co ciekawe, w kolędzie Karpińskiego użyty jest czas teraźniejszy („ogień krzepnie, blask ciemnieje”). Podkreśla to jeszcze bardziej formę czasu przyszłego czasowników z „Dies irae”, a co za tym idzie profetyczność wizji..

Dniu sądu towarzyszyć będzie granie trąb, dziwne, nadprzyrodzone zjawiska (krzepnięcie ognia, ściemnienie światła), będzie to czas niszczenia (obracania się w proch) historii świata. Dalsza część proroczej wizji (zwrotka druga) to obraz liści spadających z „drzewa wieczności”. Może tu chodzić o jedno z cudownych drzew rajskich – drzewo życia, z którego Adam, wypowiadający te słowa, zbierał owoce dające mu życie wieczne. Ten obraz zapowiada koniec wszelkiego życia na ziemi. Wszystkie te zjawiska zapowiadają przybycie strasznego Sędziego – Boga Ojca, który będzie sądził ziemię.

W zwrotce czwartej pojawia się podmiot zbiorowy – Adam w imieniu całej ludzkości mówi o kondycji człowieka:

„Grzech krwią czarną duszę plami… Bez obrońcy staniem sami – któż zlituje się nad nami?”

Człowiek jest grzeszny, słaby, osamotniony w dniu sądu. W pytaniu retorycznym Adam wyraża błaganie ludzkości o ratunek i zmiłowanie. Nuta błagalna powtarza się w kolejnej zwrotce. Wprowadza ona refren, zaczerpnięty z liturgii Mszy świętej, powtarzający się później często w utworze: „Kyrie eleison” (z greckiego „Panie zmiłuj się”).

Po tym swego rodzaju wstępie, zapowiedzi nadejścia dnia sądu następują po sobie kolejne wizje, dziejące się w momencie wypowiadania kwestii przez podmiot liryczny, o czym świadczą czasowniki użyte w formie czasu teraźniejszego. Wizje te mają za zadanie ukazać zbliżającą się katastrofę. Obraz końca świata prezentowany przez Adama jest przerażający i napawający go grozą. Na ziemię wypełzają żmije, węże, wszelkie robactwo, biją pioruny, rzeki i morza spływają krwią, ziemia się rozpada, upiory wstają z cmentarzy, na ziemi wyrastają miliony krzyży, drzewa padają strzaskane.

Co chwila pojawiają się obrazy biblijne – głowa ukrzyżowanego Chrystusa, sceny z ukrzyżowania, Ewa – pierwsza matka, źródło grzechu, najpierw pieszcząca szatana, a potem współżyjąca z nim, prorocy Enoch i Eliasz, narodziny Chrystusa, obrazy apokaliptyczne. Podmiot liryczny śledzi niejako historię zbawienia, aby wyciągnąć z niej wnioski dotyczące kondycji człowieka w świecie. Wnioski te są przerażające. Człowiek jest istotą grzeszną, ale w gruncie rzeczy pozbawioną winy. Odpowiedzialność za zło świata ponosi Bóg jako jego Stwórca oraz Ewa. Adam jest tylko pionkiem w tej okrutnej grze. Wszystkie wydarzenia z historii zbawienia: grzech Adama i Ewy, cierpienie Chrystusa, były wcześniej zaplanowane przez Boga, wynikały z jakiejś Konieczności.

Podmiot liryczny nazywa Boga „lodowatym”, ukazuje jako sędziego; mówi: „Ty sądzisz!” Rzesze ludzi zostają skazane na zagładę, nie zostają wpuszczone do bram niebios. To budzi sprzeciw i bunt podmiotu lirycznego. Mówi on o Bogu także jako o tym, który „słucha niesłyszącym uchem”, „patrzy niewidzącym okiem”. Buduje obraz Boga sądzącego, tego, który stworzył na świecie zło, który jest jego źródłem:

„Przede mną przepaść, zrodzona przez winę,

przez grzech Twój, Boże! (…)”Mimo to, paradoksalnie, Adam kieruje pod adresem Boga prośby o ratunek („O Boże! Ty bądź naszą łaską i obroną!”, „O boże miłosierny, zmiłuj się nad nami!”). Wizje Boga, do którego można zwracać się z prośbą o zmiłowanie oraz surowego Sędziego przeplatają się, co najwyraźniej widać we fragmencie:

„Stopę swoją złożyłeś na pokoleń grzbiecie i sądzisz! Kyrie elejson! Płaczów i jęków słuchasz nie słyszącym uchem
i sądzisz! Kyrie elejson! Na mękę wieków patrzysz nie widzącym okiem i sądzisz! Kyrie elejson! Niewiasta z rozpaczliwym krzykiem rodzi dziecię, Ty duszę jego grzechu oblewasz hyzopem i sądzisz! Kyrie elejson! Wicher idzie po rozdrożach westchnieniem głębokiem, ku Twojej wyży modlitwy niesie krwawe, przybite do krzyży, Ty sądzisz! Kyrie elejson!”

