Geografia - Procesy egzogeniczne

Wietrzenie i ruchy grawitacyjne mas skalnych

1. Wietrzenie skał - jeden z podstawowych procesów zmieniających powierzchnię Ziemi, polegający na rozluźnianiu, rozkruszaniu oraz chemicznej przemianie litych skał i przekształcaniu ich w skały luźne. Wietrzenie odbywa się pod wpływem oddziaływania różnorodnych czynników zewnętrznych: atmosfery, hydrosfery i biosfery.

2. Czynniki wpływające na wietrzenie:

• warunki klimatyczne;

• rodzaj skał;

• nachylenie i ekspozycja stoku;

• szata roślinna;

Wietrzenie fizyczne: (najintensywniej zachodzi w strefie polarnej i zwrotnikowej suchej)

• zjawisko zamrozu - zachodzi pod wpływem częstych zmian temperatury z dodatniej na ujemną i na odwrót, czego efektem jest zamarzanie i odmarzanie wody w szczelinach skalnych; lód krzepnąc powiększa swoją objętość, rozluźniając i rozsadzając skały;

• blokowiska skalne (gołoborza) - Góry Świętokrzyskie, Karkonosze, Tatry

• zjawisko insolacji (rozpad ziarnisty) - zachodzi pod wpływem naprzemiennego nagrzewania promieniami słonecznymi i oziębiania powierzchni skały, czego efektem jest nierównomierne nagrzewanie i rozszerzanie lub kurczenie poszczególnych ziaren, a także całej powierzchniowej warstwy skały, powodując stopniowe rozluźnianie i rozpad przypowierzchniowej warstwy skały;

• granity głównie ulegają temu procesowi;

• na pustyniach powstają grube warstwy zwietrzeliny;

• proces krystalizacji soli (głównie soli jodu, potasu, magnezu) - w porach i szczelinach powstają skupiska soli, powodujące rozsadzenie skały od wewnątrz;

• zmiany wilgotności skał ilastych - które nasiąkając wodą, pęcznieją, a następnie na skutek wyparowywania kurczą się i powstają szczeliny i następuje niszczenie zwięzłości skały;

• Wietrzenie chemiczne:

• utlenianie - zachodzi w wyniku reakcji tlenu atmosferycznego ze skałą; proces zachodzi w przypowierzchniowej warstwie gruntu;

• siarczki siarczany

• żelazo II-wartościowe żelazo III-wartościowe

• związki zawierające żelazo zmieniają kolor z czarnego lub szarego w czerwony lub żółty;

• uwodnienie - następuje, gdy niektóre minerały łączą się z wodą;

• anhydryt gips

• hematyt limonit

• kruszce miedzi malachit

• rozpuszczanie - zachodzi wtedy, gdy minerał rozpuszcza się w wodzie, tworząc roztwór;

• chlorki, gips

• marglach i lessach rozpuszczeniu ulega jedynie węglan wapnia

• uwęglanowienie - polega na rozpuszczaniu i wypieraniu przez wodę zawierającą CO₂ węglanów wapnia, magnezu i żelaza;

• hydroliza - polega na rozkładzie minerałów pod wpływem wody zawierającej CO₂, przekształceniu glinokrzemianów w minerały ilaste (np. kaolin);

• Wietrzenie biologiczne:

• wietrzenie fizyczne

• rozsadzanie skał przez korzenie drzew;

• porosty powodują łuszczenie i rozpad skały;

• wietrzenie chemiczne

• kwasy wydzielane przez rośliny i zwierzęta (amoniak, siarkowodór) niszczą skały;

6. Produkty wietrzenia:

• zwietrzelina - różnorodny, luźny materiał skalny, który podlega działaniu wody, wiatru, lodowca, mirza lub ruchom grawitacyjnym;

• 
  złoża surowców mineralnych, np. boksytów (rud używanych do produkcji aluminium);

• Ruchy grawitacyjne mas skalnych:

