Niepełnosprawność w świetle literatury

1. Niepełnosprawność a inwalidztwo

Niepełnosprawność jest jednym z poważnych zjawisk i problemów współczesnego świata. Przez wiele lat postrzegana była jako problem medyczny związany z pomocą społeczną i działalnością charytatywną. Coraz wyraźniej odczuwa się potrzebę zintegrowanego podejścia medycznego, psychologicznego, zawodowego, socjalnego, ekonomicznego, prawnego. W zależności od przyjętych kryteriów spotyka się wiele klasyfikacji niepełnosprawności. Na ogół niepełną sprawność interpretuje się odnosząc ją do ról zawodowych i pozostałych ról społecznych np. roli ucznia, rodzica. W języku polskim dość często synonimem niepełnosprawności są: kalectwo, inwalidztwo, upośledzenie, defekt fizyczny lub psychiczny.

W przypadku inwalidztwa głównym kryterium orzekania jest niemożność pełnego zatrudnienia. A. Hulek określa inwalidę jako osobę poszkodowaną na zdrowiu, zaliczoną do jednej z trzech grup inwalidzkich z których pierwsza obejmuje największy, a trzecia najmniejszy poziom ograniczenia. Na przestrzeni wielu lat pojęcie inwalidztwa przeszło pewną ewolucję - od utożsamiania inwalidztwa z ciężkim kalectwem fizycznym do uwzględniania także lżejszych stanów uszkodzenia fizycznego, zaburzeń psychicznych, emocjonalnych. Spowodowało to wykroczenie problemu inwalidztwa poza sferę medyczną i zawodową.

Przyjęta i opublikowana w 1980 roku Międzynarodowa Klasyfikacja Uszkodzeń, Niepełnosprawności i Upośledzeń stanowi wzorzec określania możliwych konsekwencji deficytów zdrowotnych. Światowa Organizacja Zdrowia za podstawę podziału przyjęła trzy aspekty:

• biologiczny;

• funkcjonalny;

• społeczny.

Aspekt biologiczny wiąże się przede wszystkim z uszkodzeniami ciała, wadami psychicznymi, fizjologicznymi, anatomicznymi. Uszkodzenie i niepełnosprawność dotyczą fizycznych i psychicznych wymiarów funkcjonowania jednostki. Upośledzenie natomiast odnosi się do związków somatopsychicznych i konsekwencji społecznych.

Według M. Weissa niepełnosprawność ma miejsce wtedy, gdy ogranicza wykonywanie czynności życia codziennego w zakresie:

• osobistej higieny i odżywiania się;

• poruszania się;

• zdobycia zawodu i środków na utrzymanie się;

• nawiązywanie więzi i kontaktów z innymi ludźmi;

• zdolności uczenia się;

• rekreacji i wypoczynku.

Na ogół jednak niepełnosprawność interpretuje się szeroko. Sejm Rzeczypospolitej Polskiej w Karcie Osób Niepełnosprawnych z 1997 roku uznał niepełnosprawnych jako osoby, których sprawność fizyczna, psychiczna lub umysłowa trwale lub okresowo utrudnia, ogranicza lub uniemożliwia życie codzienne, naukę, pracę oraz pełnienie ról społecznych, zgodnie z normami prawnymi i zwyczajowymi.

2. Podział niepełnosprawności

W wyniku licznych badań, analiz danych statystycznych T. Witkowski wyodrębnił 13 grup niepełnosprawności:

• osoby z lekkim niedorozwojem umysłowym;

• osoby z trudnościami w nauce szkolnej;

• osoby niewidome;

• osoby niedowidzące;

• osoby niesłyszące;

• osoby niedosłyszące;

• osoby z uszkodzeniami rdzenia kręgowego;

• osoby z mózgowym porażeniem dziecięcym;

• osoby z zaburzeniami mowy;

• osoby po zawale serca;

• osoby chore na cukrzycę;

• osoby chore na gruźlicę;

• osoby społecznie niedostosowane.

