5. Świat i człowiek jako dzieło estetyczne

Dziedzictwo Kanta: motyw Bildung i nowoczesny projekt tworzenia przez człowieka swojej istoty poprzez przekształcanie świata zmysłowego.

• „organiczne dzieło” - wzajemna zależność sztuki i organiczności

• celowy (teleologiczny) model przyrody: przyroda ujmowana w analogii do artefaktu, jako wytwór Boskiego Artysty i efekt jego intencjonalnego projektu

• model teleologiczny pozwala na uznanie, że najwyższym celem przyrody jest „człowiek” - człowiek w ogóle, w sensie zbiorowym → ludzkość (która doprowadza dzieło stworzenia do końca → organizm polityczny)

• oświeceniowy motyw ludzkości, która jeszcze nie osiągnęła swej dojrzałości, nie jest w pełni ukształtowana, nie osiągnęła swej właściwej postaci, w pełni zgodnej ze swą istotą, a co więcej, nie jest swej istoty jeszcze pełni świadoma

• przepaść: człowiek jako wolny i autonomiczny podmiot działań moralnych ← → człowiek jako byt przyrodniczy

• jak urzeczywistnić ludzką wolność w świecie przyrodniczym?

• jak urzeczywistnić ludzką wolność w świecie przyrodniczym?

• model organicznego dzieła sztuki oraz motyw Bildung – kształcenia, tworzenia

• człowiek ma ukształtować samego siebie w dziejach swej kultury, wytworzyć siebie samego jako własne, „organiczne” dzieło, ma w wolnym działaniu twórczym, przekształcając świat przyrodniczy, w pełni urzeczywistnić swoją istotę

• istota człowieka (i świata – jako tego, czego człowiek jest częścią i najwyższym celem) nie jest dana, pozostaje do wytworzenia

• ontologia (byt/bycie) jako czyn, jako akt twórczy

• istotą człowieka okazuje się być w coraz większym stopniu sam proces autokreacji, samorealizacji, organicznego samospełnienia

• istotą człowieka (ludzkości) jest poiesis: robienie, wytwarzanie, produkowanie, tworzenie → homo aestheticus (homo faber, homo ludens, homo creator)

Pojęcie homo aestheticus i kategorie pokrewne.

• istotą człowieka (ludzkości) jest poiesis: robienie, wytwarzanie, produkowanie, tworzenie → homo aestheticus (homo faber, homo ludens, homo creator)

homo aestheticus - idea uniwersalnej natury ludzkiej wyposażonej w dyspozycje estetyczne („zmysł artystyczny”), które są nie tylko istotnym składnikiem, ale i jej esencją

Homo faber (dosłowne tłumaczenie z łac. "człowiek zręczny, majster") – pojęcie z antropologii oznaczające człowieka wytwórcę, twórcę, człowieka pracy. Przeciwstawiany homo ludens - człowiekowi zabawy i deus faber - Bogu twórcy.

Homo ludens (z łaciny w dosłownym tłumaczeniu człowiek bawiący się) – koncepcja człowieka wprowadzona przez Johana Huizingę, zakładająca, że u podstaw ludzkiego działania znajduje się zabawa, gra i współzawodnictwo.

Homo kreator - człowiek (jako) twórca

Schiller: idee „wychowania estetycznego” i „państwa estetycznego” - polityczna wspólnota jako organiczne, harmonijne dzieło samo-kreacji człowieka.

• Listy o estetycznym wychowaniu człowieka (1795)

• powiązanie motywów estetycznych, etycznych i politycznych: urzeczywistnienie wolności jednostki oraz możliwości jej samorealizacji w organizmie politycznym, który cechuje się sprawiedliwością społeczną i zyskuje postać „państwa estetycznego”

• problem: pogodzenie wymiaru wolności i autonomii jednostki z wymiarem porządku społecznego

• sztuka jako sfera autonomii, dezinstrumentalizacji, wolności i różnorodności → wychowanie estetyczne w oparciu o twórczość artystyczną – kształtowanie samodzielności, organiczny samorozwój, pielęgnowanie (kultywowanie) indywidualności, wychowanie obywatelskie: nauka harmonijnego życia i współżycia z innymi

• każda jednostka nosi w sobie, w ukryciu, idealnego, pełnego „człowieka w ogóle” - piękno jako sposób na urzeczywistnienie wolności oraz ujawnienie tego „pełnego człowieka”

• aktywność twórcza - przekształcanie życia w piękne, „sztuczne” życie: model pięknego pozoru, wolnej gry i zabawy

