1

CYPRIAN KAMIL NORWID PIERŚCIEŃ WIELKIEJ-DAMY (BN) oprac. Sławomir
Świontek

- ostatni większy dramat Norwida, pisał w tym czasie Kleopatrę i Cezara, ale nie skończył ich, miał
już wyrobione poglądy na sztukę, również dramatyczną

Okoliczności powstania dramatu

- w 1872 r. w liście do Józefa Bohdana Zaleskiego Norwid wspomina o trudnej sytuacji materialnej
- prowadzi jednak aktywne życie towarzyskie, spotyka się m.in. z Bronisławem Zaleskim,
dyrektorem Biblioteki Polskiej w Paryżu – Zaleski mówi mu o krakowskim konkursie Stanisława
Koźmiana na dramat, który byłby wystawiony i nagrodzony
- Norwid postanowił przedstawić nowa formę utworu dramatycznego
- 19 listopada 1872 r. zakończył pracę, nie wiadomo nawet, czy wysłał pracę na konkurs

Norwid i teatr

- można znaleźć w jego twórczości wzmianki o polskich i zagranicznych aktorach i aktorkach
- sztukę aktorską uczynił tematem dramatu Aktor

(sztuka jako wyzwolenie jednostki, vs. aktorstwo narzucane

przez formy życia społ.)

, akcję dyptyku Tyrtej-Za kulisami umieścił w kulisach teatru

(niemożność

oddziaływania sztuki na społ. i wyrwania go ze świata pozorów)

„Tragedii nowy rodzaj”

- atrybut dramatyczności przypisywał Norwid rzeczywistości, życiu człowieka, narodów, pokoleń;
jest on związany z czynnością myślenia jako dochodzenia do prawdy
- cechę dramatyczności posiadają też stosunki międzyludzkie, porozumiewanie się słowami
- we Wstępie Norwid szuka nazwy genologicznej dla swego dramatu, ale podkreśla, że jest to forma
nowa – utwór jest uzupełnieniem ewolucji tragedii europejskiej

•

różnica między budowaniem a naśladowaniem

•

właściwa ewolucję społ. zapewnia tylko budowanie oparte na ciągłości kulturowej

•

narody opierające się na naśladowaniu, muszą co jakiś czas wyszukiwać spośród swoich
członków jednostki mogące stać się przedmiotem mitologizacji uprawomocniającej ich
naśladowanie

•

nawiązuje do Dantego, który nazwał dramat komedią, co uspr. pogodną wizją raju na końcu

•

pisze: „tragedia biała” – bo nie kończy się cierpieniem i zgonem

•

akcent przeniósł z etyki religijnej na moralność

•

oczyszczenie ma dotyczyć zwrotu sumienia w cywilizacji

•

akcja przeniesiona w czasy współczesne (haute comedie)

•

dużą rolę przywiązywał do momentów milczenia

•

wyróżnia dwie odmiany dramatu opozycyjnego do jego: (1) fantastyczno-filozoficzny
(dramat rom, tragedia narodowa, np. Dziady); (2) komedia buffo

•

różnice widzi nie w tematyce, ale funkcji społ., np. komedia zwykła ma prowadzić do
dostrzeżenia wzajemnych wad przez poszczególne warstwy społeczne, a komedia wysoka
ma doprowadzić do powszechnego zwrotu sumień

Parabola ironiczna

- w przedmowie pisze anegdotę o małomiasteczkowym księgarzu, który sprzedawał bajki La
Fontaine’a, a pod ilustracjami wyjaśniał je, by sens został dobrze odczytany i by nabywcy nie
przypisywali sobie nawzajem cech zwierząt
- przestrzegał przed interpretowaniem postaci dramatu w realistycznych kategoriach typowości

2

- stosunki w dramacie są dość typowe:

•

dwóch konkurentów do ręki damy: biedny, ale wrażliwy młodzieniec i bogaty arystokrata

•

hrabina ma zaufaną pannę do towarzystwa, która staje się jej konkurentką

•

małżeństwo snobistycznych mieszczan (zmieszczaniałych szlachetków)