Natomiast Światowa Organizacja Zdrowia wyszczególnia następujące grupy osób niepełnosprawnych:

• z upośledzeniami lokomocyjnymi;

• z upośledzeniami widzenia;

• z upośledzeniami w zakresie porozumiewania się;

• z upośledzeniami natury organicznej;

• z upośledzeniami intelektualnymi;

• z zaburzeniami emocjonalnymi;

• z wadami widocznymi i budzącymi odrazę;

• z wadami skrytymi (niewidocznymi dla oczu);

• z problemami związanymi z procesami starzenia się.

3. Stopnie niepełnosprawności

Zgodnie z Ustawą o Rehabilitacji Zawodowej i Społecznej oraz Zatrudnianiu Osób Niepełnosprawnych z dnia 27 sierpnia 1997 roku istnieją trzy stopnie niepełnosprawności:

• znaczny;

• umiarkowany;

• lekki.

Do znacznego stopnia niepełnosprawności zalicza się osobę z naruszoną sprawnością organizmu, niezdolną do pracy albo zdolną do pracy jedynie w warunkach pracy chronionej i wymagającą, w celu pełnienia ról społecznych, stałej lub długotrwałej opieki i pomocy innych osób w związku z niezdolnością do samodzielnej egzystencji.

Do umiarkowanego stopnia niepełnosprawności zalicza się osobę z naruszoną sprawnością organizmu, niezdolną do pracy albo zdolną do pracy jedynie w warunkach pracy chronionej, lub wymagającą czasowej albo częściowej pomocy innych osób w celu pełnienia ról społecznych.

Do lekkiego stopnia niepełnosprawności zalicza się osobę o naruszonej sprawności organizmu, powodującej w sposób istotny obniżenie zdolności do wykonywania pracy, w porównaniu do zdolności, jaką wykazuje osoba o podobnych kwalifikacjach zawodowych z pełną sprawnością psychiczną i fizyczną, lub mającą ograniczenia w pełnieniu ról społecznych dające się kompensować przy pomocy wyposażenia w przedmioty ortopedyczne, środki pomocnicze lub środki techniczne.

4. Przyczyny niepełnosprawności

Z. Kawczyńska - Butrym proponuje podział przyczyn niepełnej sprawności na trzy kategorie:

• wady wrodzone;

• przewlekłe choroby;

• nagłe wydarzenia.

Wady wrodzone to wszelkie odstępstwa od normy powstałe w okresie płodowym. Przyczyną wad mogą być: czynniki genetyczne (mutacje genów, aberracje chromosomowe), czynniki środowiskowe (przykładem może być matka spożywająca alkohol podczas ciąży) oraz czynniki mieszane(genetyczno - środowiskowe).

Choroby przewlekłe powodują zmiany w życiu chorego oraz w jego najbliższym otoczeniu. W Polsce dominującą chorobą przewlekłą są choroby układu krążenia oraz nowotwory. Następstwem wielu chorób jest ograniczona sprawność ponieważ wymaga przystosowywania się do wielu zmian w obrębie życia społecznego (pełnienia ról społecznych). Choroby przewlekłe wymagają również przystosowania się rodziny do zaistniałej sytuacji.

Trzecia kategoria przyczyn to nagłe wydarzenia, wypadki i zatrucia, których konsekwencje prowadzą do ograniczenia sprawności ich sprawców i ofiar. Wśród ważnych przyczyn niepełnosprawności wymieniane są wypadki, zatrucia, urazy związane z wykonywaniem pracy zawodowej oraz wypadki drogowe.

5. Konsekwencje niepełnosprawności

Istotnym aspektem niepełnosprawności prowadzących do złożonych na ogół problemów, są konsekwencje wynikające z ograniczenia lub braku sprawności człowieka. Według B. Tobiasz - Adamczyk miarą konsekwencji choroby czy też niepełnosprawności jest:

• Stopień aktywności, samodzielności w podstawowych czynnościach dnia codziennego (jedzenie, mycie się);

• Stopień aktywności w czynnościach związanych z samodzielną egzystencją w środowisku (zakupy, prowadzenie domu);

• Ograniczenia w pełnieniu ról społecznych w pracy zawodowej, wywiązywaniu się z ról rodzinnych, zdolność do życia seksualnego, do uczestniczenia w życiu publicznym.