• państwo ma być sferą urzeczywistnienia i ujawnienia się „pełnego człowieka” w jednostce, ma pozwalać na samorealizację różnorodnych jednostek

• państwo i praktyka polityczna: zjednoczenie różnorodnych, autonomicznych jednostek, które niczym elementy dzieła sztuki komponują się w organiczną, harmonijną całość

• polityka: harmoniczne jednoczenie tego, co różnorodne – polityczna jedność bez utraty indywidualnej wolności

• wiara w uszlachetniającą, harmonizacyjną i dezalienacyjną moc sztuki jako modelu dla polityki

• sztuka jako dezalienacja

• „Człowiek, wiecznie przywiązany do małego fragmentu całości, sam rozwija się jako fragment; wiecznie słysząc tylko szmer koła, które obraca, nigdy nie rozwinie harmonijnie swej istoty, i zamiast odcisnąć w naturze swej piętno człowieczeństwa, sam staje się tylko odbiciem swego zawodu i swej specjalności. Wszkaże nawet ów szczupły i fragmentaryczny podział, który łączy jeszcze poszczególne człony z całością, nie zależy wcale od form, jakie same te człony sobie nadają […] lecz zostaje im z surową skrupulatnością przypisany za pomocą formularza, który zastępuje ich swobodne przekonania. Martwa litera zastępuje żywy intelekt, a wyćwiczona pamięć prowadzi pewniej niż geniusz i uczucie”.

• utopijna wizja „państwa estetycznego” jako dzieła urzeczywistniającego w sobie wolność jednostki i sprawiedliwość społeczną

• późniejsza utrata wiary w wolność realizowaną w praktyce politycznej - zastąpienie jej przez ideę samorealizacji przez sztukę w sensie ścisłym, idea małych wspólnot artystyczno-towarzyskich, oddanych „pięknej komunikacji”, praktykowaniu pięknego życia i swobodnej wymianie myśli

Romantycy jenajscy: motyw „sztuki życia”, jednostkowej egzystencji jako autopoiesis.

• Friedrich Schlegel: idea Lebenkunst - „sztuki życia”; sztuka jako absolut.

• człowiek-artysta nie tworzy oderwanych od życia dzieł, ale kształtuje własne życie jako swoje dzieło

• jednostkowa egzystencja jako autopoiesis, działanie polegające na kształtowaniu, formowaniu siebie oraz otaczającego świata

• Bildung jednostki: przemiana bezosobowego, anonimowego życia w twórczą egzystencję, która wynajduje dla siebie własne formy i normy, nowe sposoby życia

• romantyzowanie, upowieściowanie, zaczarowanie świata – nadanie mu całościowego sensu, odejście od rutyny, „maszynowości” i pokawałkowania charakterystycznego dla życia nowoczesnego

Rzeczywistość ujęta w oparciu o model organicznego dzieła sztuki w idealizmie niemieckim.

• Najstarszy program systemu idealizmu niemieckiego (1796 lub 97). Friedrich W.J. Schelling, Georg W.F. Hegel

• projekt nowej „filozofii ducha” w oparciu o Kantowską trzecią Krytykę: „filozofia ducha jest filozofią estetyczną”

• wizja samokreującego się świata-absolutu jako totalnego dzieła sztuki – systemu cechującego się „organiczną” jednością

• świat jako proces poiesis – wytwarzania i stopniowego odsłaniania swojej istoty; proces ten osiąga najczystszą postać w sztuce, w poezji (Schelling)

• Schelling – sztuka jako najwyższa postać absolutu: „uniwersum utworzone jest w Bogu, w wiecznym pięknie, jako absolutne dzieło sztuki”

• sztuka jako „emanacja absolutu”

• sztuka jako model dla filozoficznego ujęcia rzeczywistości

• ideał jedności filozofii i poezji, projekt „mitologii rozumu” (Schelling)

• sztuka jako niższy etap w rozwoju absolutu, motyw końca sztuki (Hegel)

Sztuka i wolna kreacja jako niewyalienowana praca u Marksa.

