J Kasprowicz Opracowanie Wstępu BN


JAN KASPROWICZ, WYBÓR POEZJI BN oprac. Jan Józef Lipski

  1. WIADOMOŚCI BIOGRAFICZNE

Jan Kasprowicz urodził się 12 grudnia 1860 r. w Szymborzu na Kujawach, pod Inowrocławiem, w rodzinie chłopskiej, która stopniowo biedniała (liczne rodzeństwo). Jego ojciec był analfabetą, był niezdarny i niezbyt inteligentny - wyprzedawał ziemię.

Po uwłaszczeniu chłopów na wsi upowszechniła się oświata, aspiracje społeczne i polityczne oraz poczucie narodowe. Wiele dzieci chłopskich asymilowało się zupełnie, nie wnosząc nic nowego do świata inteligencji. Coraz więcej inteligencji pochodzenia chłopskiego wnosiło ze sobą ten nowy pierwiastek (gł. warszawski tygodnik „Głos”).

Kasprowicz był od czasów Klemensa Janicjusza pierwszym liczącym się poetą z chłopów.

Dzięki determinacji matki i pomocy nauczyciela wiejskiej szkółki, Dybalskiego, Kasprowicz w 1870 r. wstąpił do inowrocławskiego gimnazjum pruskiego. Potem uczył się w Poznaniu, Opolu, Raciborzu i znów w Poznaniu (wyrzucano go za manifestowanie polskości i konflikty z nauczycielami, obrażającymi jego poczucie godności). W 1884 r. zdał maturę (23 lata).

Debiut Kasprowicza:

Kasprowicz studiował parę miesięcy w Lipsku. Trafił do grupy polskiej studenckiej młodzieży socjalistycznej, pod przywództwem Ludwika Krzywickiego (dzięki niemu wydawano jego wiersze). Pracował nad korektą Kapitału Marksa.

W latach 1884 - 1888 poeta był we Wrocławiu. Wiosną 1887 r. wyjechał do Lwowa, ale musiał wrócić (ścigany był listami gończymi policji pruskiej, a nie zdecydował się na zamknięcie sobie powrotu) i skazany był na 8-miesięczny areszt.

Uwięziono go za przynależność do kręgu niemieckich utopijnych socjalistów „ikaryjczyków” (od dzieła Etienne'a Cabeta Podróż do Ikarii), zwolenników komunistycznego programu Cabeta. Pod nazwą „Pacific” utrzymywali kontakt ze zdelegalizowaną przez Bismarcka partią socjalistyczną i z polskim ruchem socjalistycznym.

Po pobycie w więzieniu odszedł od socjalizmu w stronę endecji, na prawo. Tej ewolucji światopoglądowej nie widać w jego twórczości.

Kasprowicz był parę miesięcy w rodzinnym Szymborzu, a potem zamieszkał we Lwowie. Od 1889 był członkiem redakcji „Kuriera Lwowskiego” - pisał tu też Iwan Franko (Ukraina), związana była z tym dziennikiem grupa lewicowa i demokratyczna, zalążek PSLu.

Kolejne książki: broszura Moskwa wobec Unii i Polski (1889), poemat Chrystus (1890), U trumny wieszcza (1890), Żywot Karola Marcinkowskiego (1891), Z chłopskiego zagonu (1891), dramat Świat się kończy! (1891), Lirnik mazowiecki (1893, o Teofilu Lenartowiczu), Anima lachrymans (1894), Miłość (1895), Krzak dzikiej róży (1898), dramaty Bunt Napierskiego (1899), Baśń nocy świętojańskiej (1900), dwutomowa antologia Album współczesnych poetów polskich (1898).

Kasprowicz zbliżał się do endecji: został członkiem Ligi Narodowej, a w 1902 r. członkiem redakcji narodowodemokratycznego „Słowa Polskiego” (do 1906).

W latach 1906-08 był w Poroninie, potem wrócił do Lwowa, gdzie objął katedrę literatury porównawczej (utworzona specjalnie dla niego, mimo że nie miał habilitacji). W roku akademickim 1921-22 wybrano go na rektora (kazał się pochować w todze rektorskiej!!!).

