We współczesnym świecie kryzys jest zjawiskiem mogącym spotkać w każdej chwili nawet najbardziej rozwinięte państwo. Pomimo tego, iż jego oznaki są dość wyraźne, niewielu ludzi zdaje sobie sprawę z tego jakie zachowania zarówno ich jak i kraju może doprowadzić do jego wystąpienia. Nieliczni posiadają wiedzę dotyczącą możliwych konsekwencji jakie kryzys może wywołać w sakli całego państwa a nawet całego świata. Niezwykle ważna więc wydaje się być wiedza dotycząca wyżej wspomnianego zjawiska, ponieważ posiadając ją poszerzymy naszą świadomość, co z kolei może pomóc nam w rozwiązywaniu podobnych problemów w przyszłości. W poniższej pracy postaramy się przybliżyć pojęcie kryzysu, przedstawić jego przyczyny, skutki oraz możliwości w jego zapobieganiu.

1.Kryzys finansowy i jego rodzaje

Kryzys finansowy to sytuacja, w której zachodzą gwałtowne zmiany na rynku finansowym, związane z niedoborem płynności i niewypłacalnością uczestników rynku oraz z spadkiem produkcji lub pogłębieniem już istniejącego spadku¹. Problemy te, zaburzają zdolność rynku do efektywnej alokacji kapitału i prowadzą do upadłości wielu funkcjonujących w nim podmiotów oraz do interwencji rządu. Najczęściej wyróżnia się cztery rodzaje kryzysów finansowych²:

• Kryzys walutowy,

• Kryzys bankowy,

• Kryzys zadłużenia zagranicznego,

• Kryzys systemu finansowego.

Kryzysem walutowym określamy sytuację, w której, w wyniku nagłej utraty zaufania do waluty danego kraju, dochodzi do masowego wycofania kapitału zagranicznego, co oznacza wzmożony popyt na walutę zagraniczną, czyli nadmierną podaż waluty krajowej. Doprowadza to w rezultacie do załamania kursu walutowego(skokowej dewaluacji) waluty krajowej i kończy się zmianą mechanizmu kursowego ( z kursu stałego na kurs płynny). W sytuacji kryzysowej dochodzi również do próby obrony waluty krajowej przez Bank Centralny poprzez interwencję walutową z użyciem rezerw walutowych. Badania nad przyczynami kryzysów walutowych pokazują, iż jedynymi elementami zawsze występującymi podczas kryzysu są utrata zaufania do danej waluty przez inwestorów oraz atak spekulacyjny³.

Istotą ataku spekulacyjnego jest postępowanie spekulantów mające zapewnić im zysk, powodując jednocześnie załamanie kursu waluty danego kraju. Atak spekulacyjny rozpoczyna zaciąganie przez spekulantów kredytów w słabnącej walucie narodowej. Następnym etapem jest jej natychmiastowa odsprzedaż, która staje się czynnikiem zarówno bezpośrednio wpływającym na wzrost podaży danej waluty, jak również, pośrednio, osłabiającym popyt. Masowa sprzedaż powoduje bowiem spadek zaufania do danego pieniądza. Z chwilą gdy działanie te doprowadzą już do załamania kursu atakowanej waluty, spekulanci ponownie ją kupują i używają do spłat zaciągniętego kredytu. Jednocześnie realizują zysk równy w tym przypadku różnicy między ceną zakupu waluty danego kraju na początku i na końcu wymienionej sekwencji wydarzeń⁴. W celu identyfikacji kryzysu walutowego wykorzystywane są indeksy⁵:

• Indeks presji rynkowej jest średnią ważoną średnich procentowych zmian kursu walutowego i miesięcznych zmian rezerw walutowych,

• Indeks presji spekulacyjnej, oprócz zmian nominalnego kursu walutowego i zmian poziomu rezerw, bierze także pod uwagę zmiany krajowych stóp procentowych.

Dla wyjaśnienia zjawiska kryzysów walutowych powstały trzy modele. Pierwszy model opisany przez Paula Krugmana, i określany mianem kanonicznego modelu kryzysu walutowego, powstał na bazie doświadczeń związanych z kryzysami przełomu lat siedemdziesiątych i osiemdziesiątych ubiegłego wieku, np. Argentyna, Meksyk, Brazylia. Jego istota wynikała z faktu, iż państwo z jednej strony prowadziło ekspansywną politykę fiskalną poprzez wzmożone wydatki budżetowe, w stosunku do przychodów oraz finansując deficyt budżetowy przez Bank Centralny, a z drugiej strony utrzymywało stały kurs wymiany waluty. Na dłuższą sprawę taka sytuacja była nie do pogodzenia, gdyż wpływała na zwiększenie inflacji oraz w rezultacie na realną aprecjację waluty krajowej, co w połączeniu z rosnącym importem i malejącym eksportem prowadziło do problemów z utrzymaniem kursu na stałym poziomie. W momencie gdy inwestorzy zauważyli tę sprzeczność, dochodziło do zmasowanego ataku spekulacyjnego. Bank Centralny, aby utrzymać stałą wartość waluty, musiał pozbyć się rezerw walutowych co w rezultacie prowadziło do spadku wartości waluty krajowej⁶. Drugi model został opisany przez Marice Obstfelda w 1986 roku, podobnie jak poprzedni model zakłada stosowanie przez władze monetarne kursu stałego oraz niespójności w prowadzonej w kraju polityce makroekonomicznej. Założenia tego modelu wynikają z faktu, iż w pewnych warunkach rząd i władze monetarne mogą dojść do wniosku, iż koszty utrzymania stałego kursu walutowego są nadmierne w stosunku do kosztów dewaluacji waluty⁷. Trzeci model kryzysu walutowego powstał na bazie kryzysu w Azji w latach 1997-1998. Za główną przyczynę kryzysu uważa się przewartościowane waluty azjatyckie, brak lub słaby nadzór bankowy, nadmierne zadłużenie przedsiębiorstw skutkujące wzrostem udziału złych kredytów w aktywach banków⁸.

