Tadeusz MAJEWSKI

PODSTAWY REHABILITACJI ZAWODOWEJ OSÓB NIEPEŁNOSPRAWNYCH

Skrypt dla studentów Kolegium Andragogiki Specjalnej WSPS

Wydawnictwo finansowane ze środków Państwowego Funduszu Osób Niepełnosprawnych

Warszawa 1999

SPIS TREŚCI

WStęP ...................................................................................................... 7

1. Zakres pojęcia niepełnosprawności .................................................. 9

1.1. Uszkodzenie narządów organizmu i jego przyczyny ...................... 9

1.2. Niepełnosprawność i niesprawność biologiczna ............................. 11

1.3. Niepełnosprawność społeczna ....................................................... 13

1.4. Naruszenie sprawności organizmu ................................................. 15

2. Osoba zawodowo niepełnosprawna .................................................. 15

2.1. Definicja ogólna osoby niepełnosprawnej....................................... 16

2.2. Definicja osoby zawodowo niepełnosprawnej ................................ 17

2.3. Podział osób niepełnosprawnych ................................................... 19

3. Rehabilitacja osób niepełnosprawnych ............................................. 20

3.1. Zakres pojęcia rehabilitacji.............................................................. 20

3.2. Kompleksowość jako podstawowa zasada rehabilitacji ................. 25

3.3. Integracja społeczna osób niepełnosprawnych .............................. 26

3.4. Wyrównywanie szans osób niepełnosprawnych ............................. 27

4. Ogólne zagadnienia rehabilitacji zawodowej osób niepełnosprawnych............................................................................... 28

4.1. Rozwój zawodowy osób niepełnosprawnych .................................. 28

4.2. Zakres pojęcia rehabilitacji zawodowej........................................... 31

4.3. Zasady rehabilitacji zawodowej ...................................................... 32

5. Wybór zawodu przez osoby niepełnosprawne .................................. 34

5.1. Preorientacja zawodowa młodzieży niepełnosprawnej .................. 35

5.2. Poradnictwo zawodowe dla osób niepełnosprawnych ................... 35

5.2.1. Zakres pojęcia poradnictwa zawodowego

dla osób niepełnosprawnych ................................................ 35

5.2.2. Znaczenie poradnictwa zawodowego

dla osób niepełnosprawnych ................................................ 37

5.2.3. Doradca zawodowy dla osób niepełnosprawnych ................ 39

5.2.4. Warunki udzielenia porady zawodowej osobom

niepełnosprawnym................................................................ 42

5.3. Ocena zdolności do pracy osób niepełnosprawnych ...................... 45

5.3.1. Ocena społecznej sytuacji osób niepełnosprawnych ........... 45

5.3.2. Medyczna ocena zdolności do pracy osób

niepełnosprawnych ............................................................... 46

5.3.3. Ocena zawodowej sytuacji osób niepełnosprawnych .......... 46

5.3.4. Psychologiczna ocena zdolności do pracy osób

niepełnosprawnych ............................................................... 47

5.3.5. Ostateczna diagnoza zawodowa .......................................... 48

5.4. Poznanie wymagań pracy i zawodów ............................................. 49

5.4.1. Analiza wykonywania pracy zawodowej............................... 49

5.4.2. Charakterystyka zawodów .................................................... 54

5.5. Decyzja zawodowa osoby niepełnosprawnej ................................. 56

5.6. Placówki zajmujące się poradnictwem zawodowym dla osób

niepełnosprawnych ......................................................................... 57

5.7. Poradnictwo zawodowe a poradnictwo rehabilitacyjne .................. 59

6. Przygotowanie osób niepełnosprawnych do pracy .......................... 61

6.1. Analiza przygotowania do pracy ..................................................... 61

6.2. Formy przygotowania osób niepełnosprawnych do pracy .............. 65

6.3. Szkolenie przedzawodowe osób niepełnosprawnych .................... 65

6.4. Integracyjne kształcenie i szkolenie zawodowe osób

niepełnosprawnych ......................................................................... 66

6.4.1. Kształcenie zawodowe osób niepełnosprawnych

w zasadniczych szkołach zawodowych ................................ 67

6.4.2. Kształcenie zawodowe osób niepełnosprawnych

w szkołach średnich, pomaturalnych i wyższych .................. 68

6.4.3. Kursowe szkolenie zawodowe osób niepełnosprawnych...... 71

6.4.4. Szkolenie wewnątrzzakładowe osób niepełnosprawnych .... 72

6.5. Specjalne kształcenie i szkolenie zawodowe osób

niepełnosprawnych ......................................................................... 73

6.5.1. Specjalne szkoły zawodowe ................................................. 73

6.5.2. Specjalne ośrodki przygotowania zawodowego ................... 75

6.5.3. Przygotowanie zawodowe osób niepełnosprawnych

w zakładach pracy chronionej............................................... 78

7. Zatrudnienie osób niepełnosprawnych .............................................. 79

7.1. Pośrednictwo pracy dla osób niepełnosprawnych .......................... 80

7.2. Poszukiwanie pracy przez osoby niepełnosprawne ....................... 84

7.3. Stanowiska pracy dla osób niepełnosprawnych ............................. 85

7.4. Zatrudnienie osób niepełnosprawnych w zwykłych zakładach

pracy ............................................................................................... 87

7.4.1. Formy zatrudnienia osób niepełnosprawnych w zwykłych

zakładach pracy .................................................................... 88

7.4.2. Stwarzanie warunków do zatrudniania osób

niepełnosprawnych w zwykłych zakładach pracy ................. 90

7.4.3. Zatrudnienie osób niepełnosprawnych w zwykłych

zakładach pracy w Polsce .................................................... 94

7.5. Zatrudnienie osób niepełnosprawnych w zakładach pracy

chronionej........................................................................................ 95

7.5.1. Charakterystyka zakładów pracy chronionej ........................ 95

7.5.2. Pracownicy zakładów pracy chronionej ................................ 97

7.5.3. Tworzenie zakładów pracy chronionej.................................. 98

7.5.4. Zakłady pracy chronionej w Polsce ...................................... 99

7.5.5. Zakłady pracy chronionej a warsztaty terapii zajęciowej...... 101

7.6. Zatrudnienie osób niepełnosprawnych w systemie pracy

nakładczej ....................................................................................... 103

7.7. Działalność gospodarcza osób niepełnosprawnych ....................... 104

7.8. Zatrudnienie osób niepełnosprawnych w środowisku wiejskim ...... 107

7.9. Elementy rehabilitacji zawodowej w ramach rehabilitacji

społeczności lokalnej ...................................................................... 108

8. Adaptacja zawodowa osób niepełnosprawnych ............................... 110

8.1. Zakres pojęcia adaptacji zawodowej osób niepełnosprawnych ..... 110

8.2. Pomoc osobom niepełnosprawnym w adaptacji zawodowej .......... 111

9. Możliwości zawodowe osób z różnymi rodzajami niepełnosprawności.............................................................................. 113

9.1. Możliwości zawodowe osób z uszkodzeniem narządu ruchu ......... 113

9.1.1. Osoby z uszkodzeniem narządu ruchu ................................ 113

9.1.2. Możliwości zawodowe osób z uszkodzeniem kończyn

górnych ................................................................................. 116

9.1.3. Możliwości zawodowe osób z uszkodzeniem kończyn

dolnych.................................................................................. 118

9.1.4. Przygotowanie do pracy osób z uszkodzeniem narządu

ruchu ..................................................................................... 119

9.2. Możliwości zawodowe osób z uszkodzeniem narządów

wewnętrznych ................................................................................. 120

9.2.1. Osoby z uszkodzeniem narządów wewnętrznych ................ 120

9.2.2. Główne problemy zawodowe osób z uszkodzeniem

narządów wewnętrznych ...................................................... 121

9.3. Możliwości zawodowe osób z uszkodzeniem narządu wzroku ...... 123

9.3.1. Osoby z uszkodzeniem narządu wzroku .............................. 123

9.3.2. Możliwości zawodowe osób niewidomych ............................

9.3.3. Możliwości zawodowe osób słabowidzących .......................

9.3.4. Możliwości zawodowe osób jednookich ...............................

9.4. Możliwości zawodowe osób z uszkodzeniem narządu słuchu .......

9.4.1. Osoby z uszkodzonym narządem słuchu .............................

9.4.2. Możliwości zawodowe osób niesłyszących ..........................

9.4.3. Możliwości zawodowe osób słabosłyszących ......................

9.5. Możliwości zawodowe osób umysłowo upośledzonych .................

9.5.1. Osoby z upośledzeniem umysłowym ...................................

9.5.2. Możliwości zawodowe osób z lekkim stopniem

upośledzenia umysłowego....................................................

