Procesy egzogeniczne- zespół procesów fizycznych i chemicznych prowadzących do zmian skorupy ziemskiej w wyniku oddziaływania energii słonecznej oraz sił grawitacyjnych między Ziemią, księżycem i Słońcem. Odgrywają rolę niszczącą, albo budującą, związaną z przemieszczaniem produktów niszczenia, czyli transportem na różne odległości. Procesy prowadzące do niszczenia powierzchni Ziemi określa się jako denudację, natomiast denudacja i sedymentacja powodują zrównanie powierzchni Ziemi, czyli gradację.
Wietrzenie- jest procesem zachodzącym w strefie wzajemnego oddziaływanie litosfery, atmosfery, hydrosfery i biosfery, w wyniku którego dochodzi do rozdrabniania skał poprzez zmniejszenie ich spoistości. Czynnikami są: promieniowanie słoneczne, woda, gazy-tlen, bezwodnik kwasu węglowego, oraz świat organiczny. Działanie tych czynników może mieć charakter fizyczny lub chemiczny. Produkty wietrzenia zależą od klimatu, a głównie od temperatury i wilgotności powietrza, opadów atmosferycznych, wiatru. W klimacie wilgotnym tempo wietrzenia chemicznego i bionicznego jest większe, praktycznie brak wietrzenia fizycznego.
wietrzenie fizyczne- rozpad skał na bloki, głazy, okruchy oraz pył. Wywołany jest głównie zmianami temperatury powietrza i ciśnienia atmosferycznego. Rodzaje: insolacja- intensywne promieniowanie słoneczne- rozpad skał spowodowany dużymi dobowymi amplitudami temp. Rozpad skał może być powierzchniowy lub blokowy. Ogromną rolę odgrywa częstotliwość nagrzewania i ochładzania skał. Kongelacja- zamarzanie i odmarzanie gruntu, wietrzenie mrozowe- rozpad skał spowodowany zamarzaniem wody w porach lub szczelinach skał. Intensywność wzrasta wraz z częstotliwością zamarzania i odmarzania wody oraz od właściwości skał. Margle i piaskowce wietrzeją szybko, granity i kwarcyty wolno. Eksudacja- wietrzenie solne- wywoływane jest wzrostem kryształów soli, osadzającej się podczas parowania wody, wypełniającej szczeliny i pory w skale. Mechaniczne działanie organizmów roślinnych i zwierzęcych- rozpad spowodowany rozwojem systemu korzeniowego roślin i wzrastającym naciskiem na ściany szczeliny. Zwierzęta tj.: dżdżownice, obleńce, mrówki oraz owady rozpulchniają, rozdrabniają i przenoszą zwietrzały materiał.
Wietrzenie chemiczne-prowadzi do rozkładu skał, w wyniku czego dochodzi do zmian ich składu chemicznego. Wśród czynników największe znaczenie ma woda. Wiele substancji rozpuszcza się w wodzie deszczowej, w rezultacie czego powstają słabe kwasy, które stopniowo zmiękczają skały i rozpuszczają substancje mineralne. Rodzaje: utlenianie- oksydacja- łączenie się składników mineralnych z wolnym tlenem atmosferycznym. Uwęglanowienie- karbonatyzacja- rozpuszczanie przez wodę zawierająca dwutlenek węgla takich związków chemicznych jak: węglany wapnia, magnezu, żelaza, rozkładanie krzemianów oraz glinokrzemianów i przechodzenie ich w węglany. Uwodnienie- hydracja- łączenie minerałów z wodą i ich przejście z postaci bezwodnej w uwodnioną. Zwiększa się objętość skały, a zmniejsza twardość. Hydroliza- rozkład minerałów na część kwaśną i zasadową, co osłabia spoistość skał.
Rzeźba krasowa- rodzaj wietrzenia chemicznego, w którym woda i zwarte w niej związki głównie CO2 wchodzą w reakcję ze składnikami skał, drążąc je na powierzchni i pod ziemią. Najbardziej podatne na Uwęglanowienie są wapienie, dolomity, gipsy i sole. Formy powierzchniowe: żłobki i bruzdy, leje krasowe, ponory, wywierzyska, mogoty. Formami wewnętrznymi są przede wszystkim jaskinie i nacieki je budujące. Zaliczamy do nich: stalaktyty, stalagmity, stalagnaty, draperie.
Powierzchniowe ruchy masowe- przemieszczanie się zwietrzeliny skalnej, powodowane siłą ciężkości przy współudziale wody, lodu, śniegu i organizmów żywych. Rodzaje: obrywanie-gwałtowne przemieszczanie się w dół stoku ogromnych mas skalnych; u podnóża stoku tworzą się stożki skalnego gruzu nazywane piargiem. Osuwanie-szybkie ześlizgiwanie się mas skalnych po stoku na skutek nasiąknięcia gruntu wodą; w górnej części stoku powstaje nisza osuwiska, a materiał który uległ przesunięciu, tworzy jęzor osuwiskowy. Spełzywanie- powolne przemieszczanie się mas skalnych po stoku na skutek nasiąknięcia gruntu wodą. Odpadanie- swobodne przemieszczanie się okruchów skalnych po stromych stokach lub ścianach skalnych. Spłukiwanie- przemieszczanie w dół stoku luźnego materiału przez wody opadowe, roztopowe.
