MŁODA POLSKA
Młoda Polska - termin ten postał na wzór pojęć, jakie stały się wyrazem przemian ideowych obejmujących całą Europę (Młode Niemcy, Młoda Skandynawia itp.). Określenie to nawiązuje do nowych założeń i nowych programów artystycznych. Terminu użył po raz pierwszy Artur Górski w 1898 r. jako tytuł artykułów programowych w krakowskim „Życiu”.
Czas trwania – przełom XIX i XX wieku, początek 1890 lub 1891 (debiut 3 poetów: Tetmajera, Niemojewskiego i Nowickiego), koniec I wojny światowej w roku 1918 to data zamykająca epokę.
Inne nazwy:
MODERNIZM - często używa się tego terminu dla określenia I fazy (1891-1900), wywodzi się od francuskiego słowa „moderne” – nowoczesny, współczesny i dobrze określa istotę konfliktu „starych” i „młodych”; odnosi się także do nowatorskich cech zespołu postaw moralno – filozoficznych i kierunków literackich,
NEOROMANTYZM – powinowactwo z romantyzmem, doszukiwano się cech wspólnych: liryzm, indywidualizm, swoboda formalna i artystyczna, dążenia niepodległościowe; stąd fascynacja twórczością Mickiewicza, Słowackiego, Norwida. Terminu użył po raz pierwszy Edward Porębowicz w roku 1902 w artykule „Poezja polska nowego stulecia”
POJĘCIA:
Fin-de-siecle – koniec wieku, znamionuje charakterystyczne dla epoki poczucie schyłkowości, końca cywilizacji i kultury; związane z dekadentyzmem,
Dekadentyzm – z franc. chylenie się ku upadkowi, brak poczucia pewności siebie, apatia, zgoda na zbliżającą się katastrofę, bezwola, bierność; człowiek jako istota słaba, krucha, skomplikowana, łatwo poddająca się chorobie, śmierci. Jest przekonany o kryzysie wartości, sztuki, cywilizacji, prawdy, etyki. Bankructwo idei pozytywistycznych. Zakładano, że w miarę rozwoju cywilizacji maleje wrażliwość człowieka, więc potrzebuje on coraz silniejszych bodźców (alkohol, narkotyki, grzech i niemoralność, estetyzm – kult sztuki jako wartości absolutnej. Dekadentów fascynowało piękno, zło, śmierć, perwersja, deprawacja; życie ich nudziło.
Katastrofizm – przekonanie o zdążaniu świata do katastrofy,
Symbolizm – tajemniczość, wieloznaczność poezji, odkrywanie znaczeń symbolicznych,
Impresjonizm – oznacza wrażenie, stosowany w odniesieniu do sztuki opartej na ulotnych wrażeniach, mającej charakter nastrojowy.
Założenia filozoficzno – psychologiczne:
ARTUR SCHOPENHAUER – istotą ludzkiej egzystencji jest bezrozumny popęd, który nigdy nie może być zaspokojony; życie to pasmo cierpień, męki, jest pozbawione celu i sensu, szczęścia nie można osiągnąć; jedyne wartości, które mogą zmniejszyć ból człowieka to wzbudzenie w sobie współczucia dla cierpienia innych, rezygnacja z potrzeb, kontemplowanie lub uprawianie sztuki.
FRYDERYK NIETZSCHE – kult człowieka, jednostki silnej wznoszącej się ponad tłum, postulat moralności panów(stoją ponad dobrem i złem), zwalczanie religii – nadludzie mają prawo odrzucenia zasad moralnych sprzecznych z rozwojem silnych jednostek (altruizm, sprawiedliwość, litość), odrzucenia Boga jako siły sprawczej, pogarda dla litości nad słabymi, nierówność społeczna, kult tężyzny i siły, przeciwstawianie się dekadentyzmowi.
HENRYK BERGSON – wiedzę o świecie daje przeczucie, intuicja – rodzaj wyższego instynktu; świat, przyroda znajdują się w nieustannym rozwoju, w głębi żywego świata jest pęd życiowy (elan vitale) powodująca jego bezustanny rozwój. Twórca kieruje się intuicją wyrażając w swym dziele naturę. Postulował teorię „jaźni głębokiej”, czyli głębokiego „ja” ukrytego pod osobowością stworzoną na użyteczność społeczeństwa.
