(1)Geografia polityczna-tworca Fryderyk Ratzel(1844-1904),Silny wpływ determinizmu darwinistycznego. Celem geografii politycznej jest wyjaśnianie praw wzrostu populacji i państw”. Państwo rozumiano jako żywy organizm podlegający wszystkim prawidłowościom rozwoju biologicznego. „Pomiędzy terytorium i państwem, które na nim powstało, zachodzą ścisłe związki organicznej jedności, dlatego wzrostem i ekspansją organizmu państwowego rządzą prawa biologii” (F. Raztel). kierunki badawcze geografii politycznej:Organiczny – państwo jako żywy organizm, Krajobrazowy –obserwacja i analiza zagospodarowanego krajobrazu, w szczególności obiektów będących wynikiem układu stosunków politycznych (położenie, obszar, kształt państwa, podział administracyjny, granice państwowe, ugrupowania międzynarodowe)Ekologiczny – badanie przystosowania się społeczeństwa (jego struktury politycznej) do charakteru terytorium.Problematyka Polski:kształt terytorialny,mniejszosci narodowe religijne,dostęp Polski do morza,walka o polski interes narodowy.szkoły:*krakowska(smoleński,goetel, semkowicz,wrzosek,flis,zaborski), *warszawska(loth,srokowski,lencewicz,umiastowski,wasilewski,wakar), *poznańska(pawłowski, nowakowski), *iwowska(orłowicz,wąsowicz)Geografia gospodarcza- zakłady przemysłowe mogą być rozpatrywane w skali regionu, jak i miasta. (2)Geopolityka– (RUDOLF KJELLÉN) nauka o strukturze terytorialnej państwa dzieli się na:Topopolitykę– położenie państwa w stosunku do sąsiadów.Morfopolitykę– badanie kształtu terytorium państwa.Fizjopolitykę– charakterystyka fizyczna (rozmiar) terytoria. Główne szkoły i koncepcje:marksistowska,katolicko-społeczna,liberalna mówi sie również niemiecka,rosyjska,amerykańska,francuska,włoska.Początki rozwoju geopolityki wiążą się z ogłoszeniem kilku teorii:Teoria „potęgi kontynentalnej”.Teoria „mocarstwa morskiego”.Teoria „potęgi półwyspowej”.Teoria „potęgi powietrznej”.Geopolityka regionalna i wielobiegunowa.Teoria „potęgi kontynentalnej”-Sir HALFORD JOHN MACKINDER Przewaga ziemi nad morzem, czyli państw kontrolujących wnętrza kontynentów nad państwami morskimi. PIVOT AREA (heartland) – sworzeń (serce) lądu,Inner (marginal) crescent – wewnętrzny półksiężyc Outer (insular) crescent – zewnętrzny półksiężyc. Teoria potęgi kontynentalnej-(kto rządzi Europą Wschodnią rządzi ‘sercem lądu’),(kto rządzi ‘sercem lądu’ rządzi ‘wyspami świata’),(kto rządzi ‘wyspami świata’ RZĄDZI ŚWIATEM).Rozwinięcie teorii Mackindera – czynnik kulturowy, Mitteleuropa i Lebensraum Gen. KARL HAUSHOFER. Haushofer połączył teorie Ratzla i Mackindera z geostrategicznym interesem Niemiec (nazistowskich),Herrenvolk – naród ‘panów’ Volk ohne Raum – naród bez przestrzeni Drang nach Osten – ekspansja na Wschód Macht und Raum – władza i przestrzeń.Idea 3 panregionów Haushofera-Pan-Europa – dominacja Niemiec i Włoch (rdzeń) nad Afryką, Bliskim i Środkowym Wschodem (peryferie)Pan-Ameryka – dominacja USA nad Amerykami.Pan-Pacyfika – dominacja Japonii nad Azją Wschodnią, Australią i Oceanią Idea 4 panregionów Haushofera 1941-Pan-Ameryka – hegemonia USA Pan-Europa – hegemonia niemiecko-włoska Pan-Rosja – hegemonia ZSRR Pan-Pacyfika – hegemonia Japonii.Teoria „potęgi morskiej”- Kontradm. ALFRED THAYER MAHAN-Morze jest przede wszystkim środkiem