Kolejnym rodzajem kryzysu finansowego jest kryzys bankowy. Wg profesora Kauffmana kryzys bankowy to sytuacja cechująca się runem na banki, upadkami instytucji finansowych bądź masową interwencją rządu, jak również szerokim zachwianiem bezpieczeństwa innych instytucji⁹. Również kryzys bankowy można określić jako stan, w którym system bankowy danego kraju nie jest w stanie wypełnić swej funkcji kredytowej, a wszystkie albo część banków stoi wobec groźby niewypłacalności lub nie jest w stanie wypłacać depozytariuszom ich wkładów. Niewypłacalność systemu bankowego ujawnia się na ogół z chwilą tzw. runu na banki, czyli masowego żądania przez klientów banków zwrotu ich depozytów bankowych. Bezpośrednią przyczyną kryzysu bankowego może być spadek wartości aktywów bankowych będący wynikiem dużej ilości tzw. złych kredytów, spadku kursów akcji, obligacji i cen nieruchomości posiadanych przez bank. Przyczyną niewypłacalności banków może być także upolitycznienie ich działalności, a przede wszystkim preferencyjne udzielenie kredytów sektorowi publicznemu czy przedsiębiorstwom będącym własnością członków niektórych partii, grup rządzących czy klanów rodzinnych. Niekiedy zwłaszcza w krajach rozwijających się, przyczyną trudności banków może być korupcja. Również przyczyną niewypłacalności banków może być także gwałtowne załamanie kursu waluty danego kraju, czyli zdefiniowany wyżej kryzys walutowy. Dzieje się tak wówczas, gdy banki zaciągają za granicą kredyty w obcej walucie, a uzyskane środki przeznaczają na zakup krajowych papierów wartościowych o wyższej stopie oprocentowania niż zaciągnięty kredyt. Takie działanie może doprowadzić do katastrofy w sytuacji gwałtownej deprecjacji własnej waluty, gdyż środki uzyskane z krajowych papierów wartościowych nie wystarczą do spłaty zagranicznego długu¹⁰.

Kryzysy bankowe są trudniej identyfikowane niż kryzysy walutowe, gdyż związane jest to z trudnością uzyskania informacji o operacjach finansowych, które są chronione tajemnicą bankową¹¹. W podanych powyżej definicjach występują pewne podobieństwa, m.in.: run, upadłości, interwencja (masowa) rządu. Dla pełnego przedstawienia zjawiska kryzysu bankowego rzeczą istotną jest zarysowanie jego przebiegu. Bodźcem do rozpoznania kryzysu jest zaburzenie, które zazwyczaj wynika z kilku czynników, np. zmiany w koniunkturze gospodarczej, deregulacja działalności bankowej, zmiany ustrojowe. Etap drugi to boom kredytowy i inwestycyjny. Przedsiębiorstwa oraz osoby prywatne w nadziei na utrzymanie się dobrej koniunktury w długi terminie podejmują wiele inwestycji. Charakterystyczną cechą boomu są inwestycje na rynku nieruchomości i kapitałowym , dokonywane zarówno przez banki jaki i osoby prywatne. Po okresie boomu gospodarka wchodzi w fazę załamania. Konsekwencją tego jest zmniejszenie inwestycji, popytu oraz spadek cen, czyli deflacja. Dochodzi do zaburzeń w regulowaniu zobowiązań przez klientów wobec banków, co powoduje powstawanie strat w bankach. Banki o relatywnie słabej bazie kapitałowej mogą stać się niewypłacalne, co może spowodować zawieszenie płatności wobec deponentów. Załamaniu może towarzyszyć panika ze strony klientów, jednak zjawisko to będzie miało charakter marginalny w przypadku istnienia systemów gwarantowania depozytów. Sytuacja taka prowadzi do obniżenia zaufania do sektora bankowego. Kolejny etap to działanie mające na celu przywrócenie zaufania i poprawę kondycji sektora bankowego. Etap ten jest szczególnie ważny, ponieważ umożliwia przywrócenie równowagi w zakresie pełnienia przez banki roli pośredników finansowych i zapewnienia ich bezpieczeństwa. Bardzo ważna rolę odgrywa rząd, bank centralny i instytucje gwarantujące depozyty będące najczęściej dostarczycielami pomocy finansowej, jak również sami właściciele banków i osoby nimi zarządzające. Dla tak przedstawionego przebiegu kryzysu istotnymi zjawiskami są globalizacja i dążenie do tworzenia holdingów finansowych¹².

