Od wieków człowiek uważał dęby za drzewa niezwykłe. W czasach starożytnych przypisywał im cudowne moce: uzdrawiające, dające siłę i rozum. Święte dęby szumiąc przepowiadały przyszłość, a te, na których rosła jemioła uważane były za wybrane przez bogów. Wierzenia te przyniosły jednak szkodę tym drzewom, gdyż w okresie chrystianizacji wiele świętych dębów, uznanych wówczas za obiekt kultu pogańskiego, wycięto.

Dziś nie wierzymy już w boskie moce drzew, ale któż z nas przejdzie obojętnie obok ogromnego, dostojnego dębu, który spogląda na Puszczę od przeszło 500 - 600 lat. Tak długo żyją nasze najstarsze, białowieskie dęby.

W Puszczy Białowieskiej naturalnie występują dwa gatunki dębu – dąb szypułkowy
i dąb bezszypułkowy. Ten ostatni spotykany jest jednak rzadko. Dla ochrony jego stanowisk utworzono w Puszczy, tuż koło Hajnówki, Rezerwat Lipiny.

 

Spacerując po lesie najczęściej spotykamy dęby szypułkowe. Nietrudno odróżnić je od pozostałych drzew, szczególnie, gdy osiągnęły już sędziwy wiek. Wyróżniają się bowiem dostojną posturą i okazałymi rozmiarami. Największe z nich osiągają 42 m wysokości i 2,5 m pierśnicy. Nie tylko korony i pnie tych drzew są potężne. System korzeniowy, określany przez fachowców jako palowy, sięga nawet 5 m w głąb ziemi. Dlatego nie straszne są im silne wiatry. Drzewa te rosnąc w lesie, gdzie muszą konkurować o światło, wykształcają proste, wysokie pnie. Pierwsze gałęzie występują dopiero na wysokości kilkunastu metrów. U drzew rosnących na otwartej przestrzeni korona osadzona jest znacznie niżej. Jest szeroka, rozłożysta, zbudowana z grubych
i sękatych konarów.

Dęby wymagają żyznych gleb. W naszej Puszczy najlepiej czują się w grądzie.

Są drzewami rozdzielnopłciowymi, co oznacza, że wytwarzają dwa rodzaje kwiatów: męskie i żeńskie. Mówimy też, że są jednopienne, bo kwiaty obu płci występują na jednym drzewie. Kwiaty na dębach pojawiają się wraz z rozwojem liści, w końcu kwietnia
i w maju. Możemy jednak spotkać obok siebie zarówno drzewa z rozwiniętymi już liśćmi, jak i takie, na których liście się jeszcze nie pojawiły. Są to dwie formy (wczesna i późna), które rozwijają się w odstępie 2-4 tygodni.

Liście dębu są bardzo charakterystyczne. Ich kształt określa się jako zatokowo – wrębny. Jesienią, kiedy uschną, nie zawsze opadają na ziemię. Często pozostają na drzewach aż do wiosny.

Owocami dębów są prążkowane żołędzie osadzone w miseczkach, zgrupowanych po 1–3, które u dębu szypułkowego umiejscowione są na długiej szypułce. U dębu bezszypułkowego żołędzie wyrastają wprost na gałązkach. Jest to zasadnicza cecha różniąca dwa gatunki tych drzew. Owoce dębów dojrzewają pod koniec września,
a w październiku opadają na ziemię. Obfite owocowanie następuje co 6 – 8 lat i dostarcza olbrzymiej bazy żerowej mieszkańcom lasu: drobnym gryzoniom, jeleniom czy dzikom.
W zamierzchłych czasach używano ich także jako karmy dla świń. Z prażonych, mielonych żołędzi parzono „kawę”, a w czasach wielkiej biedy pieczono chleb.

GK