9.5.3. Możliwości zawodowe osób z umiarkowanym i znacznym stopniem upośledzenia umysłowego ....................................

9.6. Możliwości zawodowe osób z zaburzeniami psychicznymi ............

9.6.1. Osoby z zaburzeniami psychicznymi....................................

9.6.2. Problemy zawodowe osób z zaburzeniami psychicznymi....

9.7. Możliwości zawodowe osób cierpiących na padaczkę ...................

9.8. Możliwości zawodowe osób z uszkodzeniem kilku narządów ........

10. Międzynarodowe zalecenia dotyczące rehabilitacji

zawodowej ...........................................................................................

10.1. Zalecenia Międzynarodowej Organizacji Pracy dotyczące

rehabilitacji zawodowej .................................................................

10.2. Dokumenty Organizacji Narodów Zjednoczonych dotyczące

rehabilitacji zawodowej .................................................................

10.3. Zalecenia Rady Europy dotyczące rehabilitacji zawodowej .........

Międzynarowowe dokumenty dotyczące rehabilitacji zawodowej .................................................................................................

Ważniejsze akty prawne dotyczące rehabilitacji zawodowej ...............

Bibliografia ................................................................................................

WSTĘP

Rehabilitacja zawodowa osób niepełnosprawnych powinna stanowić ważny element polityki socjalnej każdego państwa, a to z następujących względów:

1. Społecznych - wskaźnik występowania niepełnosprawności w każdym społeczeństwie jest stosunkowo wysoki. Osoby niepełnosprawne występują w każdym społeczeństwie, zarówno w krajach rozwiniętych jak też rozwijających się, w krajach o wysokiej jak też o niskim poziomie rozwoju cywilizacji. Aktualnie szacunkowo przyjmuje się, że wskaźnik występowania niepełnosprawności w społeczeństwach wynosi przynajmniej 10%, czyli na całym globie ziemskim żyje ponad 500 milionów osób z różnymi rodzajami niepełnosprawności. W Polsce, według Narodowego Spisu Powszechnego z 1988 r., żyło 3.735.500 osób (9,9% całej ludności), a w następnych latach liczbę tę, w oparciu o badania aktywności ekonomicznej ludności (BAEL), ustalono na: w 1993 -3.909.000, w 1994 - 4.048.000 i w 1995 - 4.376.000, czyli na ponad 10%. Według Międzynarodowej Organizacji Pracy, wyspecjalizowanej organizacji Narodów Zjednoczonych, około 40% osób niepełnosprawnych wymaga różnych form rehabilitacji zawodowej. W naszym kraju jest to więc liczba od 1.500.000 do 1.600.000 osób.

2. Ekonomicznych - osoby niepełnosprawne nierehabilitowane i niewłączone w aktywność ekonomiczną stanowią obciążenie dla społeczeństwa, albowiem korzystają z różnych form świadczeń społecznych. Przeciwnie osoby niepełnosprawne przygotowane do pracy i zatrudnione mają swój udział w tworzeniu dóbr materialnych i duchowych oraz dochodu narodowego. Ponadto ze świadczeniobiorców osoby takie stają się podatnikami.

3. Humanistycznych - każdy człowiek ma prawo do pełnego rozwoju oraz normalnego życia, w tym także do pracy zawodowej, stanowiącej istotny element życia każdego człowieka. Przez rehabilitację zawodową stwarza się osobie niepełnosprawnej możliwość przygotowania się do pracy i wykazania swoich możliwości i specjalnych uzdolnień, a następnie zatrudnienia, zgodnie ze swoimi możliwościami psychofizycznymi i uzyskanymi kwalifikacjami. Pozwala to na realizację jej potrzeb i aspiracji zawodowych oraz osiągnięcia właściwego statusu zawodowego i społecznego. Dzisiaj w polityce na rzecz osób niepełnosprawnych szeroko propagowana jest zasada równych szans osób niepełnosprawnych we wszystkich dziedzinach życia, również w życiu zawodowym. Takie szansę trzeba im stworzyć, m.in. przez dobrą rehabilitację zawodową.

1. ZAKRES POJĘCIA NIEPEŁNOSPRAWNOŚCI

Niepełnosprawność jest pojęciem złożonym i można je rozpatrywać z różnych punktów widzenia. W 1980 r. Światowa Organizacja Zdrowia przyjęła Międzynarodową Klasyfikację Uszkodzeń, Niepełnosprawności i Upośledzeń, która rozpatruje to zagadnienie w trzech wymiarach ściśle ze sobą powiązanych i uwarunkowanych. Są to:

uszkodzenie narządów organizmu (impairment), niepełnosprawność biologiczna lub funkcjonalna organizmu (disability) i niepełnosprawność społeczna (handicap).

1.1. Uszkodzenie narządów organizmu i jego przyczyny

Organizm człowieka stanowi pewną całość o określonej budowie (strukturze) i zharmonizowanym funkcjonowaniu. Tworzą go różnego rodzaju narządy i układy (zespoły narządów), posiadające określoną anatomiczną budowę oraz wypełniające specyficzne czynności. Są one wzajemnie skoordynowane i uwarunkowane. Oznacza to, że czynności jednych narządów lub układów są zależne od innych i każdy z pojedynczych narządów i układów ma wpływ na pracę pozostałych.

Do najważniejszych narządów i układów organizmu zalicza się:

narządy zmysłowe (narząd wzroku, narząd słuchu), narząd mowy, narząd ruchu, narządy wewnętrzne (układ krwionośny, układ oddechowy, układ trawienny), układ nerwowy. W zależności od rodzaju narządów, czynności organizmu dzielą się na:

1) czynności fizyczne (fizjologiczne) - czynności motoryczne (manipulacyjne i lokomocyjne) i czynności narządów wewnętrznych;

2) czynności sensoryczne - widzenie, słyszenie;

3) czynności psychiczne - procesy percepcyjne, emocjonalne, intelektualne oraz funkcjonowanie osobowości.

9

Anatomiczna budowa i czynności tych narządów i układów mogą ulec uszkodzeniu na skutek działania określonych czynników wewnętrznych lub zewnętrznych.

Uszkodzenie jest to:

1. Całkowity lub częściowy brak albo wada (nieprawidłowość rozwojowa) budowy narządu organizmu, np. brak gałek ocznych, brak kończyny, deformacja kończyny w formie zesztywnienia stawów.

2. Całkowite albo częściowe zniesienie lub zaburzenie przebiegu czynności narządu organizmu, np. całkowity brak widzenia (całkowita ślepota), paraplegia - całkowity brak czynności lokomocyjnych, częściowe zniesienie czynności słuchowych (niedosłuch) lub wzrokowych (słabowzroczność).

Może ono dotyczyć zarówno czynności fizycznych, sensorycznych, jak też psychicznych, lub jednych i drugich.

Uszkodzenie narządów organizmu może być trwałe lub okresowe.

1. Za trwałe uszkodzenie uważa się taki stan uszkodzenia anatomicznej budowy narządów organizmu i ich czynności, który, według aktualnej wiedzy medycznej, nie rokuje poprawy (prognoza niekorzystna).