MARKSIZM – poglądy Karola Marksa i Fryderyka Engelsa, stosunki gospodarcze są głównym czynnikiem regulującym wszystkie procesy życia społecznego; byt określa świadomość – warunki, w jakich ludzie żyją, decydują o tym, co myślą i czują; musi dojść do powstania klasy uciskanej przeciw uciskającej; świat podlega ciągłemu rozwojowi, który dokonuje się przez walkę wewnętrznych przeciwieństw.
KIERUNKI W SZTUCE:
kontynuacja i rozwój realizmu i naturalizmu (założenia naturalizmu – scjentyzm, determinizm, mimetyzm, biologizm; formy wyrazu – ograniczenie kompetencji narratora wszechwiedzącego, stosowanie mowy pozornie zależnej, język potoczny, indywidualizacja języka wypowiedzi; (J. Kasprowicz- „Z chałupy”, S. Żeromski „Ludzie bezdomni”)
parnasizm – (od nazwy pisma fr. „Parnas współczesny” – T. Gautier, L. de Lisle, S. Prudhomme), przedmiotem sztuki stała się przeszłość, dawne dzieła sztuki, egzotyczna przyroda; dbali o piękno formy artystycznej, w ich kręgu zrodził się kult „czystej sztuki” (u nas „sztuka dla sztuki”)
symbolizm – Ch. Baudelaire, S. Mallarme, Verlaine, Rimbaud; założenia: posługiwanie się symbolem czyli obrazem mającym umowne znaczenie metaforyczne, jest wieloznaczny, odbierany subiektywnie w zależności od nastroju, wyróżnik poezji, która ma oddziaływać na odbiorcę przez atmosferę, obrazowanie, melodyjność, inspiracja w baśniach i kulturach egzotycznych; formy wyrazu: wiersz wolny, synestezja, odejście od rygorów gatunkowych, akcentowanie brzmieniowych walorów tekstu. (S. Wyspiański, L. Staff, B. Leśmian)
dekadentyzm – (od wiersza P. Verlaine’a „Niemoc”) - bunt przeciw mieszczańskiemu światu, zgłębianie tajemnic psychiki i duszy, nihilizm moralny, sztuka jako cel sam w sobie; formy wyrazu: oryginalne, śmiałe, bogate słownictwo, bohater to dekadent, artysta, nastrój smutku, melancholii, pesymizmu, liryka roli i maski (K. Przerwa – Tetmajer)
impresjonizm – od obrazu C. Moneta „Wschód słońca. Impresja”; Pissaro, Renoir, Degas –ulotne wrażenia zmysłowe, zatarcie konturu, szkicowość; poezja o charakterze nastrojowym, subiektywizm i migawkowość opisu, operowanie barwą, światłem i cieniem, liryczność, utrwalenie przelotnych wrażeń i wzruszeń; formy wyrazu: rozluźnienie rygorów kompozycyjnych, onomatopeje, epitety, formy bezosobowe (K. Przerwa – Tetmajer, S. Żeromski)
ekspresjonizm – gł. w Niemczech – spontaniczne wyrażanie subiektywnych wizji i przeżyć wewnętrznych; odrzucenie naturalizmu i realizmu, jedynym bytem jest byt duchowy, sztuka metodą dotarcia do Absolutu, nadrzędność prawdy wobec estetyki, stąd operowanie brzydotą, deformacją, groteską, zniekształceniem, kontrastem, grozą, improwizacja, niejasność, przypisywanie poecie roli wizjonera, ekspresja „ja”, zaangażowanie polityczne, dążenie do odnowienia i zreformowania życia; forma wyrazu: chaos, wykrzykniki, wizyjność, dynamizm, skrót, symbol, alegoria (E. Munch „Krzyk”, A. Modigliani, Kasprowicz „Hymny”, S. Przybyszewski),
secesja – styl w plastyce, ruch awangardowy w sztuce skierowany przeciw historyzmowi i akademizmowi (tradycji artystycznej w sztuce), swoboda kompozycyjna, dekoracyjność, giętkość linii, asymetria, estetyzacja życia codziennego – malarstwo, architektura, grafika sztuka użytkowa, biżuteria; motywy roślinne i kwiatowe, zdobnictwo, częsty motyw to postać kobieca (Mehoffer, Wyspiański)
Rola Krakowa i Zakopanego:
Działalność inteligencji i artystów, kawiarnie artystyczne, malarze skupieni wokół ASP kierowanej przez Juliana Fałata, cykl artykułów Artura Górskiego „Młoda Polska” w „Życiu”,
TEATR – życie teatralne skupia się w Krakowie; nowe idee wprowadzili: G. Zapolska, S. Przybyszewski, S. Wyspiański – twórca koncepcji „teatru ogromnego” .
