CHARAKTERYSTYKA WSPÓŁCZESNEGO POKOLENIA MŁODZIEŻY W ŚWIETLE LITERATURY

I. Definicja młodzieży i charakterystyka okresu dorastania

Młodzież to„społeczno-demogra­ficzna kategoria osobników, pozos­tająca w stadium przejściowym po­między okresem dzieciństwa i doras­tania a dorosłością, równoznaczną z osiągnięciem samodzielności eko­nomicznej i społecznej” (W. Pomykało, 1993, s. 380).

Według kryteriów wiekowych wyróżnić można zarówno młodzież szkolną (szkoły podstawowe i średnie) oraz studencką, ale także trzydziestolatków ze względu na ich styl życia.

Młodzież w wieku 13-17 lat to nastolatki, natomiast od 18 do 24 roku życia to wiek młodzieńczy (por. A. Jachnis, J. F. Terelak, 1998, s. 355).

Z punktu widzenia psychologii rozwojowej młodość charakteryzuje się:

„1) krytycyzmem myślenia i zorientowaniem ku przyszło­ści

2) skłonnością do oceny zasad moralnych i warto­ści, jakimi kierują się dorośli

3) świadomym po­szukiwaniem samoidentyfikacji”

(W. Pomykało, 1993, s. 380).

Młodość to zjawis­ko nie tylko biologiczne, ale również społeczne i kulturowe.

Treść i zakres pojęcia młodości, wielkość kategorii młodości, jej cechy szczególne, status oraz rola w społeczeństwie, zależą od warunków rozwoju cywilizacyjnego, charakteru kultury, a także systemu wychowania i socjalizacji.

Obecnie wydłuża się okres przejściowy, w którym młodzież zmierza do statusu pełnoprawności w społe­czeństwie.

„Wydłużanie się stadium młodości wiąże się z:

1) bezwzględnym i relatywnym wzrostem liczebności i udziału młodzieży w strukturze demograficznej i społecznej

2) akceleracją biologiczną, czyli wcześniejszym we współczesnych pokoleniach osiąganiem przez młodych ludzi doj­rzałości fizycznej i płciowej

3) wydłużeniem okresu zdobywania przez młodych niezależności ekonomicznej i społeczno-zawodowej” (W. Pomykało, 1993, s. 380).

Granice wieku młodzieżowego obniżają się (do 14-15, a nawet 12 roku życia) i podwyższeniu - najczęściej do lat 24-25, a coraz częściej również przekraczają próg 30 lat. „Tak, więc w zależności od środowiska społecznego, w którym upływa dzieciństwo i młodość osobnika, okres jego nauki szkolnej, podejmowania pracy zawodowej czy założenia własnej rodziny - przynależność do kate­gorii młodzieżowej może trwać nie dłużej niż 3 do 5 lat, ale może też rozciągnąć się do 15 i więcej lat”
(W. Pomykało, 1993, s. 380).

Zmienność sytuacji społecznej, decydującej o ce­chach współczesnej młodzieży, wiąże się z przeobrażeniami, jakie po II wojnie światowej zachodzą szybko w tech­nice i produkcji przemysłowej, w strukturach społecz­no-zawodowych, oraz w dominujących wartościach i stylach życia. Do symptomów tej historycznie nowej sytuacji zaliczyć można:

„1) powsze­chność szkolnego przysposobienia do zawodu i stałe wydłużanie się okresu skolaryzacji

2) gwałtowny wzrost ruchliwości przestrzennej i społecznej młodych roczników

3) malejący zasięg kontaktów dzieci z ro­dzicami i równoległy wzrost wpływu grup rówieś­niczych oraz środków masowego przekazu (prasa, radio, telewizja, wideo-kasety)”

4) rozbieżności wzo­rów wychowawczych upowszechnionych w rodzinie i w pozarodzinnych środowiskach socjalizacji” (W. Pomykało, 1993, s. 380).

W wieku dorastania następuje przeobrażenie dziecka w osobę dorosłą. W tym okresie zachodzą zmiany fizyczne i psychiczne, które pozwalają na spełnienie zadań właściwych człowiekowi dorosłemu, czyli zadań rodzinnych i społeczno – zawodowych.

Dorastanie społeczne polega „z jednej strony, na rozwoju świadomości społecznej, tj. kształtowaniu się ocen, przekonań i postaw moralnych oraz nastawień społecznych, z drugiej zaś na przygotowaniu się do określonej roli społecznej i podejmowaniu coraz to bardziej odpowiedzialnych zadań społecznych (...)” (R. Łapińska, M. Żebrowska, 1975, s. 664).