2. Za okresowe uszkodzenie sprawności organizmu uważa się taki stan uszkodzenia anatomicznej budowy narządów organizmu i ich czynności, który według aktualnej wiedzy medycznej, rokuje poprawę w wyniku dalszego leczenia i rehabilitacji (prognoza korzystna). Uszkodzenie może być ponadto:

1. Ustabilizowane - nie podlegające żadnej zmianie (uszkodzenie trwałe).

2. Progresywne - pogłębiające się, prowadzące do całkowitego zaniku czynności, np. stopniowa utrata zdolności słyszenia, postępujący zanik mięśni.

3. Regresywne - ustępujące, prowadzące do odzyskania stanu normalnego lub jego zmniejszenia, np. ustępowanie paraliżu mięśni po wylewie i odzyskanie czynności lokomocyjnych lub manipulacyjnych. W końcu uszkodzenie może być:

1. Od urodzenia lub wczesnego dzieciństwa.

2. Nabyte w późniejszym okresie życia.

Jak już zaznaczono - uszkodzenie poszczególnych narządów organizmu może być spowodowane czynnikami wewnętrznymi lub zewnętrznymi, określanymi jako jego przyczyny. Należą do nich:

1. Czynniki dziedziczne i wrodzone, które spowodowały uszkodzenie narządu przed urodzeniem dziecka (wady wrodzone). Mogą to być uszkodzenie spowodowane w drodze genetycznego przekazu przez rodziców, czy też działaniem szkodliwych dla płodu czynników w okresie płodowym.

2. Różne choroby, zarówno choroby danego narządu, jak też choroby ogólne, powodujące uszkodzenie danego narządu. Uszkodzenie z powodu choroby następuje wówczas, gdy jej przebieg i leczenie nie jest całkowicie pomyślne i kończy się długotrwałym lub trwałym uszkodzeniem organizmu.

3. Urazy, a więc pewne zewnętrzne czynniki powodujące uszkodzenie narządu organizmu. Są one zwykle spowodowane nieszczęśliwymi wypadkami drogowymi, przy pracy, w szkole, na ulicy itp.

4. Naturalne zmiany w narządach i czynnościach organizmu, spowodowane starzeniem się organizmu. Polegają one na biologicznej degeneracji organizmu, objawiającej się stopniowym zanikiem tkanek i narządów, prowadzącym do obniżenia sprawności ich funkcjonowania.

Uszkodzenie nie jest procesem chorobowym, lecz pewnym

stanem powstałym na skutek przebytej choroby, lub powstałym

w czasie jej trwania.

1.2. Niepełnosprawność i niesprawność biologiczna

Drugim wymiarem wyodrębnionym w Międzynarodowej Klasyfikacji Uszkodzeń, Niepełnosprawności i Upośledzeń jest niepełnosprawność biologiczna lub niepełnosprawność funkcjonalna organizmu, spowodowana uszkodzeniem narządów organizmu. Czynności narządów mogą być wykonywane na różnym poziomie, a więc mniej lub bardziej poprawnie i dokładnie, szybciej lub wolniej itp.,

czyli bardziej lub mniej sprawnie. Sprawność jest to cecha czynności charakteryzująca jej przebieg. Poprawność, dokładność, precyzja, szybkość i koordynacja ruchów są to cechy przebiegu czynności, stanowiące wyznaczniki sprawności. Stanowi ona pewne continuum pomiędzy dwoma biegunami - od stopnia najwyższego (powyżej normy), przez stopień normalny (w granicach normy) do stopnia bardzo niskiego i całkowitego jej braku, czyli niesprawności. W związku z tym można wyróżnić:

1. Sprawność bardzo wysoką i wysoką - powyżej normy.

2. Sprawność normalną-w granicach normy.

3. Niepełnosprawność - sprawność poniżej normy.

4. Niesprawność - całkowity brak sprawności.

Jeżeli sprawność funkcjonowania danego narządu jest poniżej normy przyjętej dla człowieka, wówczas stan taki określa się jako niepełnosprawność, natomiast w przypadku zniesienia czynności danego narządu i braku sprawności - jako niesprawność. Według Międzynarodowej Klasyfikacji Uszkodzeń, Niepełnosprawności i Upośledzeń Światowej Organizacji Zdrowia - niepełnosprawność oznacza ograniczenie lub brak - wynikający z uszkodzenia - możliwości wykonywania czynności na poziomie uważanym za normalny dla człowieka.

W zależności od rodzaju czynności, jakich ona dotyczy, wyróżnia się:

1. Niepełnosprawność fizyczną, czyli obniżenie sprawności funkcjonowania:

1) narządu ruchu, a więc czynności manipulacyjnych i lokomocyjnych (niepełnosprawność motoryczna);

2) narządów wewnętrznych, a więc wszystkich czynności fizjologicznych organizmu .

2. Niepełnosprawność sensoryczną, czyli obniżenie sprawności funkcjonowania narządów zmysłowych, a więc narządu wzroku, narządu słuchu i innych. W tym przypadku wyznacznikami sprawności są takie cechy, jak: zdolność reagowania na bodźce o możliwie najmniejszej sile, zdolność uchwycenia różnicy w sile bodźców, zakres ujmowania bodźców i szybkość reakcji na nie.

3. Niepełnosprawność psychiczną, czyli zaburzenie w prawidłowym

przebiegu procesów percepcyjnych, intelektualnych, emocjonalnych

oraz funkcjonowaniu osobowości.

Z uwagi na to, że czynności poszczególnych narządów są zintegrowane i wzajemnie uwarunkowane - niepełnosprawność jednych może negatywnie oddziaływać na sprawność innych. Obok więc niepełnosprawności poszczególnych narządów można mówić także o niepełnosprawności ogólnej, lub większego zespołu narządów. W tym znaczeniu mówi się, że człowiek jest niepełnosprawny, tzn. sprawność funkcjonowania organizmu, jako całości, jest obniżona na skutek niepełnosprawności lub niesprawności jednego lub więcej jego narządów.

Sprawność jest cechą dynamiczną, a nie statyczną. Można ją rozwijać i doskonalić na skutek odpowiednich ćwiczeń. Podobnie sprawa przedstawia się z niepełnosprawnością. Można ją znacznie zredukować w wyniku odpowiednich zabiegów leczniczych i rehabilitacyjnych.

1.3. Niepełnosprawność społeczna

Trzecim wymiarem wyodrębnionym w Międzynarodowej Klasyfikacji Uszkodzeń, Niepełnosprawności i Upośledzeń jest niepełnosprawność społeczna lub niepełnosprawność funkcjonowania społecznego, spowodowana uszkodzeniem narządów i obniżeniem sprawności funkcjonalnej organizmu. Człowiek jest nie tylko istotą biologiczną, lecz także społeczną. W związku z tym wypełnia on różne role w swoim życiu w zależności od wieku, płci, pozycji społecznej, środowiska, w którym żyje. Są to role matki, ojca, dziecka, ucznia, pracownika, odbiorcy różnych dóbr kulturalnych, uczestnika różnych imprez i spotkań itp. Podstawowe czynności i zadania, które człowiek musi nieomal codziennie wykonywać w ramach swoich ról, to:

1. Czynności dnia codziennego takie, jak: czynności samoobsługowe -zabiegi toaletowe, ubieranie się, spożywanie posiłków oraz liczne czynności związane z prowadzeniem gospodarstwa domowego -przygotowywanie posiłków, sprzątanie, pranie, dokonywanie zakupów itp.