Kryzys zadłużenie zagranicznego to sytuacja, w której dany kraj nie jest w stanie obsługiwać swego zagranicznego zadłużenia, zarówno zobowiązań rządu, jaki i firm prywatnych. Trudności z obsługą długu mogą być spowodowane krótkotrwała utratą płynności albo długookresową utratą wypłacalności, która najczęściej ma podłoże strukturalne i oznacza, że kraj nigdy nie będzie w stanie spłacić swego zadłużenia. W przypadku kryzysu płynności konieczne staję się czasowe odroczenie obsługi długu lub udzielenie dłużnikowi tymczasowego wsparcia finansowego, aby ułatwić mu przeprowadzenie procesów dostosowawczych w gospodarce umożliwiających odzyskanie zdolności płatniczej. Jeśli natomiast mamy do czynienia z kryzysem niewypłacalności, niezbędne jest częściowe lub całkowite umorzenie długu, w przeciwnym wypadku kraj zadłużony będzie musiała zawiesić obsługę zadłużenia.

W celu identyfikacji kryzysu zadłużenia zagranicznego wykorzystywane są następujące wskaźniki: relacja zadłużenia zagranicznego do PKB, relacja zadłużenia zagranicznego do wielkości rocznych wpływów z eksportu towarów i usług, relacje obsługi zadłużenia ( rat i odsetek) do eksportu, relacja odsetek do eksportu, a także struktura ( terminowa i walutowa) zagranicznych zobowiązań państwa, udział długu krótkoterminowego w ogólnej sumie zadłużenia zagranicznego, relacja krótkoterminowego zadłużenia do rezerw walutowych kraju¹³.

Kryzys systemu finansowego oznacza kompletne załamanie funkcjonowania systemu finansowego zarówno rynków, jaki i instytucji finansowych kraju. Tego rodzaju kryzys pociąga ze sobą katastrofalne konsekwencje dla przeżywającej go gospodarki. Jego występowanie uniemożliwia bowiem spełnianie przez rynek finansowy swej podstawowej funkcji, jaką jest pomoc w gromadzeniu oszczędności i ich racjonalnej alokacji¹⁴.

Do kryzysu systemu finansowego najczęściej dochodzi w wyniku rozległego kryzysu bankowego, który swym zasięgiem obejmuje dużą liczbę ważnych systemów bankowych, co destabilizuje funkcjonowanie całego systemu finansowego. Kryzys systemowy może być również następstwem kryzysu walutowego, jeśli ten ostatni wywołuje poważne zakłócenia w funkcjonowaniu krajowego systemu płatniczego¹⁵.

2. Przyczyny międzynarodowego kryzysu zadłużenia

Jednym z najpoważniejszych kryzysów zadłużeniowych z jakim musiał borykać się współczesny świat, był kryzysem lat osiemdziesiątych XX wieku. W tym czasie kraje rozwijające się wypracowały zadłużenie zagraniczne, które osiągnęło olbrzymie rozmiary. Ów kryzys miał charakter globalny nie tylko pod względem wysokości zadłużenia czy też zasięgu geograficznego, ale również pod względem jego struktury i skutków finansowych, gospodarczych, społecznych¹⁶. Literatura przedmiotu podaje szereg czynników, które stały u podstaw międzynarodowego kryzysu zadłużeniowego¹⁷:

• Wzrost cen ropy naftowej,

• Zmiana realnej stopy procentowej,

• Zmiany terms of trade krajów dłużniczych,

• Protekcjonistyczna polityka handlowa krajów rozwiniętych,

• Recesja gospodarcza krajów uprzemysłowionych.

Jako najpoważniejszą przyczynę wyżej wspomnianej sytuacji ekonomiczno – gospodarczej, wymienia się najczęściej wzrost cen ropy naftowej¹⁸. W latach 1973 – 1974 ów wzrost był czterokrotny, a w katach 1978 – 1979 dwukrotny. Do jego bezpośrednich skutków zaliczamy przede wszystkim wzrost wydatków na import, które dotknęły kraje importujące ropę naftową. Jeżeli chodzi zaś o skutki mające charakter pośredni, to generalnie możemy do nich zaliczyć wzrost zadłużenia krajów rozwijających się. Co więcej wzrost cen ropy naftowej ma również swój udział w zwiększeniu się ekspansji kapitału pożyczkowego poprzez powiększenie podaży wolnych i dostępnych środków finansowych.

Kolejną wymienianą w literaturze przyczyną jest zmiana realnej stopy procentowej. Realna stopa procentowa jest to stopa nominalna pomniejszona o występujący poziom inflacji¹⁹. W latach siedemdziesiątych była ona bardzo niska, a czasami nawet ujemna, co było spowodowane bardzo wysokim poziomem inflacji. Zjawisko to zachęcało do zaciągania coraz to większej ilości kredytów. W najbliższych latach realna stopa znacznie wzrosła (z 9,2% do 16,6 % na przestrzeni trzech lat), co przyczyniło się do zwiększenia się kosztów związanych z zaciąganiem nowych kredytów, ale i do zwiększenia się ciężaru obsługi długów już istniejących.

Terms of trade to: „miara stosunku, w jakim eksport jednego kraju jest wymieniany na eksport innego kraju”²⁰. Owe relacje cen również w znaczący sposób przyczyniły się do powstania międzynarodowego kryzysu zadłużeniowego w latach osiemdziesiątych. Terms of trade krajów rozwijających się uległy znaczącej poprawie, jako następstwo szybkiego wzrostu cen surowców przy wolniejszym wzroście cen na artykuły przemysłowe. Spowodowało to przyrosty eksportu. W kolejnych latach niestety wskaźnik uległ znacznemu pogorszeniu w przypadku krajów dłużniczych, ponieważ ceny surowców spadły. Aby zachować równowagę konieczne było finansowanie importu, co z kolei spowodowało zaciąganie następnych pożyczek.