• homo faber - „człowieka stworzył nie Bóg, lecz praca”, człowiek jako wytwórca, człowiek jako producent – swego bytu, swego świata i samego siebie, swej istoty, którą jest sama aktywność produkcyjna

• kapitalizm – praca, wytwórczość i produkcja podwójnie wyalienowana

  • pracownicy-robotnicy nie są właścicielami środków produkcji oraz produkowanych wytworów

  • podział, mechanizacja i specjalizacja pracy

• sztuka jako model wolnej, niewyalienowanej pracy

• m.in. Ideologia niemiecka: w społeczeństwie komunistycznym praca (jej nadwyżka) jako sztuka, kreacja i wolna inwencja, jako dziedzina samospełnienia i praktyka swoistego „hobby”

• brak podziału pracy, możliwość wszechstronnego samorozwoju, ideał człowieka pełnego, praca nie jako konieczność ale jako pierwsza potrzeba życiowa

Nietzsche: poznanie jako akt estetyczny i twórczy, postulat ciągłej inwencji nowych metafor-pojęć do twórczej interpretacji rzeczywistości.

• O prawdzie i kłamstwie w pozamoralnym sensie

• poznanie rzeczywistości jako estetyczna kreacja, jako twórcza, aktywna interpretacja

• związek estetyki z etyką: twórcze „przewartościowanie wszystkich wartości”

• tworzenie siatki metafor-pojęć „nakładanych” na chaotyczną materię rzeczywistości, „wkładanych” w nią i porządkujących ją → poznając rzeczywistość, człowiek ją faktycznie strukturyzuje, odnajduje więc w niej jedynie to, co sam w nią uprzednio włożył

• człowiek istnieje w świecie jako indywidualny podmiot artystycznie twórczy – tylko o tym zapomniał

• pod nastawieniem poznawczym do rzeczywistości kryje się stosunek estetyczny: „interpretujący przekład”

• indywidualna, jednorazowa, zdarzeniowa metafora → staje się sztywnym schematem pojęciowym, porządkującym rzeczywistość za cenę jej ujednolicenia i zniwelowania jej różnorodności: wielość jednostkowych liści → Liść jako taki (pojęcie, wzór, praforma liścia)

• schematy pojęciowe służą człowiekowi-„architektowi”, racjonalnemu inżynierowi, do budowy uporządkowanej budowli konceptualnej, charakteryzującej się logicznym rygorem i chłodem i pozwalającej na opanowanie chaotycznego świata, uczynienie go przewidywalnym i bezpieczniejszym

• służą też celom politycznym: wspólne pojęcia to podstawa porządku społecznego, sposób na uniknięcie bellum omnium contra omnes

• postulat odzyskania świadomości twórczego charakteru poznania-interpretowania rzeczywistości

• podejście do rzeczywistości jako różnorodnej, jednorazowej i nieobliczalnej

• człowiek rozumu i człowiek intuicji, „inżynier” i „artysta” (dół w ziemi oraz deszcz i parasol)

• podstawowy ludzki pęd - „pęd do metafory”: homo aestheticus jako homo metaphoricus

• urzeczywistnienie anarchistycznej wolności jednostki: praktyka metaforotwórcza, oparta na modelu sztuki, jako re-aranżacja, dekonstrukcja istniejących schematów pojęciowych i wynajdowanie nowych

• „zamącanie rubryk i komórek pojęć, wnoszenie nowych przekładów, metafor i metonimii” → przekształcenie uporządkowanego świata „człowieka czuwającego” w barwny, bezładny, przypadkowy, niespójny i wiecznie nowy świat przypominający świat snu

• „Ów ogromny strop i mur pojęć, którego człowiek potrzebujący się czepia i w ten sposób przedziera się przez życie, jest dla wyzwolonego intelektu tylko rusztowaniem i zabawką dla jego najzuchwalszych sztuk; kiedy burzy on ów strop, miesza elementy, ironicznie na nowo zestawia, łącząc rzeczy najbardziej sobie obce i dzieląc najbliższe, to ujawnia, że zbędna jest mu owa namiastka potrzeby i przewodzą mu nie pojęcia, lecz intuicje. […] człowiek […] przemawia językiem wyraźnie zakazanych metafor i niesłychanych zestawów pojęć, aby przynajmniej przez zburzenie i wyśmianie starych ograniczeń pojęciowych twórczo sprostać presji przemożnej współczesnych intuicji”.

Filozofia Nietzschego

Tatarkiewicz charakteryzuje życiorys Fryderyka Nietzschego (1844-1900): Ten wielbiciel życia i siły, apostoł bezwzględności, był osobiście człowiekiem wątłym i chorym, a w stosunku do ludzi niezwykle względnym i delikatnym. Był Niemcem, ale polskiego pochodzenia, Se zniemczonej rodziny Nickich: wiedział o swym pochodzeniu i cenił swą polską krew.(…) Niemcy uważają go za swego wielkiego filozofa: istotnie, urodził się Niemcem i pisał po niemiecku, ale z Niemiec uciekał, pogardził Niemcami i nikt tak gwałtownie i namiętnie nie wytykał ich wad, jak on.