Pacjent wyleczony w sensie biologicznym może być niepełnowartościowym członkiem społeczeństwa, gdyż z własnej woli lub pod presją środowiska społecznego może być poza jego nawiasem. Tak więc konsekwencje niepełnej sprawności można rozpatrywać w wymiarze: fizycznym, psychicznym i społecznym.

Konsekwencje fizyczne związane są ściśle ze sferą cielesną, biologiczną. Mogą to być wszelkie zmiany kosmetyczne, lub zmiany czynnościowe organizmu. Zmiany czynnościowe związane są przede wszystkim z ograniczeniami odporności, siły mięśni, zasięgu ruchów, trudności w mowie, zaburzeń w utrzymaniu równowagi oraz zmienionym sposobem reagowania na bodźce zewnętrzne.

Konsekwencje psychiczne można scharakteryzować jako poczucie mniejszej wartości lub utraty dotychczasowej własnej wartości, pozycji i znaczenia w rodzinie, w pracy, w środowisku społecznym oraz odrzucenia emocjonalnego przez innych. Osoba niepełnosprawna jest na tyle zainteresowana swoją osobą, że analizuje stan swojego zdrowia co może doprowadzić do hipochondrii. Proces przystosowywania się do niepełnosprawności ma różny przebieg i wiąże się z utworzeniem obrazu samego siebie - jest on bardzo zróżnicowany, tak jak w przypadku osób pełnosprawnych. Niepełnosprawność wyrabia poczucie zależności od otoczenia co może prowadzić do nieuzasadnionej nieufności lub wzmożonej podejrzliwości w stosunku do innych ludzi. Ograniczona sprawność może powodować również wrogość i agresję wobec osób zdrowych, poczucie braku bezpieczeństwa oraz poczucie winy.

Każdy rodzaj niepełnosprawności pociąga za sobą zmiany w różnych sferach życia społecznego jednostek. Związane są one przede wszystkim ze zmianą pozycji z osoby niezależnej w zależną, czy też z osoby pracującej w bezrobotną. Kolejną konsekwencją społeczną jest zmiana ekonomiczna związana ze stratą samodzielności finansowej i uzależnieniem od rodziny, ośrodków pomocy społecznej. Bardzo dotkliwa jest zmiana oczekiwań społecznych związana w wszelkimi ograniczeniami osoby niepełnosprawnej, objawiająca się z wyznaczeniem ról społecznych związanych z niepełną sprawnością. I tu pojawia się problem związany ze stygmatyzacją osób niepełnosprawnych. U podstaw takiego piętnowania leży strach, różne formy awersji oraz przesądy. Osoby niepełnosprawne stają się ofiarami określonych z góry zachowań a ich sigma wywołuje negatywne lub oskarżycielskie reakcje otoczenia.

6. Specyfika niepełnosprawności dzieci

Małe dzieci nie zdają sobie zazwyczaj - lub w niewielkim stopniu - sprawy z odrębności od innych. Przypuszczenia, że są inni rodzą się powoli i z całą ostrością budzą się w okresie dojrzewania. Biorąc pod uwagę niepełnosprawne dzieci, należy zwrócić uwagę na postawy w środowisku rówieśniczym oraz w szkolnym. Dzieci pełnosprawne bywają okrutne wobec tych, którzy są od nich inni: przezywają ich, biją, odsuwają się nie dając możliwości pokazania się z lepszej strony. Problemem mogą być również nieprzygotowani odpowiednio nauczyciele. Dlatego też powstało wiele szkół specjalnych (np. dla dzieci niewidomych), oraz szkół z oddziałami integracyjnymi.

Dziecko niepełnosprawne tak jak zdrowe dziecko jest zależne od rodziny i innych dorosłych. B. Tobiasz - Adamczyk zwraca uwagę na wielowymiarową zależność dziecka przedstawioną na rys.1.