2. Poruszanie się w środowisku fizycznym, w którym żyje i pracuje -chodzenie, korzystanie ze środków komunikacji itp.

3. Uczenie się - zdobywanie informacji i wiedzy.

4. Praca zawodowa, dająca niezależność ekonomiczną.

5. Udział w różnych formach życia społecznego, kulturalnego, sportowego i turystycznego itp.

Człowiek pełnosprawny potrafi wypełniać swoje role, wynikające z jego wieku, płci i pozycji społecznej, samodzielnie i bez pomocy innych osób. Możliwość samodzielnego wykonywania niektórych z tych czynności i zadań jest bardzo istotna dla zaspokojenia podstawowych potrzeb człowieka i samodzielnej egzystencji.

Uszkodzenie narządów i niepełnosprawność funkcjonowania organizmu powodują pewne konsekwencje dla człowieka w tym zakresie, a mianowicie powoduje ono utrudnienia, ograniczenia lub uniemożliwienia jemu wypełniania ról, które uważane są za normalne dla człowieka, biorąc pod uwagę jego wiek, płeć, czynniki kulturowe i społeczne. Niepełnosprawność społeczna przejawia się w niekorzystnej lub gorszej sytuacji osoby niepełnosprawnej, polegającej na utrudnieniu, ograniczeniu lub uniemożliwieniu wykonywaniu zadań życiowych i zawodowych w domu i poza domem oraz w uczestnictwie w życiu społecznym (integracja społeczna).

1. Utrudnienie występuje wówczas, gdy osoba niepełnosprawna ma możliwość wypełniania tych ról, lecz ze znacznymi trudnościami.

2. Ograniczenie występuje wówczas, gdy ma ona możliwość pełnienia tych ról w niepełnym lub ograniczonym zakresie i w związku z tym skazana jest na częściową pomoc innych osób.

3. Uniemożliwienie występuje wówczas, gdy nie jest ona zdolna samodzielnie wypełniać tych ról i skazana jest na pomoc, a czasem nawet na opiekę innych osób.

W konkretnym przypadku osoba niepełnosprawna może mieć w jednych sferach życia tylko utrudnienia, w innych ograniczenia, a jeszcze w innych uniemożliwienia.

W zależności od stopnia ograniczenia możliwości samodzielnego wykonywania tych czynności i zadań, czyli zdolności do samodzielnej egzystencji i pełnienia ról, może zachodzić konieczność:

1. Częściowej lub okresowej pomocy innej osoby dla zapewnienia egzystencji i wypełniania ról społecznych.

2. Stałej lub długotrwałej opieki i pomocy innej osoby dla zapewnienia egzystencji i wypełniania ról społecznych.

1.4. Naruszenie sprawności organizmu

W polskim ustawodawstwie dotyczącym osób niepełnosprawnych często stosuje się termin: naruszenie sprawności organizmu. Już w pierwszej ustawie o komisjach lekarskich do spraw inwalidztwa i zatrudnienia z 1954 r. wprowadzono termin: osoóa z naruszoną sprawnością. Znalazł się on także w Ustawie o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz rehabilitacji osób niepełnosprawnych z dnia 27 sierpnia 1997 r. (Dz.U. nr 123). Przez naruszenie sprawności organizmu należy rozumieć niepełnosprawność funkcjonalną organizmu, spowodowaną uszkodzeniem anatomicznej budowy narządów organizmu i ich czynności, które to terminy zostały omówione w poprzednich rozdziałach.

2. OSOBA ZAWODOWO NIEPEŁNOSPRAWNA

Kogo należy uważać za osobę niepełnosprawną z punktu widzenia zawodowego, czyli zawodowo niepełnosprawną? Na tego rodzaju pytania odpowiadają definicje, które zawierają określone kryteria dla określenia takiej osoby. W literaturze poświęconej rehabilitacji można spotkać 3 rodzaje definicji osoby niepełnosprawnej, a mianowicie:

1. Definicje ogólne, ustalające ogólne kryteria uznawania kogoś za osobę niepełnosprawną. Tego rodzaju definicje potrzebne są dla celów statystycznych, ustalania polityki społecznej, planowania usług rehabilitacyjnych itp.

2. Definicje dla określonych celów, które określają bardziej precyzyjne kryteria dotyczące konsekwencji niepełnosprawności w konkretnej sferze życia. Należą do nich definicje dla celów rehabilitacji zawodowej i zatrudnienia, rentowych, pedagogiki specjalnej itp.

3. Definicje poszczególnych kategorii osób niepełnosprawnych, a więc osób z uszkodzonym wzrokiem (niewidomych i słabowidzą-cych), osób z uszkodzonym słuchem (niesłyszących i słabosłyszą-cych), osób z upośledzeniem umysłowym itp.

2.1. Definicja ogólna osoby niepełnosprawnej

W literaturze fachowej spotyka się różne sformułowania i stosuje się różne terminy dla określenia osoby niepełnosprawnej. Wszystkie definicje przyjmują jednak dwojakiego rodzaju kryteria uznawania kogoś za osobę niepełnosprawną, a mianowicie:

1. Biologiczne (medyczne), czyli uszkodzenie narządów i ich czynności, powodujące obniżenie ich sprawności funkcjonowania oraz całego organizmu z uwagi na to, że wszystkie czynności są wzajemnie uwarunkowane i skoordynowane.

2. Społeczne, wskazujące na konsekwencje tego uszkodzenia i obniżenia sprawności w różnych sferach życia oraz na relacje danej osoby

ze środowiskiem, w którym żyje i działa.

A oto jedna z takich definicji: Niepełnosprawną jest osobą, u której uszkodzenie i niepełnosprawność organizmu spowodowały utrudnienie, ograniczenie lub uniemożliwienie wykonywania zadań życiowych i zawodowych oraz wypełniania ról społecznych, biorąc pod uwagę jej wiek, płeć, czynniki społeczne i środowiskowe (Ma^ewstó, 1995).

Inne sformułowanie definicji osoby niepełnosprawnej przyjmuje się w Ustawie o zmianie niektórych ustaw o zaopatrzeniu emerytalnym i o ubezpieczeniu społecznym z dnia 28 czerwca 1996 r. (Dz.U. nr 100). Brzmi ona następująco: Niepełnosprawną jest osoba, której stan fizyczny, psychiczny lub umysłowy trwale lub okresowo utrudnia, ogranicza bądź uniemożliwia wypełnianie ról społecznych.

Obie definicje przyjmują dwa rodzaje kryteriów - biologiczne i społeczne, z tym, że ta druga formułuje je w kategoriach bardziej ogólnych.

2.2. Definicja osoby zawodowo niepełnosprawnej

Definicję osoby zawodowo niepełnosprawnej, a więc definicję zawierającą kryteria zawodowe, określiła i przyjęła Międzynarodowa Organizacja Pracy w swojej Konwencji i Zaleceniu dotyczącym rehabilitacji zawodowej i zatrudnienia osób niepełnosprawnych z 1983 r. Brzmi na następująco: Osobą niepełnosprawną jest jednostka, której szansę uzyskania, utrzymania i awansu we właściwym zatrudnieniu są poważnie ograniczone na skutek fizycznej lub psychicznej niepełnosprawności oficjalnie orzeczonej (Zalecenie 168... 1983/ Definicja ta podkreśla takie kryteria, jak: trudności i ograniczenia w uzyskaniu odpowiedniej do swoich możliwości pracy i utrzymaniu się w zatrudnieniu w sytuacjach kryzysu i trudności na rynku pracy oraz w awansowaniu z powodu fizycznej lub psychicznej niepełnosprawności. Definicja ta została zalecona wszystkim krajom członkowskim MOP do powszechnego stosowania.

Natomiast w Ustawie o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnieniu osób niepełnosprawnych z dnia 27 sierpnia 1997 r. (Dz.U nr 123) przyjmuje się następującą definicję osoby niepełnosprawnej dla potrzeb rehabilitacji zawodowej: Niepełnosprawną jest osoba, której stan fizyczny, psychiczny lub umysłowy trwale lub okresowo utrudnia, ogranicza bądź uniemożliwia wypełnianie ról społecznych, a w szczególności wykonywanie pracy zawodowej.

