Geografia - Procesy egzogeniczne wiadomości
Wietrzenie i ruchy grawitacyjne mas skalnych
Wietrzenie skał - jeden z podstawowych procesów zmieniających powierzchnię Ziemi, polegający na rozluźnianiu, rozkruszaniu oraz chemicznej przemianie litych skał i przekształcaniu ich w skały luźne. Wietrzenie odbywa się pod wpływem oddziaływania różnorodnych czynników zewnętrznych: atmosfery, hydrosfery i biosfery.
Czynniki wpływające na wietrzenie:
warunki klimatyczne;
rodzaj skał;
nachylenie i ekspozycja stoku;
szata roślinna;
Wietrzenie fizyczne: (najintensywniej zachodzi w strefie polarnej i zwrotnikowej suchej)
zjawisko zamrozu - zachodzi pod wpływem częstych zmian temperatury z dodatniej na ujemną i na odwrót, czego efektem jest zamarzanie i odmarzanie wody w szczelinach skalnych; lód krzepnąc powiększa swoją objętość, rozluźniając i rozsadzając skały;
blokowiska skalne (gołoborza) - Góry Świętokrzyskie, Karkonosze, Tatry
zjawisko insolacji (rozpad ziarnisty) - zachodzi pod wpływem naprzemiennego nagrzewania promieniami słonecznymi i oziębiania powierzchni skały, czego efektem jest nierównomierne nagrzewanie i rozszerzanie lub kurczenie poszczególnych ziaren, a także całej powierzchniowej warstwy skały, powodując stopniowe rozluźnianie i rozpad przypowierzchniowej warstwy skały;
granity głównie ulegają temu procesowi;
na pustyniach powstają grube warstwy zwietrzeliny;
proces krystalizacji soli (głównie soli jodu, potasu, magnezu) - w porach i szczelinach powstają skupiska soli, powodujące rozsadzenie skały od wewnątrz;
zmiany wilgotności skał ilastych - które nasiąkając wodą, pęcznieją, a następnie na skutek wyparowywania kurczą się i powstają szczeliny i następuje niszczenie zwięzłości skały;
Wietrzenie chemiczne:
utlenianie - zachodzi w wyniku reakcji tlenu atmosferycznego ze skałą; proces zachodzi w przypowierzchniowej warstwie gruntu;
siarczki siarczany
żelazo II-wartościowe żelazo III-wartościowe
związki zawierające żelazo zmieniają kolor z czarnego lub szarego w czerwony lub żółty;
uwodnienie - następuje, gdy niektóre minerały łączą się z wodą;
anhydryt gips
hematyt limonit
kruszce miedzi malachit
rozpuszczanie - zachodzi wtedy, gdy minerał rozpuszcza się w wodzie, tworząc roztwór;
chlorki, gips
marglach i lessach rozpuszczeniu ulega jedynie węglan wapnia
uwęglanowienie - polega na rozpuszczaniu i wypieraniu przez wodę zawierającą CO2 węglanów wapnia, magnezu i żelaza;
hydroliza - polega na rozkładzie minerałów pod wpływem wody zawierającej CO2, przekształceniu glinokrzemianów w minerały ilaste (np. kaolin);
Wietrzenie biologiczne:
wietrzenie fizyczne
rozsadzanie skał przez korzenie drzew;
porosty powodują łuszczenie i rozpad skały;
wietrzenie chemiczne
kwasy wydzielane przez rośliny i zwierzęta (amoniak, siarkowodór) niszczą skały;
Produkty wietrzenia:
zwietrzelina - różnorodny, luźny materiał skalny, który podlega działaniu wody, wiatru, lodowca, mirza lub ruchom grawitacyjnym;
złoża surowców mineralnych, np. boksytów (rud używanych do produkcji aluminium);
Ruchy grawitacyjne mas skalnych:
osuwanie - jest to ześlizgiwanie się mas skalnych ze stoków; najczęściej osuwiska tworzą się po opadach, kiedy przesiąknięte woda łupki stanowią płaszczyznę ślizgu dla warstw wyżej położonych; występuje głównie w Beskidach;