• osuwanie - jest to ześlizgiwanie się mas skalnych ze stoków; najczęściej osuwiska tworzą się po opadach, kiedy przesiąknięte woda łupki stanowią płaszczyznę ślizgu dla warstw wyżej położonych; występuje głównie w Beskidach;

• odpadanie - to odrywanie się małych okruchów skalnych i zwietrzałego materiału skalnego, przemieszczającego się w dół, żłobiąc skałę i tworząc żleb; u podnóża żlebu tworzą się stożki piargowe; występuje w Tatrach;

• 
  obrywanie (obryw) - to oderwanie się bloku skalnego i jego spadanie w powietrzu; zjawisko to występuje na stromych stokach lub na nadbrzeżnych urwiskach; występuje w Tatrach;

• spełzywanie - jest procesem bardzo powolnym, zachodzącym w skutek nasiąkania zwietrzeliny wodą; o spełzywaniu świadczą przegięte pnie drzew, pochylone słupy telefoniczne, płoty, itp.;

• Wpływ działalności człowieka na intensywność ruchów masowych:

• osłabienie grawitacyjnych ruchów mas skalnych:

• zakładanie opaski betonowej lub siatki ochronnej;

• zalesianie lub obsiewanie stoków roślinnością;

• rozwój procesów grawitacyjnych:

• nadmierny wypas owiec w górach;

• wylesianie;

• podkopywanie stoku związane z budową dróg, zabudowań;

• użytkowanie wąwozów jako dróg;

Woda rzeźbiarzem Ziemi

1. Czynnik rzeźbotwórczy zewnętrzny - działa na powierzchni Ziemi, prowadzi do zmian rzeźby; są to np. ruchy grawitacyjne, woda płynąca, morska, wiatr, lodowiec, lądolód.

2. Erozja - proces mechanicznego żłobienia powierzchni Ziemi, wynoszenia skał pod wpływem czynników rzeźbotwórczych.

3. Akumulacja - gromadzenie i osadzanie materiału skalnego przez czynniki rzeźbotwórcze.

4. Spadek rzeki na odcinku AB







5. Elementy doliny rzecznej:

• 
  terasa zalewowa - najniżej położona terasa rzeczna, oddzielona krawędzią bezpośrednio od koryta lub łożyska rzeki; zalewowa terasa jest obszarem zalewanym w czasie większych wezbrań rzeki, wykorzystuje się ją jako obszary łąkowe lub pasterskie;

• Górny bieg rzeki:

• rzeka pokonuje duże różnice wysokości, ma duży spadek, płynie szybko i transportuje dużą ilość materiału; rzeka żłobi dno i zachodzi erozja wgłębna;

• występują otoczaki - wygładzone przez wodę, zaokrąglone głazy;

• kaniony - dolina o bardzo stromych stokach, głęboko wcięta w podłoże o płytowej budowie;

• Kanion del Colca w Peru (gł. 3223m);

• 
  Wielki Kanion Kolorado (gł. ok. 2000m; szer. 29km; dł. 350km);

• erozja wsteczna

• Niagara cofa się rocznie o 2m;

• progi skalne - woda spada z nich w postaci wodospadów;

• kotły eworsyjne;

• podstawa erozyjna - miejsce w podłużnym profilu doliny rzecznej, w którym rzeka nie może już pogłębić swojego koryta i procesy erozyjne zostają zastąpione akumulacyjnymi;

7. Środkowy bieg rzeki:

• maleje jej spadek, wzrasta jej przepływ;

• nurt rzeki - miejsce, gdzie woda płynie najszybciej;

• powstają starorzecza; woda meandruje, powodując najpierw meandry, czyli zakola rzeczne, a następnie starorzecza;




8. Dolny bieg rzeki:

• spadek rzeki maleje jeszcze bardziej;

• jeśli rzeka uchodzi do innej rzeki, akumuluje niesiony materiał i tworzy stożek napływowy;

• delta - powstaje gdy morze, do którego uchodzi rzeka, jest płytkie, nie zachodzą w nim pływy ani nie występują silne prądy przybrzeżne; rzeka usypuje materiał w morzu, ląd przyrasta, a rzeka przeciążona niesionym materiałem dzieli się na liczne odnogi