W dwudziestoletnim okresie swojej twórczości napisał dwa wielkie dzieła, były to jego pierwsze prace. Pozostałe książki jego autorstwa to zbiory aforyzmów, co doskonale odzwierciedlało naturę jego umysłu – był mistrzem w tworzeniu krótkich myśli, lecz nie potrafił ich połączyć w jeden wielki system filozoficzny. Było to również spowodowane chorobą Nietzschego, która uniemożliwiała mu dłuższe skupienie się.

W jego twórczości można wyróżnić trzy zasadnicze okresy. Pierwszy nazywany jest kultem sztuki. Wtedy to był on pod wielkim wpływem muzyki Wagnera. Napisał wówczas Narodziny tragedii (Die Gebert der Tragoedie) z 1869 roku oraz Niewczesne rozważania (Unzeitgemaesse Betrachtungen) w 1872 roku. Drugi okres nazywany jest dziś kultem nauki. Największy wpływ na filozofia miała wówczas teoria Darwina. Napisał on wtedy Ludzkie, arcyludzkie (Menschliches, Allzumenschliches) w 1878 roku, Jutrzenka (Morgenroethe) w 1881 roku i Wiedza radosna (Froehliche Wissenschaft) w 1882 roku. Trzeci okres to kult życia, siły i indywidualności. Z tego okresu pochodzą dzieła: Tako rzecze Zaratustra (Also sprach Zarathustra) w 1884 roku, Poza dobrem i złem (Jenseits von Gut und Boese) w 1886 roku oraz Z genealogii moralności (Zur Genealogie der Moral) w 1887 roku. Już po śmierci filozofa ukazało się jeszcze jedno jego dzieło – Ecce homo w 1908 roku.

Relatywistyczna teoria poznania to jeden z podstawowych poglądów w filozofii Nietzschego. Opiera się ona na przekonaniu, iż wszystkie czynności ludzkie, w tym poznanie, są uwarunkowane potrzebami życiowymi. Prawdą jest dla nas to, i tylko to, czego życie wymaga, pisze Tatarkiewicz. Dlatego też Nietzsche był przekonany, że odbierając rzeczywistość zawsze ją fałszujemy. Rzeczywistość stale się zmienia, aby ją ująć musimy ją zatrzymać, utrwalić, a to jest niemożliwe, dlatego ją fałszujemy, tłumaczył filozof.

Kolejnym elementem systemu filozoficznego Niemca była relatywistyczna teoria wartości. Nasze oceny są subiektywne i uwarunkowane biologicznie. Nie istnieje coś takiego jak moralność obiektywna. Każdy z nas pod tym względem jest zupełnie inny, każdy z nas ma taką moralność, jaką ma naturę. Różnice między ludźmi to różnice ich natur. Z tego wynika, że istnieje moralność panów i moralność niewolników. Silni z natury rzeczy cenią dostojność i godność osobistą, stanowczość, sprawność, pewność działania, bezwzględność w przeprowadzaniu swych zamierzeń: to są dla nich zalety istotne. Zupełnie inaczej słabi; oni muszą ocenić to, co ich słabości przychodzi z pomocą: litość, miękkość serca, miłość, altruizm, względność. Nietzsche był zdania, iż skończyły się, niestety, czasy sprawowania rządów przez „panów”, a zbuntowani „niewolnicy” narzucili im swoją moralność.

Krytyka moralności współczesnej to kolejny istotny element systemu filozoficznego Niemca. Jako zaciekły wróg współczesnej moralności bezlitośnie wytykał jej wady, do których zaliczał: 1) założenie równości: wszyscy są równi, mają równe prawa i obowiązki. 2) Założenie wolności: każdy powinien być wolny, byle nie stawał na drodze wolności innych. 3) Założenie wartości moralnej wartość moralna jest bezwzględna i zbędne jest ją uzasadniać, wskazując, że jest potrzebna do życia czy zdrowia – nie jest bowiem środkiem, lecz celem ostatecznym.

Przewartościowanie wszystkich wartości odnosi się do wartości tzw. moralności niewolników. Nietzsche stworzył system założeń i wartości opozycyjny wobec tych, typowych dla moralności współczesnej. Za podstawowe założenia uważał wartość życia, siłę i nierówność.