Rzeźbotwórcza działalność wód oceanicznych- głównymi czynnikami kształtującymi rzeźbę linii brzegowej mórz i oceanów są fale i pływy morskie. Procesami kształtującymi linię brzegową jest hydrauliczne działanie wody (proces, w którym fale, uderzające o brzeg kruszą, odrywają oraz rozmywają skały budujące ten brzeg) oraz abrazja (proces, w którym rozkruszony i rozdrobniony materiał skalny, pochodzący z niszczenia brzegu, jest ciągle przesuwany i przetaczaczany przez fale morskie). W wyniku niszczącego działania fal morskich na brzegu występują ruchy masowe, takie jak obryw i osuwiska, konsekwencją jest powstanie klifu. Skutkiem budującej działalności fal jest plaża, która powstaje przez wyrzucanie na brzeg większej ilości piasku, niż ta która jest zabierana. Skutkiem działalności fal morskich są również mielizny oraz wały brzegowe.
Rzeźbotwórcza działalność wód płynących- ilość materiału transportowanego przez rzekę zależy przede wszystkim od prędkości wody, jej ilości, tarcia o dno i brzeg koryta. Transportowany materiał może być rozpuszczony w wodzie, zawieszony lub wleczony po dnie. Materiałem wleczonym po dnie rzeki są głazy, żwiry i piachy. Materiał ten podlega stałej obróbce poprzez rozkruszanie, obtaczanie i obmywanie, w wyniku czego powstają otoczaki. Ruch wody płynącej może się odbywać w sposób laminarny lub turbulentny. Ruch laminarny jest to ruch równoległych do siebie warstewek, jest rzadko spotykanym ruchem. Ruch turbulentny wywołany jest zaburzeniem wody płynącej, która natrafia na nierówności kryta rzecznego oraz trze o brzegi rzeki, w głównej mierze odpowiada za erozyjną działalność rzeki.
Erozja wgłębna- zachodzi głównie w górnym biegu, wody płynące w korytach rzek uderzają w podłoże niesionym materiałem skalnym, wydzierając z dna różnej wielkości okruchy skał, co prowadzi do pogłębiania koryta. Wskutek erozji wgłębnej powstają głębokie doliny o stromych ścianach, nazywane dolinami V-kształtnymi. Pojedyncze głazy transportowane po nierównym dnie rzeki często wpadają w zagłębienia, gdzie z dużą prędkością obracane są przez wodę i żłobią dno, powstałe w ten sposób zagłębienia to kotły eworsyjne.
Erozja wsteczna- powstaje w górnym oraz środkowym biegu rzeki tylko na progach skalnych. Efektem jest podcinanie progów i powstawanie załomów skalnych, co powoduje ich cofanie w kierunku źródła rzeki. Tak cofająca się rzeka może dotrzeć do rzeki płynącej po drugiej stronie działu i przechwycić ją lub jej odcinek, w wyniku czego dojdzie do kaptażu.
Erozja boczna- powstaje gdy nurt rzeki, uderzając o brzeg koryta, podmywa go nieustannie, w wyniku czego erodowane zbocze doliny staje się coraz bardziej strome. Materiał nie jest w całości transportowany przez wodę w dół rzeki, a osadzany jest na przeciwległym brzegu, tworząc bardzo łagodne zbocza. W ten sposób powstają zakola rzeczne-meandry. Ciągle podcinanie brzegów może doprowadzić do przerwania meandru i powstania starorzecza.
Terasy rzeczne- powstają poprzez nagromadzenie przez rzekę aluwiów. Terasy to prawie poziome powierzchnie, ciągnące się wzdłuż doliny na różnej wysokości ponad poziomem wody w rzece.
Stożki napływowe- powstają przy ujściu rzek do zbiorników naturalnych, poprzez osadzanie transportowanego materiału. Stożki powstające przy ujściu rzek do zbiorników naturalnych nazywane są deltą. Wyróżnia się delty rozbudowane, stabilizowane i niszczone.
Przełomy rzeczne- przełom to odcinek doliny, w którym rzeka przedziera się przez spiętrzone na jej drodze wzniesienie. Wyróżnia się przełom antecedentny- powstaje w wyniku erozji wgłębnej w nowo powstałym górotworze. Przełom przelewowy-woda, tworząc jezioro piętrzy się przed tamą przelewa w najniższym miejscu działu wodnego. Przełom regresyjny- powstaje gdy erozja wsteczna i wgłębna doprowadza do rozcięcia całego grzbietu górskiego oraz do przechwycenia części dorzecza rzeki płynącej wolniej.