• rzeki: Ganges, Brahmaputra, Missisipi, Nil;

• estuarium - ujście lejkowate, tworzące przez rzekę, która uchodzi do morza, w którym występują pływy lub silne prądy;

• rzeki: Loara, Sekwana, Tamiza, św. Wawrzyńca;

9. Krasowe zjawiska - (od wyżyny Kras na Słowacji) ogół procesów i form terenu, występujących na obszarach zbudowanych ze skał rozpuszczalnych, głównie z wapieni, a także z dolomitów, gipsu, kredy, soli kamiennej, margli i anhydrytów.

10. Formy krasu powierzchniowego:

• woda wymywa bruzdy ułożone zgodnie z linią spływu wody, tworząc żłobki krasowe, pomiędzy którymi tworzą się żebra skalne

• leje i lejki krasowe - niewielkie obniżenie powstałe w miejscu, w którym woda intensywnie rozpuszcza wapień;

• uwały - powstają z połączenia lejów krasowych;

• polje - rozległa kotlina krasowa, powstała z połączenia wielu uwałów;

• mogoty - pojedyncze, wyizolowane ostańce o kopulastym kształcie i stromych stokach;

• Chiny, Jamajka, Kuba, Wietnam;

• ponor - miejsce, gdzie woda znika w szczelinach skalnych;

• wywierzysko - źródło krasowe;

• Formy krasu podziemnego:

• jaskinie (groty, pieczary krasowe)

• stalaktyty;

• stalagmity;

• stalagnaty;

• makaroniki;

• draperie naciekowe (firanki);

• kominy krasowe;

• studnie;

• jaskinie w Polsce:

• Góry Świętokrzyskie - J. Raj, J. Pajęcza

• Kotlina Kłodzka - J. Niedźwiedzia

• Wyżyna Krakowsko-Częstochowska - J. Łokietka, J. Nietoperzowa

• Tatry - J. Mylna, J. Mroźna

• speleologowie - zajmują się penetrowaniem jaskiń;

Działalność wiatru i morza

1. Erozyjna działalność wiatru:

• deflacja - to wywiewanie drobnego materiału skalnego

• nisze deflacyjne - obniżenie powstałe w wyniku wywiewania piasku;

• ostańce deflacyjne - formy wypukłe o stromych stokach i płaskich wierzchołkach;

• bruk deflacyjny - większe okruchy skalne, pozostałe po wywianiu piasku;

• 
  korazja (erozja eoliczna) - niszczenie, szlifowanie skał przy pomocy wiatru i piasku;

• graniaki (wielograńce) - skały o wypolerowanej powierzchni i wyszlifowanych przez wiatr krawędziach;

• grzyb skalny;

2. Budująca działalność wiatru:

• ripplemarki - zmarszczki wiatrowe;

• wydmy










Barchany Wydma paraboliczna

• w Słowińskim Parku Narodowym wydmy poruszają się do 7m rocznie;

• na Pustyni Kyzył-Kum poruszają się z prędkością do 6m dziennie, czyli 22km rocznie;

• pokrywy lessowe - powstają podczas wywiewania przez wiatr z obszarów pustyń lub z piaszczystych osadów lodowcowych bardzo drobnych cząsteczek pyłu kwarcowego z domieszką węglanu wapnia i opadania ich;

• w Chinach tworzą pokrywy o grubości ponad 300m;

• w Polsce pokrywy mają grubość ok. 35m;

3. Rodzaje pustyń:

• pustynie kamieniste (hamady)

• Sahara (Ahaggar, Tibesti, Libia)

• Azja (Tien-Szan)

• pustynie żwirowe (seriry)

• Azja (Gobi, Ałaszan)

• Australia (Pustynia Simpsona)

• Afryka (Sahara)

• pustynia piaszczysta (ergi)

• Wielki Erg Wschodni

• Wielki Erg Zachodni

• Wielka Pustynia Piaszczysta

• Kyzył-Kum

• Kara-Kum

4. Abrazja - niszcząca działalność morza na brzegu wysokim.




5. Działalność morza na brzegu płaskim:

• tworze plaż;