Kontrastywne zestawienie zwrotów „i sądzisz!” oraz „Kyrie eleison”, wewnętrznie sprzecznych, wzmaga dramatyzm wypowiedzi podmiotu lirycznego – jego prośba o zmiłowanie nigdy nie zostanie wysłuchana.

Siebie samego Adam ukazuje jako człowieka słabego, stworzonego po to, aby „wił się i czołgał”, jako sierotę żebrzącą opieki („Któż się nad dolą zlituje sierocą, nad moją dolą”). Zadając Bogu pytanie „Czym jestem wobec Ciebie?” pokazuje że szuka sensu swego życia i prawdy o nim.

Koniec utworu stanowi jego esencję. Podmiot liryczny pragnie, aby „mrok nicości nieprzebyty spłynął”, mówi „niech nic nie będzie!” i dodaje „Amen”. Zgodnie z Bożą sprawiedliwością, koniecznością, Bożym planem, Adam zostaje zgładzony, umiera, wraz z całym stworzonym przez Boga światem rozpada się w nicości. Jest to zakończenie katastroficzne, nieprzynoszące nadziei. Pojęcie katastrofizmu zakłada wystąpienie kryzysu wartości moralnych, etycznych czy też religijnych. Kryzys ten miał prowadzić do kresu cywilizacji, zatracenia wszelkich wartości, dzięki którym świat istniał i funkcjonował. Wyrażał się on między innymi w zwątpieniu w Boga, w jego miłosierdzie, w jego osobę jako Stwórcy świata, a także w zbuntowanej postawie człowieka wobec takiego Boga. Taką katastroficzną wizję znajdujemy w „Dies irae”.

Ze względu na ukształtowanie językowe hymn Kasprowicza zalicza się do poetyki ekspresjonistycznej. Ekspresjonizm zakładał pragnienie wyrażania przez autora własnych emocji, indywidualnych ocen otaczającego świata. Oceny te były przedstawiane z punktu widzenia pewnej jednostki, będącej reprezentantem zbiorowości. W przypadku „Dies irae” taką indywidualnie myślącą jednostką jest Adam, uosabiający jednocześnie całą ludzkość. Mówi się, że język ekspresjonizmu opiera się na poetyce krzyku – posługuje się mocnymi kolorami, przedstawia bardzo dynamiczne obrazy, ukazane często z perspektywy kosmicznej. W hymnie Kasprowicza znajdziemy wiele językowych przejawów zastosowanie poetyki ekspresjonistycznej. Dynamizuje obraz szereg pytań retorycznych: „Czym jestem wobec Ciebie?”, „A kto mnie stworzył na to ażebym (...) wił się i czołgał przed tobą?”, „Któż się nad dolą zlituje sierocą, nad moją dolą?”. Często pojawiają się wykrzyknienia (np. „Kyrie eleison!”, „Sądź, Sprawiedliwy!”, „Niech nic nie będzie!”, „O chwilo spokoju!”), barwne epitety (np. „nagie uda”, „niezamknięta rana”, „krwawa fala”, „mętne oczy”), czasowniki o silnym nacechowaniu emocjonalnym (np. pędzi, rozpierasz, płoną, gasną, zmiłuj się, rozpędza, kona), apostrofy („O Boże miłosierny”), wielkie litery, podkreślające ważność niektórych pojęć, niejednokrotnie perosnifikujące je (np. Głowa, Dłoń, Gniew, Żywot, Sąd, Ja, Głos). W utworze występują również liczne powtórzenia, dodające mu melodyjności – np. Amen, Kyrie eleison, O Boże miłosierny zmiłuj się nad nami. Powtarzają się także poszczególne obrazy, za każdym razem przedstawiane w trochę innym świetle – np. Ewa pieszcząca szatana czy głowa Chrystusa. Rytmicznie „Dies irae” napisany jest wierszem wolnym, miejscami zbliżonym do prozy, pełnym dysonansów i rytmicznych zakłóceń.

„Dies irae” gatunkowo reprezentuje hymn. W tradycji literackiej jest to podniosła i uroczysta pieśń pochwalna, służąca często do prezentowania problemów filozoficznych i egzystencjalnych. Wybierając ten gatunek Kasprowicz nadał swojemu utworowi charakter prowokacyjny. Jego tekst nie sławi bowiem żadnych idei, wartości, lecz jest oskarżeniem Boga. Ze względu na swój buntowniczy charakter przywołuje na myśl „Wielką Improwizację” z III części „Dziadów” Adama Mickiewicza. Oba teksty wyrażają bunt człowieka wobec Boga, oba jednak kończą się klęską przedstawiciela rodzaju ludzkiego.