transportu, zatem ‘potęga morska’ jest ważniejsza od ‘potęgi lądowej’. Kształtuje ją 6 czynników:Czynniki terytorialne.Location – dostęp do mórz otwartych.Physical confirmation – ukształtowanie wybrzeża.Extent of territory – długość wybrzeża.Czynniki społeczne Number of population – liczebność narodu.Character of people – charakter narodowy, zdolności, umiejętności kupieckie.Character of government – determinacja rządu.Morze daje dostęp do wszystkich państw na świecie.Teoria „potęgi półwyspowej-Nicholas J. Spykeman Kluczem do światowej hegemonii nie jest opanowanie heartlandu lecz pasa półwyspowego i wyspowego otaczającego Euroazję czyli obrzeża (rimland).Teoria rimlandu Spykemana (1944) brzmi:Kto panuje nad obrzeżami kontynentu (rimlandem) panuje nad Euroazją Kto panuje nad Euroazją, panuje nad losami świata.Teoria „potęgi powietrznej-ALEXANDER DE SEVERSKY- 3.Jednostki geopolityczne- Państwo – jest to terytorialna i suwerenna organizacja przymusu, działająca w interesach gospodarczych, politycznych i ideologicznych ludzi zamieszkujących określone terytorium.Według prawa międzynarodowego państwo jako podmiot prawa międzynarodowego powinno posiadać następujace elementy:stałą ludność,struktury karne,suwerenną władzę,określone terytorium wydzielone granicą,zdolność wchodzenia w relacje międzynarodowe, określone zasady prawne. Państwo może być też zdefiniowane jako suwerenny, terytorialny, zorganizowany podmiot prawa międzynarodowego. Suwerenność – jest to zdolność do samodzielnego, niezależnego od innych podmiotów sprawowania władzy. Możemy mówić o suwerenności wewnętrznej i zewnętrznej. Suwerenność wewnętrzna polega na tym, że państwo stanowi najwyższą zwierzchność w stosunku do osób i organizacji w nim działających. Suwerenność zewnętrzna to oparcie stosunków z innymi państwami na zasadzie poszanowania równości i wolności.Trzy zasady suwerenności wg Jeana Bodina:suweren ma wyłączność kompetencji prawodawczej,suweren nie jest związany własnym prawem, może je zmieniać,suweren ma monopol na dysponowanie przymusem. Ilosc panstw na swiecie-194 Terytoria zależne: nie posiadają suwerenności. Uznanie państwa Do powstania nowego państwa (deklaracji niepodległości) środowisko międzynarodowe może się odnieść w sposób trojaki:wszystkie państwa uznają nowy twór,żadne państwo nie uznaje nowego tworu,część państw uznaje nowy twór a część nie.Wg teorii konstytutywnej, aby państwo istniało nie jest konieczne jego uznanie przez środowisko międzynarodowe. Według teorii deklaratywnej natomiast państwo można uznać za powstałe dopiero wtedy gdy zostało uznane.Sposoby uznania państwa:wyraźny – ogłoszenie uznania danego państwa, domniemany – zachowanie wobec danego tworu jak wobec państwa (np. Podpisanie umowy międzynarodowej z jego reprezentacją).(4)Klasyfikacje państw: Ze względu na charakter głowy państwa:monarchia,republikaZe wg na relacje między organami państwa:system parlamentarny,system prezydencki,system półprezydenckiZe wg na ustrój terytorialny:państwo unitarne,federacjaZe wg na wielkość terytorium:wielkie (od 2 500 000 km²),duże (350 000 km² - 2 500 000 km²),średnie (150 000 km² – 350 000 km²),małe (30 000 km² – 150 000 km²),bardzo małe (do 30 000 km²)Ze względu na jakąkolwiek inną zmienną jaką sobie człowiek potrafi