•

mądrą, stara odźwierna, stary wierny sługa i dość impertynencki młody służący

•

gł. bohater to poeta, skłócony ze światem, ale niezbyt zbuntowany, zakochany bez nadziei w
wyidealizowanej kobiecie, od której dzieli go różnica majątku i pozycji społecznej

- wziął zdarzenia wzięte z życia, ale nadal i sensy wykraczające poza zwykłą interpretację życiową

przypisywanie rzeczywistości sensów parabolicznych (jak w Kwiatach)
- Mak-Yks zostaje oskarżony o kradzież, by go uratować hrabina mówi, że jest obłąkany,
ofiarowuje mu pierścień i swą rękę, on jest świadomy powodów tej zmiany decyzji, ale rękę
przyjmuje; komentarze dot. fajerwerków (fikcja wyśmienita, udanie-ogniste) mogą dot. też tych
zaręczyn
- interpretacje przemiany Hrabiny:

•

rozbudzenie kobiecości w zetknięciu z cierpieniem

•

przełamanie więzów konwencji salonowej

•

gest mający ją zrehabilitować w oczach towarzystwa, tragedia Mak-Yksa dokona się po
opuszczeniu kurtyny

•

zakończenie pozostawić do rozstrzygnięcia widzowi, ukazując wieloznaczność sztuki

- na koniec Durejko mówi do publiczności (niemożliwe w dramacie realistycznym!!!) monolog o
swojej zasłudze w szczęśliwym zakończeniu i rozwiązaniu losów Mak-Yksa

ma rację, ale cóż to

za szczęśliwe zakończenie, jeśli jego siłą sprawczą jest tak groteskowa postać, co to za świat, w
którym mieszczańscy Durejkowie są siłą sprawczą???!!! (tytuł: ... czyli Ex-machina-Durejko)

•

szczęśliwe zakończenie losów bohatera jest zakwestionowane

•

przechodzi od świata wartości autentycznych do pozornych

•

ale czy rola poety romantycznego była rzeczywiście oparta na wartościach autentycznych,
czy tylko formą istnienia w świecie, który się już kończy?

•

jego dzieje mogą być tylko ukazaniem zmiany roli społecznej w XIX wieku

- tragizm jest cechą rzeczywistości, jaką dzieło przedstawia, a nie kategorią wpisaną w akcję;
rzeczywistość fałszu i pozoru, w jaką są wplątani bohaterowie jest przez nich samych stworzona

przez komedię wyraża się tragizm
- realizm Norwida zakłada dwustopniowość odczytania dzieła: jest odbiciem rzeczywistości, w
której ujawniają się nowe sensy
- ironia wyklucza właściwą alegorii jednoznaczność interpretacji, ale Norwid zespala ją z parabolą,
która implikuje alegorię
- cała dokładność czasowa, zachowywanie godzin, zabawy (narzucanie młodym pannom
konwencji) są wyrazem dramatu realistycznego, ale i obrazem przerostu formy nad treścią w życiu
towarzyskim
- katharsis ma dotyczyć uświadomienia sobie braku autentyczności w życiu społecznym, którym
kieruje durejkowatość, czyli symbol sił zniewalających jednostki ludzkie

Język dramatu a konstrukcja sztuki

- początek: Oto pierwszy promień, z tych, co rażą...

•

słońce przerywa czytanie Makowi, który jest na poddaszu

•

nie jest to redundancja znaczenia, jest to pierwszy promień spośród wielu, które mogą razić

- silne nasycenie gnomicznością, przechodzącą w aforystykę

•

odnoszą się do konkretnych sytuacji – w intencjach bohaterów

•

odnoszą się do ukrytych znaczeń – w intencjach autora

•

np. gdy Mak-Yks dzieli się z ptakami resztką chleba (zapowiedź sceny kradzieży)

3

•

np. gdy Mak przeciwstawia zachowanie ptaków zachowaniom społecznym – nie zabrały mu
nigdy ani czasu, ani życia więcej niż im ofiarował (a Hrabina narzuci mu zaręczyny)