Potem usunął się ze względu na stan zdrowia, wrócił do Poronina. O 1923 r. mieszkał na Harendzie, w przysiółku Poronina (dziś: Muzeum Kasprowiczowskie). Rok potem zaatakowała go choroba - zmiany sklerotyczne i cukrzyca. Ukończył jeszcze Mój świat (1925), ale w marcu 1926 nastąpiło pogorszenie.

Jan Kasprowicz zmarł 1 sierpnia 1926 r. na Harendzie. Pochowano go w tamtejszym mauzoleum ze składek społecznych.

  1. W KRĘGU NATURALIZMU

  1. Okoliczności intelektualne i estetyczne startu Kasprowicza

Pierwsze utwory Kasprowicza są mało wartościowe, widać w nich echa Mickiewicza, Ujejskiego, Lenartowicza, Goszczyńskiego, Berwińskiego, Zaleskiego. Ujawnia się jednak cecha potem podstawowa dla jego liryki: dwoistość podmiotu lirycznego (współuczestnik kultury chłopa polskiego i kultury inteligenckiej).

W początkowych wierszach brak tematyki chłopskiej.

W Niemczech trwał okres naturalizmu, moda na monizm w filozofii, triumfy Schopenhauera i Hartmanna - wszystko to oddziaływało na Kasprowicza.

Naturalizm niemiecki (różny od francuskiego) miał wiele cech ekspresjonizmu.

W Niemczech lat 80. rozkwitało też zainteresowanie poezją Shelleya.

  1. Lipska poezja Kasprowicza

Ważny dla tego okresu jest narracyjno-retoryczny poemat Giordano Bruno (prometejski etyzm):

  1. Opisowa poezja naturalistyczna

Naturalizm poezji chłopskiej (również robotniczo-urbanistycznej) ma już też cechy francuskiego (Zola, Grupa Medańska), który w Polsce rozwijał się na łamach „Przeglądu Tygodniowego”, „Wędrowca” i „Głosu”.

W latach 1885-92 w poezji Kasprowicza dominuje naturalizm, w dwóch nurtach: (1) opisowy, wcześniejszy; (2) narracyjny, późniejszy.

Charakterystyczny na naturalizmu opisowego jest cykl Obrazki z natury, gł. wiersz W chałupie:

Naturaliści niemieccy atakowali pieśniowość liryki, szukali form zbliżających wiersz i prozę - reaktywacja XVIII-wiecznego sporu o rym (Arno Holz).

Obrazki z natury to wiersze bezrymowe, o składni dalekiej od pieśniowości, z licznymi przerzutniami.

  1. Narracyjna poezja naturalistyczna

Ważne dla tej poezji są sonety z cyklu Z chałupy: rozległa panorama, a zarazem konkretność szczegółu społecznego i obyczajowego, znakomita kompozycja, celowe zrównoważenie czynników subiektywnych i obiektywnych.

  1. podstawową stwarza sonet 1. (liryczny, o zaznaczonym pierwiastku subiektywnym) - sytuacja wspominania (podm. lir. egzystuje w jakimś „teraz”, a z nim jego wspomnienia, ale ich treść należy do przeszłości - co nie pokrywa się z czasami gram.)

  2. obraz poetycki jest dany w wyobrażeniu odtwórczym, jawi się jako wspomnienie, a nie naoczna aktualność - wszystkie inne sonety

Kasprowicz i jego twórczość to symbole integracji warstw narodu (jak Reymont, Orkan).

Gawędy chłopskie to przykład naturalizmu w epice. Porównywano go z Konopnicką, ale ona patrzyła na ten świat z zewnątrz (zarzucała Dygasińskiemu, że wprowadził gwarę do narracji).

Od liryki Kasprowicz przeszedł do epiki i dramatu, potem wrócił na dobre do liryki.

  1. Dramatyzowane poematy i dramat naturalistyczny

Od wczesnych lat Kasprowicz dramatyzował utwory z pogranicza liryki i epiki:

Aryman i Oromaz (mity irańskie, niemal zupełnie udramatyzowany, prawie same dialogi) oraz Chrystus (częściowo udramatyzowany, nawiązywanie do średniowiecznych tradycji dramatycznych - moralitetu i misterium) to poematy o metafizycznej walce dobra ze złem.

Pierwszy dramat Kasprowicza to Świat się kończy!:

  1. Publicystyka i poezja publicystyczna studenckich lat Kasprowicza

Kasprowicz uprawia wierszowaną publicystykę i publicystykę sensu stricto (np. korespondencje ze Śląska i z Poznańskiego do prasy warszawskiej, lwowskiej, petersburskiej).