Ponadto Ustawa ustala trzy stopnie niepełnosprawności, a mianowicie: znaczny, umiarkowany i lekki, podając definicje osób dotkniętych tymi stopniami niepełnosprawności z uwzględnieniem kryterium zawodowego. Są one następujące:

1. Do znacznego stopnia niepełnosprawności zalicza się osobę o naruszonej sprawności organizmu w sposób uniemożliwiający podjęcie zatrudnienia, albo zdolną do wykonywania zatrudnienia w szczególności w zakładzie pracy chronionej, wymagającą niezbędnej pomocy w celu pełnienia ról społecznych, stałej lub długotrwałej opieki lub pomocy innej osoby w związku ze znacznie ograniczoną możliwością samodzielnej egzystencji.

2. Do umiarkowanego stopnia niepełnosprawności zalicza się oso-bę o naruszonej sprawności organizmu, zdolną do wykonywania zatrudnienia na stanowisku pracy przystosowanym odpowiednio do potrzeb i możliwości wynikających z niepełnosprawności, wymagającą w celu pełnienia ról społecznych, częściowej lub okresowej pomocy innej osoby w związku z ograniczoną możliwością samodzielnej egzystencji.

3. Do lekkiego stopnia niepełnosprawności zalicza się oso/?ę o naruszonej sprawności organizmu, zdolną do wykonywania zatrudnienia, nie wymagającą pomocy innej osoby, w celu pełnienia ról społecznych.

Definicje te zawierają obok kryteriów zawodowych także kryteria społeczne, a mianowicie: zdolność do samodzielnej egzystencji i konieczność pomocy lub opieki ze strony innych osób, z uwagi na to, że Ustawa ta dotyczy także rehabilitacji społecznej.

Natomiast w Ustawie o zmianie niektórych ustaw o zaopatrzeniu emerytalnym i o ubezpieczeniu społecznym z dnia 28 czerwca 1996 r. (Dz.U. nr 100) przyjmuje się inną definicję osoby zawodowo niepełnosprawnej, stosowanej dla celów ubezpieczeniowych i rentowych. Głównym kryterium w tej definicji jest niezdolność do pracy. Niezdolną do pracy jest osoba, która całkowicie lub częściowo utraciła zdolność do pracy zarobkowej z powodu naruszenia sprawności organizmu i nie rokuje odzyskania zdolności do pracy po przekwalifikowaniu. Całkowicie niezdolną do pracy jest osoba, która utraciła zdolność do wykonywania jakiejkolwiek pracy , natomiast częściowo niezdolną do pracy jest osoba, która w znacznym stopniu utraciła zdolność do pracy zgodnie z poziomem posiadanych kwalifikacji.

Ustawa rozróżnia trwałą i okresową niezdolność do pracy. Trwała niezdolność do pracy występuje wówczas, jeżeli, według aktualnej wiedzy medycznej, nie ma rokowań odzyskania zdolności do pracy, natomiast okresowa niezdolność do pracy występuje wówczas, jeżeli, według aktualnej wiedzy medycznej, istnieją rokowania odzyskania zdolności do pracy.

2.3. Podział osób niepełnosprawnych

Osoby niepełnosprawne, biorąc pod uwagę rodzaj uszkodzenia narządów i rodzaj niepełnosprawności funkcjonalnej organizmu, można podzielić na kilka kategorii, a mianowicie:

1. Osoby z niepełnosprawnością fizyczną:

1) osoby z uszkodzeniem narządu ruchu;

2) osoby z uszkodzeniem narządów wewnętrznych.

2. Osoby z niepełnosprawnością sensoryczną:

1) osoby niewidome i słabowidzące;

2) osoby niesłyszące (głuche) i słabosłyszące;

3) osoby głuchoniewidome.

3. Osoby z niepełnosprawnością psychiczną:

1) osoby umysłowo upośledzone (z niepełnosprawnością intelektualną);

2) osoby psychicznie chore;

3) osoby cierpiące na padaczkę.

Osoby ze złożoną niepełnosprawnością - różne możliwości występowania kilku niepełnosprawności u jednej osoby, np. osoba niewidoma z umysłowym upośledzeniem, osoba z uszkodzonym narządem ruchu z zaburzeniami psychicznymi itp.

3. REHABILITACJA OSÓB NIEPEŁNOSPRAWNYCH

3.1. Zakres pojęcia rehabilitacji

Rehabilitacja uważana jest aktualnie za najlepszą formę rozwiązania problemów osób niepełnosprawnych, wynikających z ich niepełnosprawności. W literaturze poświęconej tym osobom można spotkać różne definicje rehabilitacji. Różnice te dotyczą przede wszystkim stosowanych terminów i sformułowań, lecz nie ma to jednak większego wpływu na sam zakres tego pojęcia.

Niezależnie od różnic terminologicznych i sformułowań, ogólnie można spotkać dwa rodzaje definicji, a mianowicie:

1. Traktujące rehabilitację jako proces odbywający się w samej osobie niepełnosprawnej, polegający na maksymalnym jej usprawnieniu fizycznym, psychicznym i społecznym oraz wypracowaniu umiejętności samodzielnego funkcjonowania w życiu osobistym, zawodowym i społecznym, a tym samym zapewnieniu jej integracji społecznej. Tego rodzaju definicje wychodzą z pojęcia potrzeb rehabilitacyjnych.

2. Traktujące rehabilitację jako określone działanie na rzecz osoby niepełnosprawnej, mające na celu maksymalne usprawnienie fizyczne, psychiczne i społeczne oraz przygotowanie jej do życia i pracy, a tym samym włączenie jej w życie środowiska, w którym żyje, czyli zapewnienie jej integracji społecznej. Przykładem tego rodzaju definicji może być definicja rehabilitacji przyjęta przez Światową Organizację Zdrowia określająca ją jako: kompleksowe i skoordynowane stosowanie środków (metod) medycznych, pedagogicznych, społecznych i zawodowych, w celu usprawnienia osób z naruszoną sprawnością organizmu do możliwie najwyższego poziomu (Majewski 1995). Z tego rodzaju definicjami związane jest pojęcie usług lub świadczeń rehabilitacyjnych.

Podobną definicję rehabilitacji przyjęto w Ustawie o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnieniu osób niepełnosprawnych z 1997 r., a mianowicie: rehabilitacja osób niepełnosprawnych oznacza zespół działań, w szczególności organizacyjnych, leczniczych, psychologicznych, technicznych, szkoleniowych, edukacyjnych i społecznych zmierzających do osiągnięcia, przy aktywnym uczestnictwie tych osób, możliwie najwyższego poziomu ich funkcjonowania, jakości życia i integracji społecznej.

Definicje te poza tym, że traktują rehabilitację, jako proces lub jako działanie, nie mają innych istotnych różnic. Istotę rehabilitacji stanowi jednak usprawnienie we wszystkich sferach, które zostały dotknięte przez niepełnosprawność, a mianowicie w sferze fizycznej, psychicznej i społecznej. Usprawnienie należy rozumieć jako przywrócenie sprawności lub jako spowodowanie, że coś jest sprawniejsze. W tym przypadku chodzi oczywiście o przywrócenie w możliwie najwyższym stopniu sprawności funkcjonowania organizmu, o zmniejszenie jego niepełnosprawności. Jak już uprzednio zaznaczono - niepełnosprawność jest cechą dynamiczną, poddającą się zmianie.

Usprawnienie fizyczne ma na celu podwyższenie sprawności uszkodzonych czynności do możliwie najwyższego poziomu i ewentualnie uzyskanie stanu sprzed uszkodzenia. Usprawnienie psychiczne ma na celu przywrócenie sprawności przebiegu procesów psychicznych i funkcjonowania osobowości przez rozwiązanie wszystkich problemów psychologicznych, związanych z niepełnosprawnością biologiczną, jak np. akceptacja i adaptacja psychiczna do sytuacji i warunków zaistniałych na skutek niepełnosprawności, ocena swoich możliwości, ukształtowanie postaw wobec rehabilitacji, innych osób itp. Usprawnienie społeczne ma na celu przywrócenie sprawności funkcjonowania społecznego, a więc przywrócenia umiejętności wykonywania codziennych zadań życiowych, zadań zawodowych i ról społecznych, które powinna dana osoba wykonywać, biorąc pod uwagę jej wiek, płeć i inne czynniki determinujące te role.