Protekcjonistyczna polityka handlowa krajów rozwiniętych miała również swój udział w ograniczeniu możliwości płatniczych krajów rozwijających się. Eksport państw, które były zadłużone napotykał na swojej drodze wiele barier rynkowych krajów rozwiniętych, szczególnie te o charakterze pozataryfowym.

Jako ostatnią przyczynę podaje się recesję, czy też załamanie koniunktury w państwach o wysokim stopniu uprzemysłowienia. Była ona spowodowana głównie szokiem naftowym oraz antyinflacyjną polityką makroekonomiczną.

Powyższe czynniki były zaliczane do tych o charakterze zewnętrznym. Istnieje również szereg czynników wewnętrznych²¹:

• Antyimportowa strategia rozwoju,

• Nieefektywne wykorzystanie kredytów zagranicznych,

• Błędna polityka makroekonomiczna,

• Ucieczka kapitału krajowego za granicę.

Ważnym wewnętrznym źródłem kryzysu była substytucja importu przemysłowego poprzez produkcję krajową, która głównie była uruchomiona dzięki kredytom zza granicy. Produkcja o charakterze przemysłowym była zacofana technologicznie i niska jakościowo, a to uniemożliwiało wręcz jej zbyt za granicami państwa.

Nieefektywne wykorzystanie kredytów polegało np. na inwestycji nieprodukcyjnej, wzrost konsumpcji a nawet na pokrywanie deficytu budżetowego²². Pojawiał się wzrost długów, któremu nie towarzyszył wzrost eksportu, który pomógłby pokryć długi.

Rozpatrując kryzys z punktu widzenia polityki makroekonomicznej, generalnie chodzi o stosowanie ekspansywnej polityki fiskalnej, zbyt niskie stopy procentowe oraz wysokie kursy walut²³.

Ucieczka rodzimego kapitału za granicę (tzw, capital flight), była spowodowana niską stopą procentową i nadwartościowymi kursami walutowymi. Rosnąca inflacja powodowała wymianę pieniądza na dewizy, aby uniknąć strat w przypadku załamania się kursu krajowego. Ponieważ deficyt budżetowy oraz zadłużenie państwa rosło, inwestorzy obawiając się niewypłacalności rządu wywoziły kapitał za granice kraju.

3. Struktura zadłużenia i ciężar jego obsługi

Kryzys zadłużeniowy wybuchł w 1982r. kiedy Meksyk, jeden z najbardziej zadłużonych krajów Trzeciego Świata, zawiesił obsługę swego zadłużenia zagranicznego ze względu na wyczerpanie się rezerw dewizowych. Kryzys szybko przeniósł się na inne kraje w Ameryce Łacińskiej, Afryce, Azji i Europie Wschodniej. Ameryka Łacińska była najbardziej regionem zadłużonym w kategoriach bezwzględnych. W momencie wybuchu kryzysu zadłużeniowego na Amerykę Łacińską przypadło ok. 47% długów, na Azję 30%, a na Afrykę ok. 18%. Około 50% zadłużenia przypadało na 17 najbardziej zadłużonych krajów o średnim poziomie dochodu, dla który opracowano specjalny plan pomocy finansowej (tzw. Plan Bakera).

O wysokim stopniu koncentracji zadłużenia w Ameryce Łacińskiej świadczą wierzytelności banków komercyjnych wobec krajów tego regionu. W 1982. tylko na cztery kraje (Brazylię, Meksyk, Argentynę i Wenezuelę) przypadało 73% wszystkich wierzytelności banków komercyjnych wobec 17 krajów Bakera. O dużym stopniu ekspozycji kredytowej banków w omawianych krajach świadczy relacja wierzytelności w stosunku do ich kapitału własnego. Poprawa kondycji banków dokonała się m.in. dzięki spisaniu części długów na straty, odbudowaniu rezerw, a także sprzedaży części długów z dyskontem na rynku wtórnym lub ich zamianie na udziały kapitałowe w majątku dłużnika.

Duża koncentracja zadłużenia krajów Ameryki Łacińskiej w bankach komercyjnych, w tym zwłaszcza amerykańskich, powodowała, że bezpieczeństwo światowego systemu bankowego zależała praktycznie od rozwiązania problemów płatniczych tego regionu. Zainteresowany przede wszystkim był tym żywo rząd Stanów Zjednoczonych, który gwarantował większość udzielonych Ameryce Łacińskiej kredytów. Dlatego też stanowisko administracji amerykańskiej miało decydujący wpływ na sposób rozwiązywania kryzysu zadłużeniowego²⁴

4. Wskaźniki zadłużenia

Stopień obciążenia gospodarki zadłużeniem można mierzyć za pomocą różnych wskaźników²⁵:

• Relacja długu do rocznego produktu narodowego brutto (GNP), która obrazuje zdolność gospodarki do wytworzenia towarów i usług potrzebnych na spłatę długu. Wg Banku Światowego relacja ta nie powinna przekroczyć 50%.

• Stosunek wielkości długu do rocznych wpływów z eksportu towarów i usług, którego wartością graniczną jest 275 %. Wskaźnik ten odzwierciedla możliwość plasowania wytworzonych w kraju dóbr i usług na rynkach zagranicznych i uzyskiwania z tego tytułu wpływów dewizowych potrzebnych na spłatę długu.