Publicystyka jest dynamiczna wewnętrznie - starcie dwóch systemów wartościowania społeczno-politycznego: socjalistycznego i narodowego.

W 50. rocznicę powstania listopadowego w Genewie socjaliści polscy podzielili się:

  1. Waryński i genewska grupa „Równości” - dezaktualizacja tradycyjnego międzynarodowego hasła rewolucyjnego Vive la Pologne! wobec bliskiego wyzwolenia ludów przez rewolucję proletariatu

  2. grupa działaczy zw. z nieistniejącą już I Międzynarodówką, która święciła rocznice polskich powstań narodowych (depeszę wysłali Marks i Engels) - postulat niepodległości Polski

Kasprowicz na krótko, ale intensywnie przyjął wariant pierwszy. Wkrótce przychodzi pogłębiająca się reakcja przeciw niedocenianiu postulatów narodowowyzwoleńczych.

Trzeci nurt publicystyki to antyklerykalizm (raz wskazuje na reakcyjność społeczną kleru, raz na jego ugodowość wobec zaborcy).

Ważny jest tu wiersz Oni i my z początku wrocławskiego okresu życia poety:

Z czasem Kasprowicz porzuca elementy rewolucyjne i oddala się od socjalizmu. Zarzuca socjalistom polskim niedostrzeganie proletariatu wiejskiego i lekceważenie aspiracji narodowych chłopa i robotnika. Jego ostatnie rozterki widać w sonetach Z więzienia.

  1. MODERNIZM

  1. Przełom modernistyczny

Nowa literatura jest przede wszystkim subiektywna i irracjonalna. Polski modernizm wiele zawdzięcza literaturom zachodnioeuropejskim - francuski symbolizm, niemiecki ekspresjonizm (teoretyczno-programowy dopiero w 1910 r.; w Polsce: Przybyszewski, Berent, Kasprowicz).

Według Lipskiego pierwociny modernizmu pojawiają się w latach 1887-91 na łamach warszawskiego „Życia” Zenona Przesmyckiego (Miriama).

Przełom modernistyczny u Kasprowicza przebiega przez poemat Miłość: dwie pierwsze części (Il Amore desperato, 25 lipca 1891 i Miłość-Grzech, koniec 1891) oddzielone są od trzeciej (Amor vincens z 5 października 1892).

  1. W „Kurierze Lwowskim”

„KL” to dziennik radykalnych demokratów lwowskich. Podłożem ideologicznym były Szkice programowe Bolesława Wysłoucha publikowane na łamach „Przeglądu Społecznego”.

Kasprowicz śledził zagadnienia zaboru pruskiego i prasy niemieckiej. Nie do końca wiadomo, które artykuły są jego, bo są anonimowe, część jest po prostu wyklejkami z innych.

Najciekawsze artykuły Kasprowicza to: sprawozdanie sądowe Młodzież przed sądem (1895, współpraca z linią obrony), reportaż Dwie godziny na Kulparkowie (1890) i gwarowy felieton Z Tatr (1898, w wielu odcinkach). najważniejsza jest krytyka literacka i teatralna.

Na estetykę Kasprowicza, obok shelleyanizmu i wczesnego naturalizmu niemieckiego, wpłynął też marksizm - poezja jako wyraz ideologiczny określonych klas społecznych. W l. 90. głosił postulat poezji zaangażowanej społecznie (wynika to z jego ogólnej postawy, ale z marksizmem współgra).

Kasprowicz długi czas krytykował symbolizm, impresjonizm przyjął dość pozytywnie. Jego świadomość artystyczna jest opóźniona wobec jego poezji.

  1. Symbolista i impresjonista

Od przełomu między częściami Miłości do 1897 r. trwa okres zapowiadający hymny. Publikował:

Odszedł od problematyki społecznej i epiki bogatej w realia obyczajowe i socjalne.

Byłeś mi dawniej bożyszczem, o tłumie! (1897, krakowskie „Życie”):

Zaangażowanie społeczne znika, ale zaangażowanie etyczne trwa przez cały czas - Kasprowicz poetą sumienia. Symbolizm nastawiony był na wartości estetyczne - piękno (nie dobro) kluczem do Absolutu. Przesunięcie ku metafizyce pozwoliło osiągnąć kompromis z symbolizmem.