Rys.1 Niepełnosprawność dziecka = wielowymiarowa zależność dziecka

Źródło: Tobiasz - Adamczyk B.: Wybrane elementy socjologii zdrowia i choroby. Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2000, s. 206

Niepełnosprawność dziecka ma bezpośredni lub pośredni wpływ na zachowania wszelkich członków rodziny. Opieka nad dzieckiem niepełnosprawnym sprowadza się do trzech swoistych obciążeń: czasowych, psychicznych i fizycznych.

Rodzina zajmująca się w sposób prawidłowy dzieckiem niepełnosprawnym daje mu szanse na normalne, w miarę samodzielne i aktywne życie. Istnieją również niekorzystne dla dziecka modle opiekuńczo - wychowawcze i co nich należą relacje charakteryzujące się nadmiarem opieki jak i jej niedostatkiem.

Dziecko niepełnosprawne jest całkowicie zdane na środowisko rodzinne, oraz innych dorosłych. Ma do pokonania takie same trudności rozwojowe jak dzieci pełnosprawne oraz ponadto trudności związane z swoją niepełną sprawnością czyli:

• bariery psychologiczne - trudności w zaakceptowaniu własnej sytuacji;

• bariery społeczne - wszelkie negatywne opinie, stygmatyzacja;

• bariery prawne - system prawny, który często ogranicza niepełnosprawnych;

• bariery architektoniczne - w przypadku niepełnosprawności ruchowej, wszelkie bariery uniemożliwiające poruszanie się.

BIBLIOGRAFIA

1. Borkowska M. (red.): Dziecko niepełnosprawne ruchowo Cz.2, Usprawnianie ruchowe. WSiP, Warszawa 1997

2. Karta Praw Osób Niepełnosprawnych z dn. 01.08.1997, M.P. z 13.08.1997 r., Nr 50 poz. 475

3. Kawczyńska - Butrym Z.: Niepełnosprawność - specyfika pomocy społecznej. Biblioteka Pracownika Socjalnego. Katowice 1998

4. Kowalik S.: Psychospołeczne podstawy rehabilitacji osób niepełnosprawnych. Biblioteka Pracownika Socjalnego. Katowice 1999

5. Sokołowska M., Ostrowska A.: Socjologia kalectwa i rehabilitacji. Wybrane problemy. Ossolineum, Wrocław 1976

6. Szymanowska J.: Rodzina z dzieckiem niepełnosprawnym. Trans Humana, Białystok 2008

7. Tarkowski Z., Jastrzębowska G. (red.): Człowiek wobec ograniczeń. Wydawnictwo Fundacji „ORATOR”, Lublin 2002

8. Tobiasz - Adamczyk B.: Wybrane elementy socjologii zdrowia i choroby. Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2000

9. Ustawa o Rehabilitacji Zawodowej i Społecznej oraz Zatrudnianiu Osób Niepełnosprawnych, Dz. U. z 1997 r., Nr 123, poz. 776

10. Wiśniewska M.: Wrodzone wady rozwojowe. Katedra i Zakład Genetyki Medycznej UM w Poznaniu http://www.kgm.amp.edu.pl/uploads/media/Wrodzone_wady_rozwojowe_07.pdf

11. Witkowski T.: Rozumieć problemy osób niepełnosprawnych. 13 rodzajów niepełnosprawności. Małe Dzieło Bożej Opatrzności, Warszawa 1993

Kawczyńska - Butrym Z.: Niepełnosprawność - specyfika pomocy społecznej. Śląsk, Katowice 1998, s. 11

Kirenko J.: Indywidualny a społeczny model niepełnosprawności - próba empirycznej weryfikacji. W: Tarkowski Z., Jastrzębowska G. (red.): Człowiek wobec ograniczeń. Orator, Lublin 2002, s. 67

Sokołowska M., Ostrowska A.: Socjologia kalectwa i rehabilitacji. Wybrane problemy. Ossolineum, Wrocław 1976, s. 7

Kawczyńska - Butrym Z.: Niepełnosprawność... op. cit., s. 16

Kowalik S.: Psychospołeczne podstawy rehabilitacji osób niepełnosprawnych. Śląsk, Katowice 1999 s. 24