• Relacja obsługi długu do rocznych wpływów z eksportu towarów i usług, która uwzględnia nie tylko kwotę długu, ale także jego cenę, czyli stopę procentową. Relacja ta nie powinna być wyższa niż 30%. Im większą część wpływów z eksportu przeznacza się na obsługę zadłużenia, tym mniej środków można przeznaczyć na niezbędny import, inwestycje i szeroko pojmowany rozwój gospodarczy.

5. Skutki kryzysu zadłużeniowego

Kryzys zadłużeniowy spowodował poważne zagrożenia dla sfery ekonomicznej, finansowej, społecznej i politycznej, nie tylko dla krojów zadłużonych, ale i również dla gospodarki światowej. W skali światowej największym zagrożeniem była możliwość destabilizacji światowego systemu finansowego. Zagrożenie związane było z możliwością formalnego ogłoszenia niewypłacalności przez największych dłużników Ameryki Łacińskiej, co mogło doprowadzić do bankructwa banków amerykańskich o dużej ekspozycji kredytowej w regionie. Kolejnym negatywny skutkiem kryzysu międzynarodowego zadłużenia był spadek dynamiki wzrostu krajów wierzycielskich spowodowany drastycznym ograniczeniem importu przez kraje dłużnicze, próbujące w ten sposób wygospodarować środki na spłatę długów. Ograniczenie importu przez kraje dłużnicze wpływało na spadek dynamiki eksportu krajów wierzycielskich, a następnie spadek tempa ich wzrostu gospodarczego²⁶.

Rosnące obciążenie dla wielu krajów stanowi obsługa zadłużenia zagranicznego, pociąga za sobą skutki społeczne o zasadniczym znaczeniu dla gospodarki światowej. Konieczność wygospodarowania dużych środków na obsługę zadłużenia zmuszała kraje dłużnicze do podjęcia ostrej polityki dostosowawczej zalecanej przez Międzynarodowy Fundusz Walutowy, zmierzając do szybkiej poprawy bilansu obrotów bieżących i odzyskania w ten sposób zdolności do obsługi zadłużenia. Uznanie deficytu budżetowego za główną przyczynę nierównowagi wewnętrznej i zewnętrznej prowadziło logicznie do zalecania środków ograniczających ogólną wielkość popytu oraz poprawiających konkurencyjność eksportu²⁷

Kraje dłużnicze realizujące programy dostosowawcze mogły liczyć na pomoc finansową Funduszu i pewne ulgi odnośnie spłaty zadłużenia ze strony wierzycieli, ale tylko wtedy gdy spełniały warunki programu dostosowawczego. Ciężar procesu dostosowawczego spadał na kraje dłużnicze, ponieważ w praktyce dopływ nowych kredytów był znikomy w stosunku do potrzeb płatniczych krajów zadłużonych. Drastyczna polityka deflacyjna prowadziła do recesji w gospodarce oraz odpływu netto kapitału z krajów zadłużonych do krajów wierzycielskich ze wszystkimi tego negatywnymi konsekwencjami dla zadłużonych gospodarek. Duża skała ujemnego transferu netto kapitału negatywnie wpływała na gospodarki i dobrobyt krajów zadłużonych. Powodowała przede wszystkim obniżenie tempa wzrostu dochodu narodowego, obniżenie poziomu inwestycji, wzrost bezrobocia, spadek importu, nasilenie procesów inflacyjnych, a w konsekwencji spadek poziomu życia ludności²⁸.

6. Międzynarodowa strategia rozwiązywania kryzysu zadłużeniowego

Międzynarodowa strategia rozwiązywania kryzysu zadłużeniowego, powstała dzięki współpracy Banku Światowego, Międzynarodowego Funduszu Walutowego i banków komercyjnych²⁹. Celem jej opracowania było przede wszystkim ochronienie systemu bankowego przed możliwą destabilizacją. Międzynarodowy Fundusz Walutowy opracował szereg planów dostosowawczych służących właśnie temu celowi, dzięki którym możliwe były negocjacje w kwestii restrukturyzacji zadłużenia. Obejmowały one:

• Odroczenie długu i określenie nowego terminu jego spłaty (debt reschelduing),

• Refinansowanie długu (debt financing), polegające na [przedłużeniu terminu spłaty, bądź udzielenie pożyczki na spłatę zobowiązań,

• Redukcja długu (debt relief)

Oficjalna strategia narodziła się w latach osiemdziesiątych w czasach kryzysu i na jego przykładzie zostanie ona omówiona.

W pierwszej fazie przypadającej na lata 1982 – 1985, opierała się ona na następujących zasadach:

• MFW opracowuje dla krajów zadłużonych programy dostosowawcze (aby przywrócić równowagę w bilansie płatniczym),

• Kraj spełniający warunki programu dostosowawczego, otrzymuje możliwość zaciągnięcia kredytu w MFW

• Negocjacje wierzycieli w sprawie restrukturyzacji zadłużenia.

Była to strategia określana mianem przesuwanej w czasie (muddling through), aczkolwiek w dłuższej perspektywie czasowej nie przynosiła ona pożądanych skutków. Pozytywnym jej aspektem było, iż obroniła światowy system finansowy przed załamaniem.