Doznania i nastroje metafizyczne Kasprowicz wyraża w dwojaki sposób:

cykl W ciemności schodzi moja dusza

cykl Z Tatr (tetralogia sonetowa Krzak dzikiej róży w Ciemnych Smreczynach)

Symbolizm miał tendencję do umetafizyczniania sztuki - świat doznań zmysłowych ma wartość, jeśli można z niego wydobyć piękno jako odblask piękna idealnego.

Impresjonizm nastawiony jest nie na idealny abstrakt, ale na zmysłową konkretność, jednorazowość i chwilowość subiektywnego doznania sensualnego, na odkrywanie relatywności tych doznań.

poezja Kasprowicza to synteza tych dwóch tendencji artystycznych

Symbolizm u Kasprowicza:

Impresjonizm u Kasprowicza:

Liryka tatrzańska u Kasprowicza to nie tylko krajobraz, ale też folklor (Taniec zbójnicki), stylizacja na pieśni ludowe (wersyfikacja, styl, motywy, cytaty).

  1. Dramat „Bunt Napierskiego” (wyd. 1899)

Dramat ma za tło Podhale (jak znaczna część liryki okresu 1892-98). Jest wyjątkowy, bo to dramat historyczny (b. rzadki u Kasprowicza !!!) z XVII w., podejmujący ważne problemy historiozoficzne (wybitna jednostka i masy oraz rewolucja społeczna).

Dramat jest bliski radykalizmowi Kasprowicza z lat młodzieńczych, lipskich.

  1. W przededniu „Hymnów”

Na przełomie XIX i XX wieku narodził się ekspresjonizm, który samoświadomość osiągnął w kilkanaście lat po pierwszych utworach tego typu. Początki ekspresjonizmu Kasprowicza są zbieżne z jego początkami w Niemczech.

Zapowiedź nowego okresu widać w utworach, które są: hymniczne, kosmiczne, katastroficzne, z motywami mitologiczno-kosmicznymi.

Hymn był związany pierwotnie z kultami religijnymi, ma styl podniosły, modlitewny, podmiot liryczny (często zbiorowy lub w imieniu zbiorowości) zwraca się do bóstwa lub potęg. Tradycję starożytną wzbogaciła tradycja chrześcijańska (Wstań, orkanie! - motyw Sądu Ostatecznego, słowa hymnu „Dies irae! Dies illa!”).

Kasprowicz sięgnął po hymn wedycki. Wedy to święte księgi starożytnych Indii (~ Schopenhauer). Rig-Weda zawiera ok. 1000 hymnów sanskryckich z II tysiąclecia przed Ch. Nie było bytu ani też niebytu to parafraza jednego z nich.

Sceneria jest kosmiczna - cały wszechświat. W hymnie do Waruny jest przesłanką do wyciągnięcia wniosku o znikomości człowieka.

Motywy katastroficzne: zagłada wszechświata, obraz Sądu Ostatecznego.

Poemat dramatyczny Na wzgórzu śmierci o cechach misterium i moralitetu:

Dramat poetycki Uczta Herodiady (1904):

  1. „Hymny”

Pierwszy hymn to Dies irae, ukazał się 1 kwietnia 1899 r. w krakowskim „Życiu”. Inne ukazywały się w zbiorkach: Ginącemu światu (1901), Moja pieśń wieczorna (1902), Salve Regina (1902). Dopiero w 1922 wyszły jako Hymny.

Nie wszystkie utwory mają cechy gatunkowe hymnu (np. Judasz - udramatyzowany monolog, ekspresja uczuć bohatera).

Kasprowicz nawiązuje do tradycji pieśni kościelnej, m.in. średniowiecznej hymniki.

Nawiązuje też do tradycji malarstwa średniowiecznego i renesansowego - Sąd Ostateczny, Uczta Herodiady, postać Salome z głową Jana Chrzciciela.

Treści metafizyczno-religijne przenikają się z etyczno-społecznymi: stosunek człowieka do Boga i Boga do człowieka, zagadnienie winy jako grzechu i jako niezależnego od człowieka składnika ludzkiej egzystencji.