Kawczyńska - Butrym Z.: Niepełnosprawność… op. cit., s. 12-13

Ibid., s. 14

Kirenko J.: Indywidualny a społeczny model… op. cit., s. 67

Kowalik S.: Psychospołeczne podstawy rehabilitacji… op. cit., s. 27

Kirenko J.: Indywidualny a społeczny model… op. cit., s. 68

Tobiasz - Adamczyk B.: Wybrane elementy socjologii zdrowia i choroby. Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2000, s. 201-202

Karta Praw Osób Niepełnosprawnych z dn. 01.08.1997, M.P. z 13.08.1997 r., Nr 50 poz. 475

Witkowski T.: Rozumieć problemy osób niepełnosprawnych. 13 rodzajów niepełnosprawności. Małe Dzieło Bożej Opatrzności, Warszawa 1993, s. 7

Borkowska M.: Niepełnosprawność. Definicja, podział na grupy. W: Borkowska M. (red.): Dziecko niepełnosprawne ruchowo Cz.2, Usprawnianie ruchowe. WSiP, Warszawa 1997, s. 10

Ustawa. o Rehabilitacji Zawodowej i Społecznej oraz Zatrudnianiu Osób Niepełnosprawnych, Dz. U. z 1997 r., Nr 123, poz. 776

Ustawa. o Rehabilitacji Zawodowej i Społecznej oraz Zatrudnianiu Osób Niepełnosprawnych, Dz. U. z 1997 r., Nr 123, poz. 776

Ustawa. o Rehabilitacji Zawodowej i Społecznej oraz Zatrudnianiu Osób Niepełnosprawnych, Dz. U. z 1997 r., Nr 123, poz. 776

Kawczyńska - Butrym Z.: Niepełnosprawność... op. cit., s. 26

Wiśniewska M.: Wrodzone wady rozwojowe. Katedra i Zakład Genetyki Medycznej UM w Poznaniu http://www.kgm.amp.edu.pl/uploads/media/Wrodzone_wady_rozwojowe_07.pdf (dn. 11.12.2010 r)

Kawczyńska - Butrym Z.: Niepełnosprawność... op. cit., s. 26

Tobiasz - Adamczyk B.: Wybrane elementy socjologii… op. cit., s. 202

Kawczyńska - Butrym Z.: Niepełnosprawność... op. cit., s. 27

Ibid., s. 51

Tobiasz - Adamczyk B.: Wybrane elementy socjologii… op. cit., s. 203

Ibid., s. 204

Kawczyńska - Butrym Z.: Niepełnosprawność... op. cit., s. 51

Tobiasz - Adamczyk B.: Wybrane elementy socjologii… op. cit., s. 205

Kawczyńska - Butrym Z.: Niepełnosprawność... op. cit., s. 53

Tobiasz - Adamczyk B.: Wybrane elementy socjologii… op. cit., s. 205

Kawczyńska - Butrym Z.: Niepełnosprawność... op. cit., s. 53

Tobiasz - Adamczyk B.: Wybrane elementy socjologii… op. cit., s. 205

Kawczyńska - Butrym Z.: Niepełnosprawność... op. cit., s. 54

Tobiasz - Adamczyk B.: Wybrane elementy socjologii… op. cit., s. 207

Kawczyńska - Butrym Z.: Niepełnosprawność... op. cit., s. 55

Sokołowska M., Ostrowska A.: Socjologia kalectwa… op. cit., s. 68

Tobiasz - Adamczyk B.: Wybrane elementy socjologii… op. cit., s. 204

Sokołowska M., Ostrowska A.: Socjologia kalectwa… op. cit., s. 61

Kawczyńska - Butrym Z.: Niepełnosprawność... op. cit., s. 81

Szymanowska J.: Rodzina z dzieckiem niepełnosprawnym. Trans Humana, Białystok 2008, s. 23

Kawczyńska - Butrym Z.: Niepełnosprawność... op. cit., s. 64

Ibid., s. 38-39

---