W drugiej fazie (1986 – 1988),strategia uległa zmianie podobnie jak wszystkie programy dostosowawcze (między innymi czas jego trwania uległ zwiększeniu). Nowe programy otrzymały nazwę: „pro wzrostowych programów dostosowań strukturalnych”³⁰. Sekretarz Skarbu USA James Baker opracował nowy plan rozwiązania problemu jakim było zadłużenie. Polegał on między innymi na zastosowaniu nowych programów dostosowawczych, zwiększeniu ilości pożyczek bankowych dla zadłużonych państw oraz większym kredytowaniu ze strony Banku Światowego. Ponadto był ona również autorem nowych technik restrukturyzacji zadłużenia, jako że te również musiały ulec zmianie. Obejmowały one głównie³¹:

• Zamianę długu na dług pomiędzy bankami,

• Wykup długu z dyskontem przez kraje dłużnicze,

• Wymianę długo na obligacje długoterminowe,

• Zamianę długu na udziały kapitałowe w przedsiębiorstwach,

• Wymianę długu na wydatki związane z ochroną środowiska.

Wybór oraz zakres zastosowania danej techniki zależał od wierzyciela i miał dobrowolny charakter. Sytuacja dłużników po zakończeniu drugiego etapu nie uległ większej poprawie, dlatego konieczne było rozpoczęcie kolejnego.

Trzecia faza rozpoczęła się w 1989 roku wraz z ogłoszenie przez Nicholasa Brady`ego planu umożliwiającego redukcję zadłużenia krajów zarówno biednych jak i tych o średnim poziomie dochodów. Mogły one tego dokonać po spełnieniu następujących warunków:

• Pojęcie programy reform uzgodnione wcześniej z MFW i Bankiem Światowym,

• Banki komercyjne przeprowadzą redukcję zadłużenia ustanawiając klauzulę w umowach restrukturyzacyjnych,

• MFW i Bank Światowy przekażą fundusze na rzecz redukcji zadłużenia.

Kraje, które pomimo pomocy nie były w stanie sobie poradzić z redukcją zadłużenia, a więc te najbiedniejsze, mogły skorzystać z Inicjatywy dla Biednych Krajów Nadmiernie Zadłużonych. Kraje te powinny również zminimalizować biedę, poprzez stosowanie specjalnej polityki makroekonomicznej, strukturalnej i społecznej.

7.Główni wierzyciele

Do grupy głównych światowych wierzycieli zaliczamy dwa najważniejsze kluby: Paryski i Londyński. Klub Paryski to: „nieformalne stowarzyszenie przedstawicieli rządów 19 państw wierzycielskich, zawiązane w celu wypracowania rozwiązań umożliwiających państwom dłużnikom spłatę ich zadłużenia, m.in. na drodze jego restrukturyzacji lub częściowego umorzenia; dotyczy wyłącznie długów sektora publicznego, gwarantowanych przez państwa”³². Jego początki sięgają 1956 roku, kiedy pogrążona wówczas w kryzysie Argentyna spotkała się ze swoimi głównymi wierzycielami w Paryżu. Obecnie członkowie klubu spotykają się raz na pół roku w ministerstwie gospodarki, finansów i przemysłu, znajdującym się w Paryżu³³. Do 2009 roku Klub Paryski zawarł blisko 408 porozumień z 86 krajami – dłużnikami. Polska zawarła ostatnie porozumienie w 2005 roku, kiedy to wynegocjowała zgodę na przedterminową spłatę większej części z 12,3 mld długu wobec krajów członkowskich Klubu w tym np. Danii, Finlandii, Holandii, Niemiec i Wielkiej Brytanii.

Klub Londyński z kolei, to nieformalna grupa ok. 500 banków komercyjnych będących wierzycielami państw, która zajmuje się problemami związanymi ze spłatą długów³⁴. Pierwsze spotkanie odbyło się w 1976 roku i dotyczyło głównie kwestii Zairu. Współcześnie spotkania odbywają się nieregularnie, w przypadkach kiedy jakieś z państw dłużniczych zwróci się z prośbą o pomoc³⁵.

8. Zapobieganie kryzysom i łagodzenie ich skutków

Jak powszechnie wiadomo prościej jest zapobiec kryzysowi niż potem zmagać się z jego skutkami, dlatego opracowano kilka metod ułatwiających jego zapobieganiu³⁶. Pierwsze, należy zwiększyć przejrzystość w międzynarodowych stosunkach finansowych, która jest uzależniona od prawdziwości i aktualności informacji dotyczących sytuacji finansowej i gospodarczej. MFW opracował niezwykle pomocne wskaźniki alarmujące, np. poziom deficytu budżetowego, obrotów bieżących i zadłużenia zagranicznego oraz rezerw walutowych w relacji do PKB. Ponadto zalecane jest powołanie izby rozrachunkowej, monitorującej pożyczki.

Wzmocnienie systemów bankowych i finansowych było drugim z proponowanych rozwiązań. Niezbyt silne systemy są doskonałym źródłem dla długotrwałych i negatywnych w skutkach kryzysów o charakterze gospodarczym. Można je wzmocnić za pomocą poprawy regulacji nadzorczych, poprzez przestrzeganie wymogów kapitałowych i ujawnianie aktualnych informacji dotyczących operacji pożyczkowych dokonanych przez banki. Powyższym propozycjom sprzyjają opracowane przez MFW standardy i kodeksy, które są potem przez wspomnianą instytucję kontrolowane, ponieważ one również mają swój udział w przeciwdziałaniu kryzysom.

Kolejną możliwością jest zwiększenie udziału sektora prywatnego w kosztach rozwiązywania kryzysów finansowych. Głównie koszty ponosiły międzynarodowe instytucje czy bogatsze państwa. Założono, iż udział prywatnych wierzycieli poprawiłby dyscyplinę rynku i pomógłby w ograniczaniu powstających często nadużyć.