Rozwój umysłowy polega na ilościowym wzroście poszczególnych funkcji umysłowych oraz jakościowym skoku w zakresie procesów myślenia, czyli przejście od etapu myślenia konkretnego na etap myślenia abstrakcyjnego. Możliwa jest większa efektywność uczenia się, zdolność rozwiązywania problemów teoretycznych i praktycznych. Rozumienie związków między zjawiskami, praw i uogólnień prowadzi do lepszej orientacji w otaczającej rzeczywistości.

W dojrzewaniu emocjonalnym pobudliwość i niestałość emocjonalna ustępują miejsca stałości i równowadze. „Zwiększa się skala przeżyć emocjonalnych, wzbogaca treść uczuć, wzmaga jej znaczenie rozwój tzw. rozwój uczuć wyższych-moralnych, społecznych, estetycznych”
(R. Łapińska, M. Żebrowska, 1975, s. 665).

Natomiast w dorastaniu kulturowym jednostka przekształca się stopniowo z biernego odbiorcy dóbr kulturalnych w coraz bardziej aktywnego i odpowiedzialnego współtwórcę tych dóbr.

„Reklama zdobyła wszystkie pozycje (...). Stała się nauczycielką naszych dzieci, które odsiadują w szkole osiem godzin, a przed telewizorem gorliwie nawet tysiąc godzin. Oglądają w napięciu nasze filmiki i w ten sposób reklama staje się również nauczycielką życia” (O. Toscani za J. Seguela, 1995, s. 163).

W dziedzinie wychowania młodzieży ogromny wkład wnieśli psycholodzy rozwojowi i społeczni. Najbardziej burzliwym etapem dojrzewania jest okres adolescencji.

Czasem w świat młodych ludzi wdziera się bunt, którego przyczyną może być dogmatyczna, autorytatywna struktura świata dorosłych. Często powodem buntu są patologia rodzinna i społeczna, brak więzów rodzinnych, upadek autorytetu rodziców lub też konsumpcyjny styl życia. Bunt dodaje energii życiowej, przewagi nad niezrozumiałym światem ludzi dorosłych. Często przekształca się on w styl życia młodego pokolenia.

Innym przejawem aktywności młodzieży jest zachowanie o charakterze „wybryku”, który nie mieści się w akceptowanych społecznie formach zachowania. Jest ono związane z dokonywaniem czynów niezwykłych, odważnych i bohaterskich.

Silnych wrażeń poszukuje młodzież w filmie, literaturze i muzyce.

W obszarze socjalizacji człowieka występuje zjawisko uczenia się zachowań specyficznych dla danego społeczeństwa. Poprzez działalność symboliczną młodzi ludzie przyzwyczajają się do przezywania wartości, do formułowania ocen, kształtowania różnych form aktywności.

II. Charakterystyka współczesnej młodzieży

Proces osiągania przez młodzież obywatelskiej dojrzałości następuje w warunkach rozpadu norm społecznych oraz sztucznie wydłużonego okresu kształcenia z powodu wzrostu bezrobocia wśród młodzieży.

Obecne pokolenie młodzieży zorientowane jest na wygodne życie wolne od trosk materialnych. Młodzież lat dziewięćdziesiątych „przedkładała wartości materialne nad duchowe, pracę dla idei na rzecz mieszczańskiego etosu i wartości konsumpcyjnych. Pokolenie nastawione było na życie tu i teraz w zlaicyzowanym systemie społecznym. Wartością dla nich był tak zwany zdrowy styl życia: zgrabna sylwetka, dobra kondycja, zdolność koncentracji umysłu, to, co ma znaczenie w świecie biznesu”
(M. Jędrzejewski, 1999, s. 32)

Kształtowanie planów życiowych charakteryzuje się dużą zdolnością do wybiegania myślami i marzeniami w przyszłość.

Obecne pokolenie młodzieży wykształciło się w wyniku transformacji ustrojowej w Polsce, w wyniku otwarcia polskiego rynku na dodatni, kolorowy świat. W okresie przemian społeczno-gospodarczych, chaosu politycznego i niejasności ideologicznych, kolejnych zmian rządów, wstrzymywania i przyspieszania reform, kolejnych deklaracji, czyli w okolicznościach niezbyt zrozumiałych dla młodych ludzi.