wymyślić. wg ustroju politycznego: 1) Republika 2) Republika federacyjna 3) Monarchia Parlamentarna 4) Monarchia Konstytucyjna 5) Monarchia Absolutna (5)Granice państwa-Granica to płaszczyzna prostopadła do powierzchni ziemi i przecinajaca ja w kierunku srodka ziemi .Dopiero ta plaszczyzna okresla terytorium dwuch państw.Grainica to: ,linia na której kończy się władza państwowa, to linia, która oddziela terytorium jednego państwa od terytorium innego państwa lub od morza otwartego, to linia zetknięcia się terytorium dwóch państw, Granica polityczna to także granica w przestrzeni powietrznej i podziemnej.Funkcje Granic- są przede wszystkim barierą,jest to bariera dla przepływu ludzi, towarów i informacji,dzisiaj nie wszystkie granice muszą pełnić funkcje barier granice mogą tworzyć ramy do współpracy, mogą też integrować.Spory dotyczące granicy-graniczne- różnice dotyczące interpretacji przebiegu linii granicznej ustalonej traktatem .terytorialne- jedna ze stron kwestionuje ważność traktatu, który ustanowił granice bądź sądzi, że skutki tego traktatu uległy zmianie w wyniku późniejszych wydarzeń Zmienność Granic- zmienność granic jest związana z procesem historycznym dotyczącym powstawania, znikania państw oraz dokonywanych przez nie zmian terytorialnych (dobrowolnych lub wymuszonych), trwałości lub nie sprzyjają, niektóre czynniki polityczne, przyczyny braku stabilności w shatter belt (niestabilnych obszarach):brak naturalnych barier,rozbieżności między granicami politycznymi i etnicznymi,sprzeczności ideologiczne i różny poziom rozwoju sąsiadujących państw. Typologia granic: Granice naturalne - zdeterminowane przez przyrodę (rzeki, grzbiety górskie, cieśniny morskie). Granice sztuczne - granice wzdłuż południków i równoleżników, wzdłuż szlaków komunikacyjnych. Granice antecedentne - pierwotne w stosunku do form zagospodarowania przestrzennego. Stare, o dawnej metryce wrośnięte w krajobraz kulturowy. Mogą podlegać erozji, tj. degradacji wraz z postępem procesów integracyjnych. Przykład: pasmo karpackie. Granice subsekwentne - wtórne w stosunku do form zagospodarowania przestrzennego. Młode („sztuczne”) rozdzielają terytorialne jednorodne systemy społeczno-gospodarcze o długiej tradycji. Są narzucone. W wyniku formalizacji i stabilizacji mogą powodować rozrywane istniejących układów powiązań. Mogą przekształcać się w granice antecedentne. Przykład: granica polsko-niemiecka. Granica reliktowa - granica widoczna w środowisku społeczno-kulturalnym, ale nie pełniąca już funkcji granicy politycznej. Granice dzielące - silnie sformalizowane o niewielkiej przepuszczalności, Granice łączące - słabo sformalizowane o znacznej przepuszczalności, towarzyszą im warunki umożliwiające rozwój przygranicznego regionu społeczno-ekonomicznego.(6)Obszary morskie,przestrzeni powietrznej i kosmicznej.Status prawny obszarów morskich: 1.Obszary morskie podlegające wyłącznej jurysdykcji państwa nadbrzeżnego(morskie wody wewnętrzne,morze terytorialne,wody archipelagowe),2.Wody podlegające ograniczonej jurysdykcji państwa nadbrzeżnego(morska strefa wód przyległych,strefa wyłącznego rybołówstwa,morska strefa ekonomiczna),3.Obszary morskie poza wszelką jurysdykcją państwa nadbrzeżnego. Delimitacja(granice) morskie:*na morzu terytorialnym