Niezależnie od przyjęcia rodzaju definicji, podstawową sprawą w rehabilitacji są potrzeby rehabilitacyjne osoby niepełnosprawnej. Ludzie pełnosprawni mają różne potrzeby związane z rozwojem, działaniem i udziałem w życiu społecznym. Dla ich zaspokojenia społeczeństwa (państwa) budują różne: system opieki zdrowotnej, edukacji, przygotowania do pracy, zapewnienia środków do życia, instytucje kulturalne, sportowe, rekreacyjne itp.

Osoby niepełnosprawne mają wszystkie te same potrzeby, co osoby pełnosprawne, z tym jednak, że mają one dodatkowe potrzeby, wynikające z ich niepełnosprawności. Z uwagi na to, że człowiek jest bardzo złożoną istotą i wpływ niepełnosprawności zaznacza się w różnych sferach jego życia, te dodatkowe potrzeby mają różny charakter i naturę. Są to więc potrzeby: fizyczne (medyczne), psychiczne, społeczne i zawodowe. Te dodatkowe specjalne potrzeby stanowią integralną część człowieka niepełnosprawnego i powinny być zaspokojone w takim samym stopniu, jak zaspakajane są wszystkie potrzeby osób pełnosprawnych.

Dla zaspokojenia tych potrzeb społeczeństwa tworzą odpowiednie systemy, mające na celu świadczenie odpowiednich usług specjalistycznych, zwanymi usługami rehabilitacyjnymi. W zależności od tego, jakiego rodzaju potrzeby są zaspakajane, lub jakiego rodzaju usługi są świadczone, rozróżnia się: rehabilitację leczniczą, psychiczną, zawodową i społeczną.

1. Rehabilitacja lecznicza

Rehabilitacja lecznicza, zwana także rehabilitacją medyczną, jest częścią procesu rehabilitacji, w którym stosuje się środki i metody lecznicze w celu maksymalnego usprawnienia organizmu oraz niedopuszczenia do pogłębienia się niepełnosprawności. Do najważniejszych metod stosowanych w rehabilitacji leczniczej należą: fizjoterapia, terapia zajęciowa oraz zaopatrzenie ortopedyczne. W nowoczesnej medycynie rehabilitacja stanowi jedną z form postępowania leczniczego obok profilaktyki i leczenia. Wszystkie zabiegi z zakresu rehabilitacji leczniczej zlecane są przez lekarza, a wykonują je różni specjaliści, jak: kinezyterapeuci (magistrzy rehabilitacji), fizykoterapeuci, terapeuci

zajęciowi, masażyści i w miarę potrzeby inni. Może do nich należeć, np. logopeda, jeśli osoby rehabilitowane potrzebują nauki lub usprawnienia mowy ustnej.

2. Rehabilitacja psychiczna

Uszkodzenie narządów i niepełnosprawność funkcjonalna organizmu jest również przyczyną wielu problemów natury psychologicznej. Na skutek ich wystąpienia człowiek traci adaptację (przystosowanie) do dotychczasowych warunków życia i pracy. Taka sytuacja wymaga więc pewnych przemian psychicznych, polegających na rozwoju i ukształtowaniu takich cech psychicznych (osobowości), które pozwoliłyby człowiekowi niepełnosprawnemu funkcjonować w nowych sytuacjach i warunkach. W związku z tym rehabilitację psychiczną lub rehabilitację psychologiczną definiuje się jako:

1. Proces wewnętrznych (psychicznych) przemian dokonujących się w osobie niepełnosprawnej, polegających na adaptacji psychicznej do sytuacji i warunków zaistniałych na skutek niepełnosprawności. W tym przypadku bardziej stosowne jest używanie terminu rehabilitacja psychiczna.

2. Zespół oddziaływań psychologicznych, których celem jest adaptacja psychiczna osoby niepełnosprawnej do sytuacji i warunków zaistniałych na skutek niepełnosprawności. W tym przypadku bardziej stosowne jest używanie terminu rehabilitacja psychologiczna, z uwagi na to, że w oddziaływaniach tych stosuje się środki i metody psychologiczne. Należą do nich: poradnictwo psychologiczne, psychoterapia i socjoterapia.

3. Rehabilitacja społeczna

Człowiek jest również istotą społeczną, tzn. żyje razem z innymi ludźmi i pełni określone role w środowisku społecznym, a zwłaszcza w swojej rodzinie. Uszkodzenie narządów i niepełnosprawność funkcjonalna organizmu ma również wpływ na sferę społeczną człowieka, powodując trudności i ograniczenia czy nawet eliminując go z udziału w różnych przejawach życia społecznego. Rozwiązanie tych problemów osoby niepełnosprawnej stawia sobie za cel rehabilitacja społeczna. Stanowi ona część ogólnego procesu rehabilitacji i polega na przygotowaniu osoby niepełnosprawnej do pełnienia różnych ról społecznych właściwych dla wieku i płci oraz na umożliwieniu jej pełnego uczestnictwa w życiu społecznym swojego środowiska, a przez to integrację lub reintegrację społeczną. W szczególności odnosi się to do roli ucznia i kolegi w szkole, członka rodziny, zespołu pracowniczego lub określonej grupy społecznej, konsumenta dóbr kultury, uczestnika różnych imprez o charakterze społecznym. Obejmuje ona takie sprawy jak: wypracowanie motywacji do kontaktów społecznych (pozytywne postawy wobec innych członków społeczeństwa) i zainteresowań życiem społecznym, wypracowanie społecznie akceptowanych form zachowania się i zasad współżycia społecznego, umiejętności współpracy i współdziałania z innymi osobami.

Rehabilitacja społeczna osoby niepełnosprawnej uwarunkowana jest zniesieniem barier utrudniających i ograniczających włączenie się osoby niepełnosprawnej w życie społeczne, a mianowicie:

- społecznych, do których należą w pierwszej kolejności negatywne i obojętne postawy osób pełnosprawnych wobec niepełnosprawnych;

- prawnych, do których zaliczamy przepisy legislacyjne dyskryminujące osoby niepełnosprawne pod niektórymi względami;

- ekonomicznych, do których należą wszelkiego rodzaju problemy socjalno-bytowe stwarzające osobie niepełnosprawnej trudne warunki życiowe;

- architektonicznych i urbanistycznych, czyli niedostosowanie środowiska fizycznego do możliwości manipulacyjnych i lokomocyj-nych osoby niepełnosprawnej, zarówno miejsca zamieszkania, jak też budynków i obiektów użyteczności publicznej oraz środków komunikacji.

Integralną część rehabilitacji społecznej jest przygotowanie członków rodziny, współpracowników i w ogóle całego społeczeństwa do wzajemnego współżycia i współpracy z osobami niepełnosprawnymi.

Zagadnienie rehabilitacji zawodowej jest tutaj pominięte, gdyż jest szerzej omówione w następnych rozdziałach.

W rozwiązywaniu problemów osób niepełnosprawnych stosuje się aktualnie następujące ogólne zasady, a mianowicie: zasadę kompleksowości, integracji społecznej i wyrównywania szans.