• tworzenie wałów brzusznych;

• Typy wybrzeży morskich:

• wybrzeże riasowe - powstało w wyniku zalania pasm górskich położonych ukośnie lub prostopadle do linii brzegowej;

• Hiszpania, Grecja, Irlandia;

• wybrzeże dalmatyńskie - powstało w wyniku zalania pasm górskich ułożonych równolegle do linii wybrzeża;

• Chorwacja, Kalifornia;

• wybrzeże fiordowe - powstało w wyniku zalania dolin polodowcowych; fiordy SA głębokie i długie;

• Norwegia, Kanada, Grenlandia;

• wybrzeże lagunowe - wyróżnia się ono piaszczystym wałem (LIDO), nadbudowanym od strony morza przez fale; lido odcina część zatoki i tworzy się płytka i słabo zasolona laguna, która z czasem wypłyca się i tworzą się na niej wyspy;

• Wenecja;

• wybrzeże mierzejowo-zalewowe - jest to wybrzeże niskie, na którym morze akumuluje osady, tworząc wały (kosy, mierzeje); powstają również odcięte od morza zatoki (zalewy) lub całkowicie odcięte zatoki od morza tworzą jeziora przybrzeżne (Jamno, Gardno);

• wybrzeże wyrównane - powstaje w wyniku cofania się wybrzeża wysokiego i nadbudowania niskiego dzięki działalności morza;

• Polska, Francja

• wyspy koralowe zwane atolami - Bermudy, Bahama, Thaiti, Fidżi

Co pozostawił lądolód?

1. Zasięgi zlodowaceń w Polsce:

• podlaskie (Brześć, Siedlce, Zakroczym);

• południowopolskie (dotarł do Sudetów, wkroczył w Bramę Morawską, oparł się o próg Beskidów);

• nunataki - (czarna skała) wystające skały ponad pokrywę lądolód, występujące w G. Świętokrzyskich;

• w Tatrach lokalne lodowce górskie;

• środkowopolskie (dotarł do Sudetów, wkroczył w Bramę Morawską, przykrył Wyżynę Śląską, ominął Wyżynę Krakowsko-Częstochowską, przykrył Nieckę Nidziańską, doliną Wisły do Sandomierza przykrył zachodnią część Wyżyny Lubelskiej)

• denudacja - obniżenie, wyrównanie terenu;

• bałtyckie (Zielona Góra, Leszno, Konin, Gostynin, Płock, Nidzica, Grajewo, Augustów)

• Konsekwencje zlodowaceń plejstoceńskich w Polsce:

• powstanie rzeźby polodowcowej;

• powstanie licznych jezior polodowcowych;

• przeniesienie głazów narzutowych;

• rozwój pradolin, gdzie teraz płyną rzeki;

• wytworzenie grubej serii osadów polodowcowych;

• powstanie pokryw lessowych z materiału wywiewanego przez wiatr z osadów fluwioglacjalnych i morenowych;

• powstanie złóż surowców skalnych: gliny, piasku i żwirów;

• Rzeźba młodoglacjalna:

• Jeziora polodowcowe;

• Duże wysokości n.p.m.;

• Bardzo urozmaicona rzeźba;

• Pagórki o dużym nachyleniu stoków i wysokościach względnych;

• Występowanie licznych zagłębień bezodpływowych;

• Rzeźba staroglacjalna:

• Obszary zmieniane przez procesy denudacji;

• Rzeźbotwórcza działalność lodowca:

Lodowiec		Wody Polodowcowe
Akumulacja	Erozja	Akumulacja	Erozja
Morena czołowa	Doliny kształtne	Ozy	Pradoliny
Morena boczna	Wygłady lodowcowe	Sandry	Jeziora morenowe
Morena denna	Rysy lodowcowe	Kemy	Jeziora rynnowe
Głazy narzutowe (eratyki)	Cyrki (kary lodowcowe)		Jeziora wytopiskowe
Gliny zwałowe	Mutony (barańce)




---