jest prawo nieszkodliwego przepływu. Każde państwo, które ma morze terytorialne maja obowiązek wytyczyć szlak żeglowny dla statków państw trzecich, o ile te nie chcą mu zaszkodzić.,*Na wodach archipelagowych obowiązuje prawo niezakłóconego tranzytu. ,*Morze terytorialne sięgają do 12 mil,*Morza terytorialne (redy, zatoki),*Morska strefa wód przyległych (prawie nigdzie jej nie ma) tworzona była dla ochrony celnej,*Strefa wyłącznego rybołówstwa – państwo ma wyłączność na rybołówstwo,*Strefa morska ekonomiczna – państwo ma wyłączność na wszelką działalność ekonomiczną. Trzy konferencje prawa morza :* jeden z najważniejszych aktów uchwalonych przez Organizację Narodów Zjednoczonych*nowe prawo morza uporządkowało problemy związane z działaniami na morzu* nowe prawo morza miało też negatywne skutki  nowym prawem morza chciano ukrócić samowolę, niektórych państw.Delimitacja przestrzeni powietrznej i kosmicznej:*władza państwa sięga tak wysoko jak wysoko sięga technika,*prawo międzynarodowe nie ustaliło granicy wysokości, *przestrzeń powietrzna powinna sięgać tak wysoko jak wysoko mogą latać samoloty,*przestrzeń kosmiczna zaczyna się tam gdzie są najniżsi satelici,*zwyczajowo przyjmuje się, ze granica między przestrzenią powietrzną i kosmiczną znajduje się na wysokości 80-100 km od powierzchni Ziemi,*część przestrzeni powietrznej, która przylega do terytorium lądowego i morza jest pod wyłączną jurysdykcją państwa,*w przestrzeni powietrznej nie ma „prawa nieszkodliwego przelotu” na przelot trzeba mieć zgodę tego państwa, które jest właścicielem tego kawałka przestrzeni powietrznej,*państwo musi wyrazić zgodę na przelot nad swoim terytorium samolotów innych państw. Podsumowanie: przestrzeń kosmiczna jest wolna i otwarta dla wszystkich, przestrzeń powietrzna nad terytorium i morzami terytorialnymi podlega wyłącznej jurysdykcji państw, reszta przestrzeni jest wolna.(7)Ludność świata:zmiana liczy ludności na poszczególnych kontynentach-systematycznie spada procentowy udział ludności Europy oraz Ameryki Północnej, rośnie natomiast Azji, Afryki i Ameryki Łacińskiej. Wywołane jest to przez wyraźną różnicę wielkości przyrostu naturalnego na tych kontynentach. Europa i Ameryka Północna zamieszkane są głównie przez bogate społeczeństwa cechujące się niewielkim lub nawet ujemnym przyrostem naturalnym. Społeczeństwa Azji, Afryki i Ameryki Łacińskiej charakteryzują się dużym przyrostem naturalnym. na świecie- Według prognoz demograficznych za 50 lat najludniejszym państwem będą Indie, następne zaś miejsca będą zajmować w kolejności Chiny, Pakistan, USA i Nigeria. Spadek Chin na drugie miejsce podyktowany jest ostrą polityką demograficzną, powodującą zmniejszenie liczby urodzeń. Najludniejsze kraje świata:Chiny, Indie, USA, Indonezja, Brazylia, Rosja, Pakistan, Japonia, Bangladesz, Nigeria. Polska zajmuje 29 miejsce w świecie i 8 w Europie.(8)rasy narody i jezyki: języki międzynarodowe- potoczne określenie języków stosowanych oficjalne przez organa ONZ:angielski,chiński(od 1956 uproszczony z 50 tys. do 2238 znaków ideograficznych),francuski,hiszpański(dialekt kastylijski),rosyjski oraz arabski i niemiecki; te dwa ostatnie z warunkiem dokonywania tłumaczeń oficjalnych dokumentów na koszt państw zainteresowanych. rasy: Najbardziej popularne podział zakłada istnienie trzech gł. ras ludzkich- białej, żółtej, i czarnej. Potomstwo rodziców pochodzących z rasy białej i czarnej określa się mianem mulatów natomiast rasy białej i żółtej mianem metysów.