KABARET – Zielony Balonik (7.10.1905) – T. Boy – Żeleński,
Cyganeria artystyczna (bohema) – nieformalne środowisko artystyczne buntujące się przeciwko normom społecznym, bulwersujące stylem życia (negowanie społecznych konwenansów, pogarda dla materialnej stabilizacji, swobodne życie erotyczne, nadużywanie alkoholu) – S. Przybyszewski,
Sztuka i artysta – konflikt artysty wywyższającego się ponad przeciętność ze społeczeństwem (filistrem – mieszczaninem); sztuka stanowi wartość nadrzędną, cel sam w sobie, nie jest podporządkowana celom utylitarnym („sztuka dla sztuki”),
Popularyzacja sztuki zakopiańskiej za pośrednictwem S. I. Witkiewicza (odkrywca Zakopanego jako uzdrowiska – Tytus Chałubiński) – fascynacja folklorem.
PROGRAMY I MANIFESTY LITERACKIE: Wacław Nałkowski „Forpoczty” (forpoczty i troglodyci), Artur Górski „Młoda Polska” („sztuka dla sztuki”), Stanisław Przybyszewski „Confiteor” (sztuka jako wartość absolutna).
LITERATURA:
POEZJA:
Kazimierz Przerwa – Tetmajer: wyrażanie nastrojów epoki „Koniec wieku XIX”, „Przeżytym” (dekadentyzm), szukanie ucieczki w Nirwanie (niebyt, wyzbycie się woli życia) „Hymn do Nirwany”, erotyzm, ucieczka w miłość, „rozpaczliwy hedonizm” – „Ja, kiedy usta ku twym ustom chylę…”, apoteoza sztuki – „Evviva l’arte”; „Na Anioł Pański” – przykład liryki młodopolskiej (nastrojowość, symbolizm, postulat jedności sztuk), motywy tatrzańskie – „Melodia mgieł nocnych”, „Widok ze Świnicy do Doliny Wierchcichej” (trwałość świata, zaprzeczenie niemocy),
Jan Kasprowicz: I faza - sonety realistyczne, protest przeciw krzywdzie ludu, nędzy - sonety „Z chałupy”, II faza – uleganie wpływom mody – nastroje dekadenckie, symbolizm, impresjonizm, ekspresjonizm – „Krzak dzikiej róży w ciemnych smreczynach”, „Dies irae”, III faza – dojście do równowagi wewnętrznej, nawiązanie do franciszkanizmu „Mój świat”, „Księga ubogich”,
Leopold Staff: tendencje młodopolskie (pesymizm, katastrofizm, dekadentyzm, związki z filozofią Nietzschego i Schopenhauera – „Deszcz jesienny”, „Kowal”), humanizm, epikureizm, klasycyzm – „Przedśpiew”, „Curriculum vitae”.
PROZA – W. S. Reymont „Chłopi” (t. 1 – Jesień) – epopeja życia wsi, impresjonizm i naturalizm (np. obcięcie nogi przez Kubę), ziemia jako sfera sacrum, instynkt gromady, wartość ziemi, mit chłopa siewcy; S. Żeromski „Ludzie bezdomni”: pojęcie „bezdomności”, obrazy symboliczne – „Wenus z Milo”, „Ubogi rybak”, rozdarta sosna, problematyka społeczna.
DRAMAT – S. Wyspiański „Wesele” – dramat sprawy narodowej, ocena społeczeństwa polskiego (chłopi i szlachta), ludomania.
LITERATURA OBCA – J. Conrad „Jądro ciemności”.