odpadanie - to odrywanie się małych okruchów skalnych i zwietrzałego materiału skalnego, przemieszczającego się w dół, żłobiąc skałę i tworząc żleb; u podnóża żlebu tworzą się stożki piargowe; występuje w Tatrach;
obrywanie (obryw) - to oderwanie się bloku skalnego i jego spadanie w powietrzu; zjawisko to występuje na stromych stokach lub na nadbrzeżnych urwiskach; występuje w Tatrach;
spełzywanie - jest procesem bardzo powolnym, zachodzącym w skutek nasiąkania zwietrzeliny wodą; o spełzywaniu świadczą przegięte pnie drzew, pochylone słupy telefoniczne, płoty, itp.;
Wpływ działalności człowieka na intensywność ruchów masowych:
osłabienie grawitacyjnych ruchów mas skalnych:
zakładanie opaski betonowej lub siatki ochronnej;
zalesianie lub obsiewanie stoków roślinnością;
rozwój procesów grawitacyjnych:
nadmierny wypas owiec w górach;
wylesianie;
podkopywanie stoku związane z budową dróg, zabudowań;
użytkowanie wąwozów jako dróg;
Woda rzeźbiarzem Ziemi
Czynnik rzeźbotwórczy zewnętrzny - działa na powierzchni Ziemi, prowadzi do zmian rzeźby; są to np. ruchy grawitacyjne, woda płynąca, morska, wiatr, lodowiec, lądolód.
Erozja - proces mechanicznego żłobienia powierzchni Ziemi, wynoszenia skał pod wpływem czynników rzeźbotwórczych.
Akumulacja - gromadzenie i osadzanie materiału skalnego przez czynniki rzeźbotwórcze.
Spadek rzeki na odcinku AB
Elementy doliny rzecznej:
terasa zalewowa - najniżej położona terasa rzeczna, oddzielona krawędzią bezpośrednio od koryta lub łożyska rzeki; zalewowa terasa jest obszarem zalewanym w czasie większych wezbrań rzeki, wykorzystuje się ją jako obszary łąkowe lub pasterskie;
Górny bieg rzeki:
rzeka pokonuje duże różnice wysokości, ma duży spadek, płynie szybko i transportuje dużą ilość materiału; rzeka żłobi dno i zachodzi erozja wgłębna;
występują otoczaki - wygładzone przez wodę, zaokrąglone głazy;
kaniony - dolina o bardzo stromych stokach, głęboko wcięta w podłoże o płytowej budowie;
Kanion del Colca w Peru (gł. 3223m);
Wielki Kanion Kolorado (gł. ok. 2000m; szer. 29km; dł. 350km);
erozja wsteczna
Niagara cofa się rocznie o 2m;
progi skalne - woda spada z nich w postaci wodospadów;
kotły eworsyjne;
podstawa erozyjna - miejsce w podłużnym profilu doliny rzecznej, w którym rzeka nie może już pogłębić swojego koryta i procesy erozyjne zostają zastąpione akumulacyjnymi;
Środkowy bieg rzeki:
maleje jej spadek, wzrasta jej przepływ;
nurt rzeki - miejsce, gdzie woda płynie najszybciej;
powstają starorzecza; woda meandruje, powodując najpierw meandry, czyli zakola rzeczne, a następnie starorzecza;
Dolny bieg rzeki:
spadek rzeki maleje jeszcze bardziej;
jeśli rzeka uchodzi do innej rzeki, akumuluje niesiony materiał i tworzy stożek napływowy;
delta - powstaje gdy morze, do którego uchodzi rzeka, jest płytkie, nie zachodzą w nim pływy ani nie występują silne prądy przybrzeżne; rzeka usypuje materiał w morzu, ląd przyrasta, a rzeka przeciążona niesionym materiałem dzieli się na liczne odnogi
rzeki: Ganges, Brahmaputra, Missisipi, Nil;
estuarium - ujście lejkowate, tworzące przez rzekę, która uchodzi do morza, w którym występują pływy lub silne prądy;
rzeki: Loara, Sekwana, Tamiza, św. Wawrzyńca;
Krasowe zjawiska - (od wyżyny Kras na Słowacji) ogół procesów i form terenu, występujących na obszarach zbudowanych ze skał rozpuszczalnych, głównie z wapieni, a także z dolomitów, gipsu, kredy, soli kamiennej, margli i anhydrytów.