Dlatego też oni sami znaleźli się w próżni. I w tę oto próżnię wdarł się oszałamiająco kolorowy świat. Radio rozbrzmiało polifonią nowych stacji, a w kioskach zabrakło miejsca dla wszystkich kolorowych czasopism, i ilość kanałów w telewizji umożliwiła oglądanie tego świata baz ruszania się z fotela. Ze wszystkich stron rozległy się głosy nawołujące, zachęcające do kupienia, do odwiedzenia, obejrzenia, posłuchania, spróbowania, do wzięcia udziału. Młodzi ludzie dostali zawrotu głowy i przyjmują wszystko tak, jak im się poda.

Wszystkożerna machina reklamy i komercji wciągnęła młode pokolenie w swoje tryby serwując bunt, miłość i wolność, odpowiednio spreparowane i przygotowane do kupienia.

„Reklama uczy nas, jak powinniśmy zachować się w społeczeństwie konsumpcyjnym. Sugeruje nam wzorzec społeczny: kupuję, więc jestem. Od stopnia identyfikacji ze wzorcem zależy twoja wspinaczka po szczeblach współczesnej drabiny sukcesu. Wychowanie to dokonuje się bez naszej wiedzy, podświadomie; oblepia nas ono stopniowo swoimi kryteriami i regułami; warunkuje nasze poczucie smaku i nasze odruchy. Wszyscy stajemy się dziećmi reklamy” (O. Toscani, 1995, s. 161).

W warunkach gospodarki kapitalistycznej pieniądz staje się głównym wyznacznikiem poziomu życia, prestiżu, wykształcenia, a także form uczestnictwa w kulturze. Osiągnięcie wysokiego statusu materialnego przesłania często działanie zorientowane według zasad etycznych na rzecz zasad o naturze egoistycznej.

III. Uznawane przez młodzież wartości

F. J. Lis (1996, s. 15) za D. Dobrowolską pisze, iż „wartością najogólniej zdefiniowaną jest wszystko to, co stanowi przedmiot potrzeb, postaw dążeń i aspiracji człowieka. Może to, więc być przedmiot materialny, cecha, instytucja, rodzaj działania, typ stosunków społecznych itp.”

Sytuację młodzieży w świecie współczesnym w kontekście zagrożeń obrazuje przede wszystkim proces zaniku tradycyjnych systemów wartości. W wyniku materializacji życia odsunięte zostały na dalszy plan podstawowe wartości egzystencjalno – duchowe.

Młoda generacja posiada swój świat wartości, jest on ważny z punktu widzenia zaspakajania ich potrzeb.

„Wartości są to cechy przedmiotów, osób, idei, w relacji do potrzeb, dążeń i zainteresowań człowieka”(A. Jachnis, J. F. Terelak, 1998, s. 326, za Słownik Pedagogiczny). Kultura nadaje wartości przedmiotom i obiektom, a one zaspakajają potrzeby indywidualne i społeczne. Dzięki wartością jesteśmy przekonani, że określony sposób postępowania czy stan egzystencji jest osobiście czy społecznie uznawany. Wartości określają, jakie postępowanie jest aprobowane.

A. Jachnis, J. F. Terelak (1998, s. 328) za K. Lubańskim dzieli wartości na następujące grupy:

• poznawcze, ukierunkowane na zdobywanie wiedzy i umiejętności, nabywanie kwalifikacji i realizację zainteresowań. Wyróżniamy tu wartości intelektualne (wiedza, mądrość, wykształcenie) oraz wartości perfekcjonistyczne (zdrowie, sprawność fizyczna, doskonalenie własnej osobowości, doskonałość moralna),

• moralne. Wpływają na kształtowanie kryteriów postępowania, opierając się na systemie przekonań jednostki. Zaliczamy tu wartości o charakterze światopoglądowym i egzystencjalnym,

• emocjonalne. Koncentrują się one na doznawaniu silnych przeżyć niezależnie od ich treści,

• prestiżowe. Oceniają przedmioty z punktu widzenia ich znaczenia w hierarchii społecznej. Mogą być one związane z dążeniem do kontaktów z osobami o wysokim statusie społecznym, lub z karierą zawodową,

• przyjemnościowe. Wpływają na kształtowanie pozytywnych emocji wyzwalanych przez ich realizację. Przejawiają się w dążeniu do życia pozbawionego problemów oraz preferowaniu rozrywkowego stylu życia,

• materialne. Propagują konsumpcyjny styl życia, dążenie do uzyskania komfortu materialnego oraz określonych korzyści materialnych,

• społeczne. Pomagają w ocenianiu przez jednostkę innych ludzi oraz układów międzyludzkich, w które jest ona zaangażowana.