Niszcząca działalność lodowców i lądolodów- formy erozyjne: erozyjna działalność lodowca w podłożu może doprowadzić do powstania pagórkowatych wyniosłości mutonów (barańców). Dolina U-kształtna- doliny V-kształtne przekształcone przez jęzor lodowcowy. Dolina zawieszona- są pozostałością mniejszych bocznych dolin lodowcowych, którymi spływały jęzory lodowcowe, łączące się z jęzorem głównym lodowca. Kar, cyrk lodowcowy- nieckowate formy pod polami firnowymi. Karling- stoki przybierające kształt piramidy, znajdujące się między dwoma sąsiadującymi ze sobą karami. Rynna subglacjalna- forma erozji wód fluwioglacjalnych, powstająca w wyniku silnego i głębokiego drążenia w podłożu. Po stopieniu lodowca wypełniana jest najczęściej wodą, tworząc jeziora rynnowe. Pradoliny- szerokie doliny kształtowane przez wody wypływające z topniejącego lądolodu, łączące się z wodami rzecznymi płynącymi w jego stronę i odpływające razem prawie równolegle do jego czoła.
Akumulacyjna działalność lodowców i lądolodów- formami są przede wszystkim moreny. W górach w dolinie polodowcowej wytapia się morena: boczna, denna, czołowa i niekiedy środkowa. Z lądolodów powstaje tylko morena denna i czołowa. Bruk morenowy- po ustąpieniu lodowca wody mogą rozmyć morenę i wymyć z niej drobniejszy materiał, zostawiając tylko większe głazy. Eratyki-są to głazy narzutowe. Drumliny- wydłużone, eliptyczne grzbiety w krajobrazie moreny dennej. Sandry- ogromne stożki napływowe, złożone z piasków i żwirów, rozwijające się gdy doliny rynnowe dochodzą do moreny czołowej. Ozy- niskie, płaskie wały, ciągnące się na dużej przestrzeni wśród moreny dennej, złożone z piasków i żwirów. Kemy- pagórki o nieregularnym kształcie, zbudowane z warstwowych piasków i żwirów.
Procesy eoliczne- niszcząca działalność-korazja i deflacja. Do form deflacji należą ostańce deflacyjne, bruk deflacyjny, misa deflacyjna. Do form korazji: grzyb skalny, graniak, jardangi. Formy akumulacyjne: wydmy. Formy transportujące: ripplemarki.
Deflacja-proces wywiewania.
Ostaniec deflacyjny – izolowany pagórek o stromych stokach i płaskich kulminacjach, często porośniętych roślinnością lub pokrytych odporniejszym materiałem. Jest efektem nierównomiernego wywiewania materiału skalnego. bruk (eoliczny) deflacyjny to pokrywa zbudowana z okruchów skalnych, leżących na osadach piaszczystych. Powstaje na terenach zbudowanych ze skał różnoziarnistych na skutek wywiewania materiału drobniejszego. Misa deflacyjna - forma terenu powstała w wyniku niszczącej działalności wiatru. Obszar ten stanowi formę wklęsłą i znajduje się na tyłach ruchomej wydmy. Jeśli osiąga duże rozmiary określa się go mianem pola deflacyjnego.
Korazja-proces szlifowania i żłobienia. Graniak, wielograniec, wiatrowiec, eologliptolit – odłamek skalny o wygładzonych ścianach i 2–3 ostrych krawędziach, oszlifowany wskutek tarcia niesionych przez wiatr okruchów skalnych. Grzyb skalny – forma skalna, powstająca na skutek erozyjnej działalności wiatru .Unoszony wiatrem piasek i inne odłamki skalne uderzają w napotykane przeszkody. Jardangi ostre grzbiety oddzielające bruzdy korazyjne. Mają od kilku centymetrów do kilku metrów wysokości oraz od kilku do kilkuset, czasem nawet ponad 1000 m długości. Nazwą tą określane są także ogólnie formy skalne, bruzdy i mury skalne.
Ripplemarki- zmarszczki, pręgi faliste - są to grzbieciki zbudowane z piasku powstałe w wyniku przesuwania ziaren piasku przez wiatry, prądy wodne lub falowanie.
Wydmy-materiał wywiewany i transportowany na różne odległości, następnie osadzony. Wyróżnia się barchany-wydma sierpowa o półksiężycowym zarysie podstawy, zwrócona częścią wypukłą pod wiatr. Wydmy paraboliczne-wydma w kształcie sierpa ze środkową częścią wysuniętą do przodu, zgodnie z kierunkiem wiania wiatru. Wydmy gwiaździste- nieregularne wydmy w kształcie piramidy powstające na obszarach, gdzie wiatry wieją z różnych kierunków. Wydma podłużna- wydma w postaci długiego wału, kształtowana przez wiatry przemieszczające się z różnych kierunków. Wydmy nadmorskie- powstają i rozwijają się w obszarze wybrzeży niskich. Masy piasku osadzane przez fale morskie są wywiewane i unoszone przez wiatr.