Niemiec wyróżniał dwie zasadnicze postawy ludzkie – apollińską i dionizyjską. Ta pierwsza ceni to, co jasne, przejrzyste, opanowane, zrównoważone, zamknięte, doskonałe, harmonijne. Ta druga za najlepsze uważa pełnię życia, płodność, jego pęd, dynamikę, burzenie harmonii. Nietzsche jasno opowiedział się po stronie tej drugiej, ponieważ widział w niej źródło wszystkiego.

Romantyzm jenajski – ruch w historii sztuki i historii idei, włączany do ogólniejszego nurtu niemieckiego romantyzmu jako "wczesna romantyka" (Frühromantik). Okres ten umieszcza się zazwyczaj między latem 1797 (pierwsze fragmenty Friedricha Schlegla drukowane w piśmie "Lyceum") i latem 1801 (śmierć Novalisa, śmierć Wackenrodera, tom Charakteristiken und Kritiken braci Schleglów, podsumowujący ich twórczość), jest to zatem okres działalności głównego czasopisma Jenajczyków: "Athenaeum" (1798–1800). Michał Paweł Markowski proponuje jednak rozszerzenie wczesnej romantyki na okres od spotkania dwóch dwudziestolatków: Novalisa i Friedricha Schlegla, które było początkiem ich wiernej przyjaźni, do roku 1812, w którym Friedrich Schlegel wygłosił w Wiedniu wykłady o literaturze Geschichte der alten und neuen Literatur^[1]. W owym czasie w Jenie wykładali m.in.: Johann Gottlieb Fichte, Georg Wilhelm Friedrich Hegel, Friedrich Schiller i Friedrich Wilhelm Joseph von Schelling. Do najwybitniejszych przedstawicieli ruchu zalicza się: Friedricha Schlegla, Augusta Wilhelma Schlegela, Friedricha von Hardenberga, czyli Novalisa, Friedricha Schleiermachera, Ludwiga Tiecka, Friedricha Wilhelma Josepha von Schellinga oraz Wilhelma H. Wackenrodera.

Określenie "szkoła romantyczna" powstało w 1805 roku i nie było używane przez Jenajczyków. "Odkrycie" romantyzmu jenajskiego nastąpiło dopiero w latach 20. XX. wieku, od tamtego czasu daje się zaobserwować ciągły wzrost zainteresowania tą problematyką wśród badaczy.

Idealizm niemiecki – filozofia nowożytna^[1] rozwijająca się w XIX wieku w Niemczech, jej głównym twórcą i przedstawicielem był Georg Wilhelm Friedrich Hegel, a również: Johann Gottlieb Fichte i Friedrich Wilhelm Joseph Schelling. Istotą idealizmu niemieckiego (i idealizmu w ogóle) było założenie, że myśl jest pierwotna w stosunku do bytu. Główne cechy wyróżniające filozofów niemieckich to zupełny brak zmysłu czynnika empirycznego wiedzy, brak realizmu i maksymalizm humanistyczny. Był to idealizm obiektywny, który za tezę przyjął stwierdzenie, że twory przyrody są tylko zjawiskami (fenomenami) ducha obiektywnego, przez to zbliżony był do Platońskiego idealizmu. Metodą naukową była dialektyka i dociekania spekulatywne. W żadnym czasie i środowisku myśl europejska nie przeszła tak radykalnego rozłamu między filozofią a nauką, jak wówczas w Niemczech.

Marksizm, system poglądów filozoficznych, ekonomicznych i polityczno-społecznych, stworzony przez K. Marksa i F. Engelsa w połowie XIX w. Stał się ideologiczną i polityczną podstawą ruchów robotniczych końca XIX i początku XX w. w Europie, w tym także rewolucji socjalistycznej w Rosji (1917). W byłym Związku Radzieckim, a także państwach bloku socjalistycznego, był jedyną obowiązującą doktryną ekonomiczną i polityczno-społeczną.

Klasycy marksizmu przyjęli założenie, że świat jest materialny i rządzi się prawami dialektyki. Punktem wyjścia była dla nich idealistyczna dialektyka F. Hegla. Celem marksizmu jest zbudowanie  "społeczeństwa bezklasowego". Warunkiem tego jest obalenie politycznej władzy kapitalistów przez proletariat ("dyktatura proletariatu"). Drogą zaś osiągnięcia go jest rewolucja, która powinna objąć cały świat