Za zmianami ustrojowymi i ekonomicznymi postępują zmiany społeczno-kulturowe, które mają wpływ na kształtowanie się nowych wartości. Przejmujemy wzory kultury zachodniej i amerykańskiej wzorując się na systemach ekonomicznych państw zachodnich.

Osiągnięcia i sukces mają związek z dostarczaniem sobie nagród. Osiągnięcia dostarczają nagród wewnętrznych, a sukces nagród zewnętrznych (np. zmiana statusu społecznego). „Sukces w Polsce ma głównie wymiar finansowy i łączą się z nim zmiana statusu materialnego i społecznego”(A. Jachnis, J. F. Terelak, 1998, s. 348).

Komfort materialny to symbol sukcesu ekonomicznego. Dla większości Polaków wiąże się z wygodnym i dostatnim życiem. Wzór wygodnego oraz dostatniego życia zakłada posiadanie nowoczesnego domu, nowego samochodu, telefonu komórkowego oraz innych produktów zapewniających wygodę i komfort. Może się też zawierać w posiadaniu produktów i usług, które dostarczają przyjemności. „Wysoka pozycja komfortu materialnego w hierarchii wartości reprezentowanych przez współczesnych Polaków wynika prawdopodobnie ze wzrastającej wartości przypisywanej konsumpcyjnemu stylowi życia”(A. Jachnis, J. F. Terelak, 1998, s. 348).

Postęp jest utożsamiany z cywilizacją oraz nowoczesnością. Przejawianie skłonności do nabywania produktów nowych, ulepszonych, innowacyjnych wiąże się z wysoką ocena postępu jako wartości. W konsumpcyjnie zorientowanych społeczeństwach postęp oznacza akceptowanie zmian w usługach i produktach, których celem jest zaspokojenie potrzeb konsumentów lub zaspokojenie potrzeby, która nie została jeszcze zaspokojona. Społeczeństwo polskie staje się coraz bardziej zorientowane konsumpcyjnie.

Aktywność związana jest z preferowaną działalnością zawodową oraz spędzaniem czasu wolnego. Zmiana aktywności zawodowej i stosunku do pracy nastąpiła w latach 90-tych. Istnieje związek pomiędzy rodzajem i natężeniem aktywności zawodowej a statusem materialnym. Polacy coraz więcej i dłużej pracują zawodowo, śpieszą się i nie mają czasu na relaks.

„Indywidualizm wiąże się z poczuciem odrębności, niezależności osobistej, koncentracją na sobie oraz dążeniem do przyjemności”(A. Jachnis, J. F. Terelak, 1998, s. 349). Uzyskanie niezależności materialnej ma wpływ na rozwój indywidualizmu. Wiąże się ze wzrostem koncentracji ludzi na własnych dążeniach i zainteresowaniach. Indywidualizm jest wpajany młodym ludziom przez reklamy amerykańskie odwołujące się do bycia sobą, czy wolności wyboru.

Wolność jest szczególnie związana z kulturą amerykańska, która korzeniami sięga do ideałów demokratycznych. Konsumenci polscy ujawniają coraz silniejsze preferencje do wolności wyboru, rozumianego jako możliwość dokonywania wyboru spośród wielu możliwości.

Młodość i zdrowie są także centralnymi wartościami kultury amerykańskiej, przeniesionymi do naszej kultury. „Powstaje powszechne zapotrzebowanie, aby wyglądać i czuć się młodo, niezależnie od wieku chronologicznego i płci”(A. Jachnis, J. F. Terelak, 1998, s. 350).

Nowymi wartościami kultury polskiej są efektywność oraz praktyczność produktów. Efektywność pozwala na zaoszczędzenie czasu oraz wysiłku, natomiast praktyczność ułatwia życie i pomaga rozwiązywać codzienne problemy. Właśnie na podstawie tych wartości popularne są restauracje i bary szybkiej obsługi, np. McDonald’s. Są one szczególnie modne wśród młodzieży przyjmującej amerykańskie wzorce.

„W okresie młodości szczególną wagę przywiązuje się do takich wartości, jak: indywidualizm, wolność, szczęście, prawdziwa miłość, życie pełne wrażeń”(A. Jachnis, J. F. Terelak, 1998, s. 355).

Materializacja życia powoduje przesuwanie się na dalszy plan duchowych wartości. „Agresywny świat reklamy nadaje dziś sens życia wielu ludziom w konsumpcyjnym społeczeństwie.” (P. Kossowski, 1999, s. 37).

4