Ostatnim z zaprezentowanych rozwiązań jest dostarczenie płynności, które zapobiegałoby przenoszeniu się kryzysów na inne państwa. MFW utworzył prewencyjną linię kredytową, która umożliwia krajom „niewinnym” korzystanie ze środków tam zgromadzonych w sposób nieograniczony. W rzeczywistości jednak korzystanie z niej było obwarowane licznymi warunkami, także żaden z zagrożonych krajów z niej nie skorzystał.

Niestety, wspomniane możliwości nie są w stanie całko wiece zapobiec powstawaniu kryzysu, aczkolwiek z całą pewnością mogą one ograniczyć jego negatywne skutki i ułatwić walczenie z nim w chwili gdy już wystąpi.

9. Zadłużenie zagraniczne Polski a kryzys w USA

Kryzys, który rozpoczął się w Stanach Zjednoczonych w 2007 roku, to największy kryzys współczesnych czasów po tym, który miał miejsce w 1929 roku. Ów kryzys dotknął niemal każdą ze sfer gospodarczych zarówno w samych Stanach Zjednoczonych jak i reszcie świata. Do jego głównych przyczyn zalicza się przede wszystkim niezbyt sprawny nadzór bankowy, który był wykształcony już bardzo dawno i nie został zniwelowany. Sfera obrotów finansowych została wyalienowana i to doprowadziło do późniejszego dysonansu w krajach wysoko rozwiniętych, np. w USA PKB w latach 1945 – 2000 wzrosło dwudziestopięciokrotnie, natomiast obroty finansowe aż tysiąckrotnie³⁷. Stało się to główną przyczyną powstania eurorynków czyli rynków o charakterze międzynarodowym, gdzie ogromne korporacje mogły swobodnie funkcjonować. Działalność kredytowa banków komercyjnych zaczęła funkcjonować bez żadnych ograniczeń, a podaż pieniądza zaczęto sukcesywnie zwiększać poprzez udzielanie kredytów i pożyczek, które mógł w rzeczywistości uzyskać każdy, nawet te osoby które nie posiadały zdolności kredytowej. Za symboliczny początek kryzysu uznaje się 3 stycznia 2007 roku, kiedy upadła spółka Ownit Mortgage Solutions Inc., która słynęła z udzielania ryzykownych kredytów hipotecznych ludziom nie posiadającym zdolności do ich zaciągania. W kolejnych miesiącach upadło około 25 instytucji, które oferowały tego rodzaju kredyty. Nie obyło się bez interwencji władz państwowych – 31 sierpnia George Bush ogłosił program pomocy dla osób nie radzących sobie ze spłatą kredytów hipotecznych. Niestety sytuacja nie ulegała poprawie, więc Bank Rezerw Federalnych zmuszony był do udzielenia pożyczki w wysokości łącznie 41 mld USD, która miała uratować sytuację banków komercyjnych. 2008 rok obfitował w serię bankructw. Jako następstwo pojawienia się tzw. Zapaści bankowej, największe w Stanach instytucje hipoteczne zostają przejęte przez państwo. Kryzys zaczyna rozprzestrzeniać się na resztę świata (np. w Europie następuje przejęcie banku Fortis). Senat USA w październiku2008 roku przyjął tzw. plan Paulsona( sekretarza skarbu), który zakładał wykupienie złych długów bankowych przez państwo. Konsekwencją kryzysu jest między innymi spadek poziomu zaufania na rynku w skali międzynarodowej. Bankrutują znane firmy np. General Motors czy Chrysler. Następuje recesja w europejskich gospodarkach, gdzie wyjątkiem jest Polska, która w II kwartale 2009 roku odnotuje wynik dodatni na poziomie 1,1%³⁸.

Rysunek 1. Zadłużenie zagraniczne Polski

Jak widać kryzys zadłużeniowy dotknął również naszego kraju. Zadłużenie zagraniczne Polski na koniec 2010 roku kształtowało się na poziomie 2/3 PKB³⁹. Zadłużenie zatem jest naprawdę solidne i wymaga opamiętania się rządu i rozpoczęcia realnych prób nad jego zlikwidowaniem.

Jak widać istnieją szanse, aby móc sprawnie i skutecznie przeciwdziałać kryzysowi w momencie kiedy się pojawi. Państwo powinno jednak dążyć do takiego stanu rzeczy, aby powyższe zjawisko w ogóle nie miało miejsca, albo by ograniczało się do minimalnych w występowaniu skutków. Jak pokazała historia, kraje pomimo kryzysów olbrzymiego formatu potrafiły się z nich podźwignąć i potem sprawnie funkcjonować, jednakże zawsze pozostaje pewnego rodzaju ślad. Rządy państw powinny być również świadome faktu, iż współcześnie w czasach globalizacji, kryzys nigdy nie będzie ograniczał się do jednego kraju, zawsze będzie on wpływał na sytuację pozostałych państw a nawet może całego świata. Warto więc, aby nasza wiedza dotycząca sytuacji gospodarczej stale się poszerzała, jako że może pomóc w przyszłości w radzeniu sobie w sytuacjach dla nas niekorzystnych.