Stosunek Bóg-człowiek jest najpierw również wyrazem kryzysu wartości (podmiot liryczny przeżywa obojętność Boga wobec człowieka). Bunt wobec metafizycznego porządku spraw etycznych przechodzi potem w okres ufności w boski porządek metafizyczny świata, skażonego ludzkim grzechem (gł. w dzisiejszej cywilizacji). przełomowym hymnem jest Salve Regina

W latach 90. pojawiły się utwory katastroficzne: Dies irae Lucjana Rydla, Dies irae Jerzego Żuławskiego. Katastrofizm Kasprowicza jest najdoskonalszy artystycznie.

Po I wojnie katastrofizm pojawił się w ekspresjonistycznej twórczości poznańskiego „Zdroju” i „Skamandra”. Przed II wojną - w twórczości „Żagarów” i „Reflektora”, „Kwadrygi”, w prozie Witkacego. W czasie wojny - u poetów-akowców: Baczyńskiego, Gajcego. W 2. poł. lat 50. - w związku z obsesjami atomowymi i przypomnieniem epoki pieców.

Katastrofizm najsilniej występuje w Niemczech - jako poezja i dzieła teoretyczne o upadku cywilizacji Zachodu (zw. gł. z ekspresjonizmem).

Modernizm rozwija się w świecie wstrząsanym kryzysami ekonomicznymi, walką polityczną masowych partii reprezentujących interesy klasowe, I wojną światową, rewolucjami. Powstają dyktatury totalitarne, rozwijają się środki masowego przekazu, zmienia się obyczajowość.

Pisarz-modernista nie afirmuje świata, szuka oparcia poza nim.

Brak afirmacji w ekspresjonizmie:

Obrazowanie poetyckie w Hymnach:

Rola koloru w Hymnach jest zupełnie inna niż w Krzaku dzikiej róży:

Rola symbolu w Hymnach (inna jest jego rola niż w Krzaku...):

Budowa wersyfikacyjna Hymnów:

  1. Proza artystyczna „O bohaterskim koniu i walącym się domu”

W tomiku z 1912 r. Kasprowicz połączył metafizyczne Hymny z bliższą realiom życia społecznego prozą poetycką O bohaterskim... (może ze wzgl. na rew. 1905 - wizja katastroficzna urealniła się).

0x08 graphic
Rewolucja zaowocowała dwoma wierszami pisanymi „na gorąco” - Boże caria chrani i Warszawianka.

Hymny i O bohaterskim koniu... łączy przeświadczenie o kryzysie cywilizacyjnym, m.in. moralnym. O boh. koniu... łączy poza tym postawy racjonalistyczne, elementy realizmu, próby satyrycznego i ironicznego ujęcia, sarkazm.

  1. Okres balladowy

Utwory z folklorem podhalańskim i kujawskim oddzielają Hymny od O bohaterskim koniu.... Wcześniej sięgał po folklor w Tańcu zbójnickim (1896), kierując się modą literacką (Tetmajer). Teraz była to część nowego nurtu - prymitywizmu.

Zaczął od ballad Pieśń o pani, co zabiła pana (1902) i Pieśń o burmistrzance (1903), które inspirowały się podaniami ludowymi.

Pieśń o Waligórze (1904) jest inna - Waligóra to gł. medium młodopolskiego poety, szukającego wcieleń dla swych ponadludzkich snów o potędze (Nietzsche).

Sawitri (1907) - miłość małżeńska jako siła twórcza, przezwyciężająca śmierć. Dotąd grzech, wina były (choćby symbolicznie) związane z miłością erotyczną (antyfeminizm Strindberga). Ballada jest już poza okresem ekspresjonizmu u Kasprowicza.

Ballada o słoneczniku (1907) - utwór pograniczny, wyciszenie namiętności, przerażenia i buntu, kameralna perspektywa pokoiku z oknem, ale jeszcze nastrój klęski i przygnębienia. Środki wyrazu bliższe symbolizmowi.

Bajki, klechdy i baśnie (1902) nigdy nie były wznawiane! Są to trawestacje artystyczne motywów polskiego folkloru, np. podania o śpiących rycerzach.

  1. „Marchołt gruby a sprośny” („misterium tragikomiczne”, moralitet)

Marchołta... Kasprowicz pisał od 1903 r., w 1907 jego fragment wyszedł w „Chimerze” Miriama, rękopis został złożony w 1913, a wydany w 1920 r.