•

np. ptaki nie zostawiają chwili bólu (wydarzenia przyszłe przyniosą mu cierpienie)

•

np. Mak-Yks mówi Cny jest pośpiech, lecz powoduje stratę w kontekście (1) anioła, który
gubi pióro lecąc z pociechą ludziom (usprawiedliwia przed Salome Hrabinę, która zapomina
czasem spełniać uczynki miłosierne); (2) szybkich zaręczyn

- dialogi Maka, Hrabiny, Magdy i Szeligi utrzymane są w modelu XIX-wiecznej konwersacji
salonowej, ale nasycone środkami styl. (metaforą, peryfrazą, gnomicznością), znaczącym
milczeniem, ironią bohaterów i odautorską
- wszystko podporządkowane jest zakończeniu

•

Mak opuszcza mieszkanie i snuje rozważania o szczęściu i nieszczęściu życia, które mogą
przynieść niebezpieczeństwa i kończy przewidując pogrzeb własnego serca zagubionego
między tymi skrajnymi sytuacjami

•

w akcie II Hrabina odbiera pełnię człowieczeństwa ludziom pokroju Maka, a później mu ją
przywróci

•

postać Majstra Ogni Sztucznych wprowadza wieloznaczne nazwy fajerwerków: pawi-ogon,
fontanna-serc, postać Kupida w płomieniu różowego koloru, pierścień-zero!!!

•

poza tym sam finał byłby dość przypadkowy, Mak mówi o zaręczynach jako o polowaniu,
kiedy strzelec przypisuje sobie trafienie sokoła padłego od strzału pioruna

rola zdarzeń

przypadkowych w historii i życiu jednostki

•

ukazuje Norwid rzeczy nijakie, których bezbarwność jest pozorna, ujawnia tym samym
patos powszedniości

- ukazywanie Hrabiny w szerokim kontekście mogłoby zapełnić lukę w literaturze polskiej, Norwid
uważał, że nie wytworzyła ona skończonego typu kobiety

•

może ten skończony typ kobiety miał polegać na tym, że przesłanki jej postępowania nie
dawały się do końca wytłumaczyć jednoznacznie?

Słowo, „dramatyczne gesty” i milczenie

- znaczące gesty: rozdarcie sukni, splecienie rąk Magdy i Szeligi, kradzież ciastek ze stołu
- milczenie uważa Norwid za pominiętą przez gramatyki część mowy

•

pojawia się, gdy działanie postaci mają sens co najmniej dwuznaczny

•

np. scena zaręczyn: Hrabina: Słyszysz? – jakie milczenie stało się... (podziw dla jej decyzji);
Mak przypomina o posądzeniu go o kradzież i jej wspaniałomyślnym zeznaniu przed
policją, że sama darowała mu klejnot; teraz milczenie kwestionuje podziw dla Hrabiny

•

milczenie, słowa „po chwili” mają zwrócić uwagę na doniosłość słów poprzedzających lub
następujących

milczenie intensyfikuje znaczenia słowa

- Norwid stosuje też dużo podkreśleń tekstowych

•

uwydatniają one sensy, są przesłankami dla interpretacji

•

zwracają uwagę na spójność strukturalną tekstu, antycypują dalszy bieg zdarzeń

•

są często sygnałami ironii, kryptocytatu (ujawniając związek postaci z obiegowymi
przekonaniami, jak w przypadku Durejków)

•

są instrukcjami również dla aktora

•

twórczość Norwida to poezja pisma, a nie głosu

- 10-zgł. wiersz biały (odchylenia sylabiczne: 6,6%); brak stałego akcentu w klauzuli i średniówki
(trzeba podkreślić, że typową miarą dramatyczną były: 8-, 11- lub 13-zgł.)
- zbliżenie do mowy konwersacyjnej: brak rymy, przerzutnie, brak średniówki i stałego wzorca
metrycznego, rozpoczynanie kwestii wewn. jednostki wersowej
- gdy pojawia się średniówka i akcent stały, pojawiają się stereotypowe sądy!!!

** E.Z.**