Bibliografia

1. Budnikowski A., Międzynarodowe Stosunki Gospodarcze, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 2006

2. Budnikowski A.: Zadłużenie jako problem globalny, PWE, Warszawa 1991, s. 67 – 80

3. Kalinowski M., Prohonis M., Gospodarka- nowe perspektywy po kryzysie, Wydawnictwo Fachowe, Warszawa 2010

4. Kaufman G.G.: Banking and currency crisis: a taxonomy and review. Loyola University of Chicago Working Paper, November 1999

5. Małecki W., Sławiński A., Piasecki R., Żuławska U., Kryzysy walutowe, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2001

6. Miklaszewski S., Międzynarodowe Stosunki Gospodarcze, Difin, Warszawa 2006

7. Osiński K., Biznes Międzynarodowy na progu XXI wieku-kompendium, Wydawnictwo Zachodniopomorskiej Szkoły Biznesu w Szczecinie, Szczecin 2010

8. Sołtysiak M.: Kalkulacja pieniądza na rynkach finansowych, Oficyna Wydawnicza Politechniki Rzeszowskiej, Rzeszów 2007

9. Szczepańska O., Sotomska-Krzysztofik P., Reżim kursowy a kryzysy walutowe – czy możliwy jest kryzys walutowy w warunkach kursu płynnego?, W; Bank i Kredyt, wrzesień 2003

10. http://encyklopedia.pwn.pl/haslo.php?id=3923086

11. http://mfiles.pl/pl/index.php/Terms_of_trade

12. http://portalwiedzy.onet.pl/125635,,,,klub_londynski,haslo.html

13. http://wykresygieldowe.bblog.pl/wpis,to;zadluzenie;zagraniczne;polski;powoduje;spadekzlotowki,47840.html

14. http://www.stosunkimiedzynarodowe.info/haslo,Klub_Londynski

15. http://www.stosunkimiedzynarodowe.info/haslo,Klub_Paryski

---

1. S. Miklaszewski, Międzynarodowe Stosunki Gospodarcze, Difin, Warszawa 2006, s. 114.↩

2. M. Kalinowski, M. Prohonis, Gospodarka- nowe perspektywy po kryzysie, Wydawnictwo Fachowe, Warszawa 2010, s. 19.↩

3. K. Osiński, Biznes Międzynarodowy na progu XXI wieku-kompendium, Wydawnictwo Zachodniopomorskiej Szkoły Biznesu w Szczecinie, Szczecin 2010, s. 197↩

4. A. Budnikowski, Międzynarodowe Stosunki Gospodarcze, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 2006, s. 417.↩

5. W. Małecki, A. Sławiński, R. Piasecki, U. Żuławska, Kryzysy walutowe, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2001, s.14.↩

6. K. Osiński, Biznes…,op.cit., s. 198↩

7. O. Szczepańska, P. Sotomska-Krzysztofik, Reżim kursowy a kryzysy walutowe – czy możliwy jest kryzys walutowy w warunkach kursu płynnego?, W; Bank i Kredyt, wrzesień 2003 s. 6.↩

8. A. Budnikowski, Międzynarodowe …, s. 425.↩

9. G.G. Kaufman: Banking and currency crisis: a taxonomy and review. Loyola University of Chicago Working Paper, November 1999, s. 1.↩

10. A. Budnikowski, Międzynarodowe…, s. 418-419.↩

11. S. Miklaszewski, Międzynarodowe…, s. 116.↩

12. K. Osiński, Biznes międzynarodowy…, s. 193-194.↩

13. S. Miklaszewski, Międzynarodowe…, s. 117.↩

14. A. Budnikowski, Międzynarodowe…, s.419.↩

15. S. Miklaszewski, Międzynarodowe…,s. 118.↩

16. S. Miklaszewski: Międzynarodowe…, op.cit., s. 124↩

17. Ibidem, s. 125↩

18. A. Budnikowski: Międzynarodowe…, op.cit., s. 405↩

19. M. Sołtysiak: Kalkulacja pieniądza na rynkach finansowych, Oficyna Wydawnicza Politechniki Rzeszowskiej, Rzeszów 2007, s. 14↩

20. http://mfiles.pl/pl/index.php/Terms_of_trade↩

21. S. Miklaszewski: Międzynarodowe…, op.cit., s. 127↩

22. Ibidem, s.127↩

23. A. Budnikowski: Zadłużenie jako problem globalny, PWE, Warszawa 1991, s. 67 - 80↩

24. S. Miklaszewski, Międzynarodowe…, s. 131-132.↩

25. S. Miklaszewski, Międzynarodowe…, s. 130.↩

26. Ibidem, s. 133.↩

27. A. Budnikowski, Międzynarodowe…,s. 407.↩

28. S. Miklaszewski, Międzynarodowe…, s. 135.↩

29. S. Miklaszewski: Międzynarodowe…, op.cit., s.136↩

30. S. Miklaszewski: Międzynarodowe…, op.cit., s.138↩

31. Ibidem, s. 139↩

32. http://encyklopedia.pwn.pl/haslo.php?id=3923086 [23.03.2011]↩

33. http://www.stosunkimiedzynarodowe.info/haslo,Klub_Paryski [23.01.2010]↩

34. http://www.stosunkimiedzynarodowe.info/haslo,Klub_Londynski [15.03.2011]↩

35. http://portalwiedzy.onet.pl/125635,,,,klub_londynski,haslo.html [13.02.2011]↩

36. S. Miklaszewski: Międzynarodowe…, op.cit., s.157↩

37. K. Osiński: Biznes…, op.cit., s. 209↩

38. Ibidem, s. 211↩

39. http://wykresygieldowe.bblog.pl/wpis,to;zadluzenie;zagraniczne;polski;powoduje;spadekzlotowki,47840.html↩