Postać znana jest w Polsce od 1521 r., kiedy Jan z Koszyczek wydał przekład Rozmów, które miał król Salomon mądry z marchołtem grubym a sprośnym.

Wzory dla Kasprowicza:

Największą trudność w percepcji stanowi świadoma prymitywna rubaszność i prymitywna stylizacja wersyfikacyjna. Być może jest to ludowy światopogląd karnawałowy późnego średniowiecza i renesansu, jaki Bachtin znalazł w Gargantui i Pantagruelu Rabelais'ego.

Kasprowicz znał tę zanalizowaną kulturę ludową z autopsji.

Inne elementy występujące w Marchołcie:

W latach 60. dwukrotnie wystawiono go na scenie.

  1. Okres „Księgi ubogich”

Już w tomiku Ballada o słoneczniku (1906) widać nowy okres artystyczny i ideowy:

W Chwilach (1911) przyroda istnieje realnie, choć oddaje też inny porządek (zgoda na świat, akceptacja materialnego świata). Stosunek podmiotu lirycznego do niej jest naiwny (prymitywizm).

Ostatecznie Kasprowicz wybrał wariant chrześcijański, by wyrazić zgodę z Bogiem i światem:

Próbował wcześniej wersji danse macabre, neoklasycyzmu (neopogańska wizja świata).

Filozofia: chrześcijański personalizm

Etyka: franciszkanizm

Formuła artystyczna: prymitywizm

Tytuł Księgi ubogich nawiązuje do Biblii pauperum - prymitywizm i franciszkanizm.

  1. „Mój świat”

Mój świat wyszedł w roku śmierci poety (1926), odbiła się na nim świadomość bliskiej śmierci: ton żegnania się z życiem, ale przy ciągłym otwarciu na świat (najbliższych sąsiadów poronińskich).

Zbiór Modlitwa wędrownego grajka. Pieśni na gęśliczkach i malowanki na szkle:

  1. Przekłady z obcych języków

Shelleya przekładał już w 1884 r. (Rodzina Cencich wydana w 1887).

Całe życie był tłumaczem z angielskiego (Szekspir, Shelley, Tennyson, Keats, Browning, Swinburne, Wilde) - antologia Poeci angielscy (1907). Przełożył w całości Ajschylosa i Eurypidesa. Przekładał z niemieckiego (Goethe, Schiller, Gerhart Hauptmann, Grillparzer, Sudermann, Rosegger), z francuskiego (Aloysius Bertrand, Rostand). Tłumaczył Tagore'a, Ibsena, Maeterlincka, d'Annunzia, Heijermansa. Spolszczył Konfederatów barskich i Jakuba Jasińskiego Mickiewicza (z fr.) oraz XVI-wieczną Pieśń o żubrze Mikołaja Hussowskiego (z łac.).

9

Oto chwila pomsty, sławy!

na ulicach lud Warszawy!

biegnie twardy, groźny, krwawy,

Wie, że nie jest ciżbą sług!

Woła, krzyczy, grzmi rozgłośnie:

Grób nasz trawą niech porośnie,

Zginąć, choćby w życia wiośnie,

Byle ujrzeć, że padł wróg...

(Warszawianka)



Wyszukiwarka

Podobne podstrony:
C.K.Norwid, Pierścień Wielkiej Damy- Opracowanie Wstępu BN
żmichowska, Poganka Opracowanie Wstępu BN
balucki grube ryby (opracowanie wstępu z BN)
C K Norwid, Pierścień Wielkiej Damy Opracowanie Wstępu BN
Korzeniowski, Kollokacja Opracowanie Wstępu BN
Adam Mickiewicz, Ballady i romanse Opracowanie Wstępu BN
Stanisław Wyspiański Warszawianka i inne, Opracowanie Wstępu BN
Orzeszkowa Nad Niemnem (opracowanie wstępu z BN)
Lalka Opracowanie Wstępu BN
Asnyk Adam Opracowanie Wstępu BN
Cyprian Kamil Norwid, Pierścień Wielkiej Damy czyli ex machina Durejko Opracowanie Wstępu BN
Juliusz Słowacki, Ksiądz Marek Opracowanie Wstępu BN
J Słowacki, Ksiądz Marek Opracowanie Wstępu BN [ Streszczenie]

więcej podobnych podstron