(9)Głowne religie świata- różnią się od siebie zasięgiem, czasem występowania itd.Jedne są monoteistyczne (Chrześcijanizm, Islam, Judaizm), inne politeistyczne (Hinduizm, Buddyzm 1.Chrześcijanizm- Trzy główne odłamy  Katolicyzm, Protestantyzm, Prawosławie. Katolicy to ponad 50% chrześcijan, w latach 70-80 tych XX wieku w Europie najwięcej chrześcijan nie jest już w Europie tylko w Ameryce Łacińskiej. Religie protestanckie: baptyści, kalwini, luteranie, anglikanie, zielonoświątkowcy .Kraje protestanckie to: USA, Kanada, Kraje skandynawskie, Holandia, Płn. Niemcy.Prawosławie:nie ma „głowy kościoła”,związane jest z obszarem byłego ZSRR Rosja oraz tam gdzie jest ludność pochodzenia rosyjskiego,Kraje prawosławne: Wschodnia Ukraina, Białoruś, Rumunia, Bułgaria, Serbia, Grecja. Islam-wyznaje go od 1 do 1,2 miliarda ludzi.Kraje islamskie: Indonezja, Bangladesz, Pakistan.Są 2 odłamy islamu: sunnizm (bardziej liczny ok. 90% wszystkich muzułmanów) i szyizm(ok. 10%).Kraje szyickie: Iran, Irak. Hinduizm- występuje na bardzo dużym obszarze  Półwysep Indyjski i jego okolice, Nepal, Srilanka.Buddyzm- jego znaczenie spadło najbardziej w ciągu ostatnich 200 lat (tylko 5% ludności świata to wyznawcy buddyzmu)występuje w: Azji Południowo-wschodniej i Wschodniej, Korei Płd., Japonii, Chinach, Tybecie.Judaizm- około 18 mln wyznawców, religia bardzo stara, bardzo rozpowszechniona w świecie,2 duże skupiska  USA, Izrael, Występuje w około 100 państwach świata. (10)Rola świta:najważniejsze uprawy:pszenica,kukurydza,ryż. Hodowla zwierząt-Największe pogłowie bydła ma Brazylia. ntensywny chów bydła opiera się na wykorzystaniu pasz oraz silnie rozbudowanego zaplecza technicznego (obór, urządzeń do mechanicznego udoju). Występuje w krajach Europy Zachodniej, nad Wielkimi Jeziorami i w północno-wschodnich rejonach USA, w północno-wschodnich Chinach oraz na terytorium Wiktoria w Australii. Najczęściej jest to chów o kierunku mlecznym lub mleczno-mięsnym.Problemy żywnościowe- Głód obecnie wynika z małej efektywności rolnictwa, 1,3 mld ludzi żyje w skrajnym ubóstwie, Zmniejszenie się areału ziem uprawnych możliwość zwiększenia powierzchni uprawnych tylko w niektórych krajach np.: Brazylia, Kongo, Indonezja, w innych drastycznie zmniejsza się areał ziem uprawnych: Indie, Azja śr, Afryka Płn.W niektórych państwach dotacje na walkę z głodem przeznaczano np. na wojsko, a jak jest pomoc rzeczowa to często jest problem z jej dystrybucją.(11)Rozmieszczenie surowców i przemysłu na świecie:złóż surowców energetycznych-Węgiel kamienny: w Europie – zagłębia: Yorkshire, Northumberland i Południowowalijskiew Wielkiej Brytanii, zagłębia Ruhry i Saaryw Niemczech, Zagłębie Północne we Francji, Zagłębie Górnośląskie w Polsce, Zagłębie Donieckie na granicy Ukrainyi Rosji oraz Zagłębie Peczorskie w Rosji;w Azji – Zzgłębia: Datong, Kailuan, Fushun i Fuxin w Chinach, zagłębia: Kuźnieckie i Jakuckie w azjatyckiej części Rosji, zagłębia Karagandzkie i Ekibastuskie w Kazachstanie, Zagłębie Damodar w Indiach; w Ameryce Północnej – zagłębia: Apallaskie, Wewnętrzne,Wyżyny Kolorado oraz Północne Wielkich Równin na granicy USA i Kanady;w Afryce – zagłębia: Witwatersrand, Sasolburg (okolice Johannesburga), Transwal Wschodni; w Australii – zagłębie Wschodniowalijskie. Węgiel brunatny:w Europie – zagłębia: Dolnoreńskie, Łużyckie i Saskie w Niemczech, zagłębia: Bełchatowskie, Konińskie Turoszowskie w Polsce, w Zagłębiu Mosteckim w północnych Czechach, Zagłębiu Podmoskiewskim w Rosji;w Azji – zagłębia: Kańsko-Aczyńskie i Irkuckie w azjatyckiej części Rosji, oraz w wschodniej części prowincji Mongolia Wewnętrzna w Chinach;w Ameryce Północnej – Zagłębie Williston. Ropa naftowa: Europie – dno Morza Północnego (Norwegia, Wielka Brytania, Dania, Holandia), zagłębia: Wołżańsko-Uralskie, Timańsko-Peczorskie, Północnokaukaskie w Rosji, okolice Ploesztiw Rumunii;w Afryce – północna część (Algieria, Tunezja, Libia i Egipt),delta Nigru w Nigerii;w Azji – rejon Zatoki Perskiej, Zagłębie Zachodniosyberyjskiew Rosji, prowincje Heilongjiand i Shandong w Chinach,indonezyjskie wyspy Sumatra, Jawa, Borneo, wybrzeża Morza Kaspijskiego, głównie rejon Baku w Azerbejdżanie, Krasnowodska w Turkmenistanie oraz Aturau i Aktau w Kazachstanie;w Ameryce Północnej – wybrzeża Zatoki Meksykańskiej od Campeche w Meksyku po deltę Missisipi, południowe stany USA (Teksas, Luizjana, Oklahoma, Kansas), Kalifornia, północna Alaska, prowincja Alberta w Kanadzie;w Ameryce Południowej – okolice jeziora Maracaibo i delty Orinoko w Wenezueli, szelf morski w okolicach Rio de Janeiro, południowa Patagonia i Ziemia Ognista w Argentynie. Gaz ziemny: w Rosji– Zagłębie Zachodniosyberyjskie, rejon Zatoki Obskiej i Płw. Jamał, południowy Ural, w Europie Zachodniej – dno Morza Północnego oraz okolica Groningen w Holandii, w Afryce – złoża saharyjskie, głównie w Algierii i Libii, w Azji głównie rejon Zat. Perskiej oraz Indonezja. Uran: Kanada (31%), Australia (14%), Niger (10,6%), Namibia (7,9%), Rosja (7,2%), Uzbekistan (5,5%). (12)Znaczenie usług- W skład usług wchodzą: transport, łączność, handel, ochrona zdrowia, opieka społeczna, edukacja, turystyka, kultura, administracja publiczna, instytucje finansowe itd. Zaspokajają one różnorodne potrzeby człowieka - m. in. kształcenia się, relaksu, przeżyć kulturalnych, podróżowania, komunikowania się. Bardzo ważną gałęzią usług w dzisiejszych czasach jest Transport. W czasach teraźniejszych znaczącym sektorem w tworzeniu PKB danego kraju jest Łączność, czyli przekazywanie informacji wysyłając listy, lub za pomocą fal elektromagnetycznych zwanej telekomunikacją. Oraz Turystyka, czyli spędzanie wolnego czasu poza miejscem stałego zamieszkania. Ludzie podróżując wybierają miejsca, które mają najcenniejsze walory turystyczne.(13)rozwoj gospodarczy:koncepcja wallersteina-Według Wallersteina mamy obecnie do czynienia z początkiem końca kapitalizmu, który przekształci się za kilkadziesiąt lat w nową formację społeczną, nie wiadomo jednak, czy lepszą, czy gorszą od kapitalizmu.Bogata północ- to kraje naszej półkuli, gdzie rozwój ekonomiczny i gospodarczy jest na bardzo dobrym poziomie. Biedne południe-to kraje półkuli południowej, w których rozwój gospodarczy i ekonomiczny jest na niskim poziomie, jest wykorzystywana tania siła robocza, rozwój jest zabrzurzony.