3.2. Kompleksowość jako podstawowa zasada rehabilitacji

Wyodrębnianie rehabilitacji leczniczej, psychicznej, zawodowej i społecznej nie oznacza, że stanowią one niezależne części lub fazy. Wręcz przeciwnie, składają się one na jeden kompleksowy i skoordynowany proces. Wyodrębnienie tych części wskazuje tylko na pewne aspekty rehabilitacji lub problemy i metody, przy pomocy których są one rozwiązywane. Cały ten proces ma jeden nadrzędny cel, a mianowicie przygotowanie osoby niepełnosprawnej do życia i pracy oraz włączenie jej w miarę możliwości w normalne życie społeczeństwa. Z tego też powodu poszczególne części rehabilitacji są wzajemnie uwarunkowane. Rezultaty w rehabilitacji leczniczej będą niewątpliwie miały wpływ na zawodowe i społeczne funkcjonowanie osoby niepełnosprawnej. Podobnie, dobrze dobrana praca zawodowa może mieć także charakter terapeutyczny (usprawniający). Części te nie tylko wzajemnie warunkują się, lecz także często wzajemnie przeplatają. Niewątpliwie rehabilitacja lecznicza i psychiczna musi być realizowana w pierwszej kolejności. Również przygotowanie do pracy i włączenie w życie społeczne osoby niepełnosprawnej powinno rozpocząć się najszybciej, jak stan zdrowia na to pozwala.

Istotę rehabilitacji kompleksowej stanowi konieczność uwzględniania w tym procesie wszystkich potrzeb rehabilitacyjnych osoby niepełnosprawnej, biorąc pod uwagę jej płeć, wiek i inne czynniki, które te potrzeby determinują.

3.3. Integracja społeczna osób niepełnosprawnych

Kompleksowa rehabilitacja jest tylko jednym aspektem w rozwiązywaniu problemów osób niepełnosprawnych. Jest ona działaniem ukierunkowanym na same osoby niepełnosprawne, mającym na celu przygotowanie ich w możliwie najwyższym stopniu do samodzielnego życia i pracy w społeczeństwie. Pozostaje jednak drugi aspekt, a mianowicie stwarzanie osobom niepełnosprawnym warunków do życia w tym społeczeństwie.

W historii stosunku społeczeństw do osób niepełnosprawnych i działań na ich rzecz obserwuje się pewną ewolucję. W starożytności, kiedy panował kult ciała i siły, osoby niepełnosprawne nie były uważane za członków społeczeństwa, a nawet były z niego eliminowane przez uśmiercanie. W średniowieczu, pod wpływem nauki Kościoła, dotyczącej miłości bliźniego, zaczęła rozwijać się działalność charytatywna na rzecz osób niepełnosprawnych. Ograniczała się ona jednak głównie do zapewnienia podstawowej opieki i zaspokojenia potrzeb biologicznych. W czasach nowożytnych pod koniec XVIII wieku uczyniony został następny krok. Zaczęły powstawać pierwsze szkoły dla dzieci niepełnosprawnych - głuchych i niewidomych. Następnie obserwujemy rozwój działalności na rzecz osób niepełnosprawnych, która została określona jako rehabilitacja. Była ona jednak ukierunkowana na życie i pracę w formach specjalnie tworzonych dla osób niepełnosprawnych (specjalne zakłady rehabilitacji zawodowej, zakłady pracy chronionej).

Po drugiej wojnie światowej, kiedy zaczął się wielki rozwój działalności rehabilitacyjnej, pojawiło się pojęcie integracji społecznej i reintegracji społecznej, czyli włączania osób niepełnosprawnych w normalne życie społeczeństwa, i wreszcie w ostatnich latach pojawiło się nowe pojęcie: wyrównywanie szans osób niepełnosprawnych. Międzynarodowy Rok Osób Niepełnosprawnych - rok 1981 przebiegał właśnie pod hasłem: Pełne uczestnictwo i równość. Hasło to dobrze oddaje istotę tych dwóch nowych zasad dotyczących osób niepełnosprawnych, a mianowicie: integracji społecznej lub reintegracji społecznej i wyrównywania szans.

Przez integrację społeczną osób niepełnosprawnych należy rozumieć włączenie i zaakceptowanie ich jako równych i pełnoprawnych członków społeczeństwa, aby mogli korzystać ze wszystkich dóbr kultury i cywilizacji danego społeczeństwa oraz przyczyniać się do ich tworzenia i pomnażania. Pojęcie reintegracji społecznej odnosi się do tych osób, które stały się osobami niepełnosprawnymi w późniejszym okresie swego życia i wymagają ponownego włączenia i zaakceptowania przez społeczeństwo.

Obok pojęcia integracji społecznej funkcjonuje także pojęcie integracji zawodowej. Mieści się ono w pojęciu integracji społecznej, lecz odnosi się do włączania osób niepełnosprawnych w system szkolenia i kształcenia zawodowego przeznaczony dla młodzieży pełnosprawnej oraz zatrudniania ich w zwykłych warunkach na otwartym rynku pracy razem z osobami pełnosprawnymi.

3.4. Wyrównywanie szans osób niepełnosprawnych

Pojęcie wyrównywanie szans pojawiło się w Światowym Programie Działania na Rzecz Osób Niepełnosprawnych przyjętym przez Zgromadzenie Ogólne Organizacji Narodów Zjednoczonych w 1982 r. Definiuje się je jako: proces udostępniania osobom niepełnosprawnym wszystkich ogólnych systemów występujących w społeczeństwie, takich jak: fizyczne i kulturalne środowisko, mieszkanie i środki transportu, świadczenia społeczne i lecznicze, placówki oświatowe i zakłady pracy, życie kulturalne i społeczne włączając w to sport i rekreację {Światowy program ...1983).

W 1993 r. ONZ powróciła do tej sprawy przyjmując bardzo ważny dokument, a mianowicie: Standardowe Zasady Wyrównywania Szans Osób Niepełnosprawnych. Dokument ten ustala 22 zasady, dotyczące wyrównywania szans osób niepełnosprawnych we wszystkich sferach ich życia. Są tam także zasady dotyczące przygotowania do pracy i zatrudnienia osób niepełnosprawnych (Standardowe Zasady 1996).

U podstaw zasady wyrównywania szans leżą dwie przesłanki, a mianowicie:

- równość praw osób pełnosprawnych i niepełnosprawnych, która zakłada, że potrzeby obu tych grup społecznych mają takie samo znaczenie i powinny stanowić podstawę rozwoju i planowania działalności społeczeństwa na rzecz wszystkich swoich członków;

- większość systemów tworzonych przez społeczeństwa dostosowanych jest przede wszystkim dla zaspokajania potrzeb tylko osób pełnosprawnych.

Z tego powodu zasada wyrównywania szans mówi o konieczności

stwarzania warunków dla zaspokajania potrzeb osób niepełnosprawnych

i to możliwie na tym samym poziomie i w takim samym zakresie, jakie

mają osoby pełnosprawne.

4. OGÓLNE ZAGADNIENIA REHABILITACJI ZAWODOWEJ OSÓB NIEPEŁNOSPRAWNYCH

4.1. Rozwój zawodowy osób niepełnosprawnych

Omawianie zagadnień związanych z rehabilitacją zawodową należy rozpocząć od nakreślenia rozwoju zawodowego i przebiegu aktywności zawodowej osób niepełnosprawnych. Rozwój zawodowy jest jednym z aspektów wszechstronnego rozwoju dziecka, tak samo ważnym jak rozwój intelektualny czy emocjonalny. Praca zawodowa zajmuje bowiem u wielu ludzi bardzo długi okres ich życia, trwający do starości, kiedy zaczynają wycofywać się z aktywnego życia zawodowego. Dobrze dobrana praca zawodowa jest również czynnikiem wpływającym na zadowolenie z życia w ogóle. W rozwoju zawodowym człowieka wyodrębnić można kilka faz, a mianowicie:

1. Faza nierealnych marzeń zawodowych, zaczynająca się bardzo wcześnie, albowiem już w wieku przedszkolnym. Polega ona na tym,

że dziecko już od mniej więcej czwartego roku życia zaczyna bacznie obserwować innych ludzi, co oni robią i jak zachowują się w różnych sytuacjach życiowych. Dotyczy to także ludzi przy pracy zawodowej. Dowodem tego są tzw. zabawy w role, w których dzieci starają się naśladować dorosłych pełniących różne role i wykonujących różne czynności i zadania, w tym także wykonujących zadania zawodowe. Po wizycie u lekarza bawią się więc one w lekarza, badając i lecząc swoje lalki lub po bytności w sklepie razem z mamusią bawią się w sklep, starając się naśladować sprzedawcę, sprzedając swoim misiom lub innym dzieciom równe przedmioty.