Formy krasu powierzchniowego:
woda wymywa bruzdy ułożone zgodnie z linią spływu wody, tworząc żłobki krasowe, pomiędzy którymi tworzą się żebra skalne
leje i lejki krasowe - niewielkie obniżenie powstałe w miejscu, w którym woda intensywnie rozpuszcza wapień;
uwały - powstają z połączenia lejów krasowych;
polje - rozległa kotlina krasowa, powstała z połączenia wielu uwałów;
mogoty - pojedyncze, wyizolowane ostańce o kopulastym kształcie i stromych stokach;
Chiny, Jamajka, Kuba, Wietnam;
ponor - miejsce, gdzie woda znika w szczelinach skalnych;
wywierzysko - źródło krasowe;
Formy krasu podziemnego:
jaskinie (groty, pieczary krasowe)
stalaktyty;
stalagmity;
stalagnaty;
makaroniki;
draperie naciekowe (firanki);
kominy krasowe;
studnie;
jaskinie w Polsce:
Góry Świętokrzyskie - J. Raj, J. Pajęcza
Kotlina Kłodzka - J. Niedźwiedzia
Wyżyna Krakowsko-Częstochowska - J. Łokietka, J. Nietoperzowa
Tatry - J. Mylna, J. Mroźna
speleologowie - zajmują się penetrowaniem jaskiń;
Działalność wiatru i morza
Erozyjna działalność wiatru:
deflacja - to wywiewanie drobnego materiału skalnego
nisze deflacyjne - obniżenie powstałe w wyniku wywiewania piasku;
ostańce deflacyjne - formy wypukłe o stromych stokach i płaskich wierzchołkach;
bruk deflacyjny - większe okruchy skalne, pozostałe po wywianiu piasku;
korazja (erozja eoliczna) - niszczenie, szlifowanie skał przy pomocy wiatru i piasku;
graniaki (wielograńce) - skały o wypolerowanej powierzchni i wyszlifowanych przez wiatr krawędziach;
grzyb skalny;
Budująca działalność wiatru:
ripplemarki - zmarszczki wiatrowe;
wydmy
Barchany Wydma paraboliczna
w Słowińskim Parku Narodowym wydmy poruszają się do 7m rocznie;
na Pustyni Kyzył-Kum poruszają się z prędkością do 6m dziennie, czyli 22km rocznie;
pokrywy lessowe - powstają podczas wywiewania przez wiatr z obszarów pustyń lub z piaszczystych osadów lodowcowych bardzo drobnych cząsteczek pyłu kwarcowego z domieszką węglanu wapnia i opadania ich;
w Chinach tworzą pokrywy o grubości ponad 300m;
w Polsce pokrywy mają grubość ok. 35m;
Rodzaje pustyń:
pustynie kamieniste (hamady)
Sahara (Ahaggar, Tibesti, Libia)
Azja (Tien-Szan)
pustynie żwirowe (seriry)
Azja (Gobi, Ałaszan)
Australia (Pustynia Simpsona)
Afryka (Sahara)
pustynia piaszczysta (ergi)
Wielki Erg Wschodni
Wielki Erg Zachodni
Wielka Pustynia Piaszczysta
Kyzył-Kum
Kara-Kum
Abrazja - niszcząca działalność morza na brzegu wysokim.
Działalność morza na brzegu płaskim:
tworze plaż;
tworzenie wałów brzusznych;
Typy wybrzeży morskich:
wybrzeże riasowe - powstało w wyniku zalania pasm górskich położonych ukośnie lub prostopadle do linii brzegowej;
Hiszpania, Grecja, Irlandia;
wybrzeże dalmatyńskie - powstało w wyniku zalania pasm górskich ułożonych równolegle do linii wybrzeża;
Chorwacja, Kalifornia;
wybrzeże fiordowe - powstało w wyniku zalania dolin polodowcowych; fiordy SA głębokie i długie;
Norwegia, Kanada, Grenlandia;
wybrzeże lagunowe - wyróżnia się ono piaszczystym wałem (LIDO), nadbudowanym od strony morza przez fale; lido odcina część zatoki i tworzy się płytka i słabo zasolona laguna, która z czasem wypłyca się i tworzą się na niej wyspy;
Wenecja;
wybrzeże mierzejowo-zalewowe - jest to wybrzeże niskie, na którym morze akumuluje osady, tworząc wały (kosy, mierzeje); powstają również odcięte od morza zatoki (zalewy) lub całkowicie odcięte zatoki od morza tworzą jeziora przybrzeżne (Jamno, Gardno);
wybrzeże wyrównane - powstaje w wyniku cofania się wybrzeża wysokiego i nadbudowania niskiego dzięki działalności morza;
Polska, Francja
wyspy koralowe zwane atolami - Bermudy, Bahama, Thaiti, Fidżi
Co pozostawił lądolód?
Zasięgi zlodowaceń w Polsce:
podlaskie (Brześć, Siedlce, Zakroczym);
południowopolskie (dotarł do Sudetów, wkroczył w Bramę Morawską, oparł się o próg Beskidów);
nunataki - (czarna skała) wystające skały ponad pokrywę lądolód, występujące w G. Świętokrzyskich;
w Tatrach lokalne lodowce górskie;
środkowopolskie (dotarł do Sudetów, wkroczył w Bramę Morawską, przykrył Wyżynę Śląską, ominął Wyżynę Krakowsko-Częstochowską, przykrył Nieckę Nidziańską, doliną Wisły do Sandomierza przykrył zachodnią część Wyżyny Lubelskiej)
denudacja - obniżenie, wyrównanie terenu;
bałtyckie (Zielona Góra, Leszno, Konin, Gostynin, Płock, Nidzica, Grajewo, Augustów)
Konsekwencje zlodowaceń plejstoceńskich w Polsce:
powstanie rzeźby polodowcowej;
powstanie licznych jezior polodowcowych;
przeniesienie głazów narzutowych;
rozwój pradolin, gdzie teraz płyną rzeki;
wytworzenie grubej serii osadów polodowcowych;
powstanie pokryw lessowych z materiału wywiewanego przez wiatr z osadów fluwioglacjalnych i morenowych;
powstanie złóż surowców skalnych: gliny, piasku i żwirów;
Rzeźba młodoglacjalna:
Jeziora polodowcowe;
Duże wysokości n.p.m.;
Bardzo urozmaicona rzeźba;
Pagórki o dużym nachyleniu stoków i wysokościach względnych;
Występowanie licznych zagłębień bezodpływowych;
Rzeźba staroglacjalna:
Obszary zmieniane przez procesy denudacji;
Rzeźbotwórcza działalność lodowca:
Lodowiec |
Wody Polodowcowe |
||
Akumulacja |
Erozja |
Akumulacja |
Erozja |
Morena czołowa |
Doliny kształtne |
Ozy |
Pradoliny |
Morena boczna |
Wygłady lodowcowe |
Sandry |
Jeziora morenowe |
Morena denna |
Rysy lodowcowe |
Kemy |
Jeziora rynnowe |
Głazy narzutowe (eratyki) |
Cyrki (kary lodowcowe) |
|
Jeziora wytopiskowe |
Gliny zwałowe |
Mutony (barańce) |
|
|