Są to pierwsze przejawy zdobywania wiedzy o pracy i zawodach, które ludzie wykonują, a także kształtowania się pierwszych umiejętności, jakie potrzebne są człowiekowi do wykonywania pracy. W ten sposób zdobyta wiedza stanowi budulec do dziecięcych marzeń zawodowych, będących wytworem fantazji dziecięcej. Występują one u dzieci mniej więcej do 10 roku życia, a ujawniają się one w odpowiedziach na pytanie: Kim chciałbyś być w przyszłości?, lub co chciałbyś robić, kiedy będziesz duży? Chłopcy w tym wieku na ogół odpowiadają, że chcieliby być pilotami, oficerami, budowniczymi, konstruktorami samochodów, natomiast dziewczynki aktorkami, lekarkami, nauczycielkami itp. Są to zwykle bardzo wyidealizowane marzenia, które w następnych okresach rozwojowych przemijają lub nabierają bardziej realnych kształtów, po dokładniejszym poznaniu przez dziecko wymagań stawianych przez dany zawód.

2. Faza kształtowania się zainteresowań, ujawniania specjalnych zdolności i kształtowania ogólnych umiejętności. Wiek od mniej więcej 10 do 14 roku życia to następny okres rozwoju zawodowego dziecka. Jest to okres rozwoju i stabilizacji zainteresowań, ujawniania się specjalnych zdolności i kształtowania się pewnych ogólnych umiejętności, które będą przydatne w późniejszym przygotowaniu się do pracy zawodowej, a następnie w wykonywaniu zatrudnienia. Przejawem tego jest nie tylko czytanie przez dzieci książek o określonej tematyce, lecz również kolekcjonerstwo różnych ciekawych przedmiotów oraz różnego rodzaju majsterkowanie, będące wyrazem specjalnego zainteresowania dla czynności i działalności praktycznej.

Może to być zbieranie różnych samochodzików, pocztówek, znaczków itp., lub wykonywanie różnych przedmiotów z drewna, papieru, kartonu, sznurka, gliny itp.

3. Faza kształtowania się konkretnych zainteresowań zawodowych, rozeznania swoich możliwości i wybór kierunku szkolenia lub kształcenia zawodowego. Jest to okres od mniej więcej 15 do 21 roku życia, kiedy pierwsze decyzje zawodowe muszą być podjęte. Kończąc szkołę podstawową uczeń musi podjąć decyzję, w jakiej szkole kontynuować naukę, czy w szkole ogólnokształcącej, która pozwala jemu na odłożenie decyzji, co do wyboru kariery zawodowej na kilka lat, czy w szkole o konkretnym profilu zawodowym. W każdym razie jest to okres kształtowania się, utrwalania i stabilizacji bardziej konkretnych zainteresowań zawodowych, a także okres zastanawiania się nad swoimi możliwościami i przyszłością zawodową. W tym okresie na ogół korygują się dziecięce marzenia zawodowe i następuje ostateczny wybór zawodu oraz okres przygotowania do pracy.

4. Faza rozpoczęcia pracy zawodowej i aktywności zawodowej. Faza ta rozpoczyna się różnie u poszczególnych osób w zależności od rodzaju i długości okresu przygotowania się do pracy zawodowej. Niektóre osoby rozpoczynają pracę zawodową już w wieku 16 lat, a inne w wieku 24 czy nawet później. Jest to bardzo ważna faza, albowiem jest to faza adaptacji zawodowej - przystosowania się do wymogów pracy i do środowiska pracy. Jest to pierwsza próba, czy rozwój zawodowy przebiegał prawidłowo, czy wybór zawodu był trafny, czy przygotowanie do pracy było dobre. Te pierwsze lata decydują o tym, jak będzie przebiegał dalszy rozwój zawodowy, czy będą sukcesy zawodowe i awanse, czy dalsze kształcenie i zajmowanie coraz to wyższych stanowisk, czy też stabilizacja zawodowa i zatrzymanie się w rozwoju zawodowym.

5. Faza schyłkowa. Rozpoczyna się ona różnie u poszczególnych osób - na ogół u kobiet wcześniej w wieku około 60 lat, a u mężczyzn później w wieku około 65 lat. Jest to okres stopniowego wycofywania się z aktywnego życia zawodowego i przejścia na emeryturę.

Ten schemat rozwoju zawodowego i przebiegu aktywności zawodowej dotyczy większości ludzi i dotyczy także osób niepełnosprawnych. Wśród tych ostatnich są jednak dwie grupy. Jedna grupa to osoby niepełnosprawne, które są niepełnosprawnymi od urodzenia lub wczesnego dzieciństwa i wszystkie fazy rozwoju zawodowego przebiegają w warunkach niepełnosprawności. Druga grupa to osoby, u których rozwój zawodowy rozpoczął się w warunkach pełnospraw-ności i w pewnej fazie został zaburzony na skutek wystąpienia niepełnosprawności.

Jak doświadczenie wykazuje - wiele osób niepełnosprawnych wykazuje duże braki lub opóźnienia w prawidłowym rozwoju zawodowym oraz duże trudności w przygotowaniu się, w uzyskaniu i utrzymaniu się w pracy. Problemy zawodowe, z jakimi zwykle borykają się osoby niepełnosprawne, dotyczą:

1. Wyboru zawodu i ewentualnie zmiany zawodu (kwalifikacji), na skutek nabycia niepełnosprawności.

2. Przygotowania się do pracy zawodowej.

3. Uzyskania pracy zawodowej, czyli zatrudnienia.

4. Adaptacji zawodowej i utrzymania się w zatrudnieniu.

W rozwiązaniu tych problemów większość osób niepełnosprawnych wymaga odpowiedniej pomocy. Taki cel stawia sobie rehabilitacja zawodowa.

4.2. Zakres pojęcia rehabilitacji zawodowej

Rehabilitacja zawodowa jest ważną częścią rehabilitacji kompleksowej. Dotyczy ona niepełnosprawnej młodzieży i osób w wieku aktywności zawodowej. Stawia ona sobie za cel pomoc osobie niepełnosprawnej w rozwoju zawodowym i przebiegu aktywności zawodowej, a w szczególności w wyborze zawodu, przygotowaniu się do pracy, uzyskaniu odpowiedniego zatrudnienia i adaptacji zawodowej w miejscu pracy. Pomoc ta udzielana jest w formie specjalnych usług. Dlatego Międzynarodowa Organizacja Pracy definiuje rehabilitację zawodową jako część ogólnego procesu rehabilitacji, polegająca na udzieleniu osobie niepełnosprawnej takich usług, jak: poradnictwo zawodowe, szkolenie zawodowe i zatrudnienie, aby

umożliwić jej uzyskanie, utrzymanie i awans w odpowiedniej pracy, a przez to integrację lub reintegrację w normalne życie społeczne

(Zalecenie nr 99.. z 1955 r. i Zalecenie nr 168 ...z 1983 r).

Udzielanie pomocy osobie niepełnosprawnej w ramach rehabilitacji i zawodowej, zgodnie z ustalonymi etapami, odbywa się w różnych formach. Na pierwszym etapie jest to preorientacja zawodowa i poradnictwo zawodowe, oparte na ocenie zdolności do pracy osoby niepełnosprawnej. Udzielenie właściwej porady zawodowej osobie niepełnosprawnej w wyborze odpowiedniego dla siebie zawodu stanowi bardzo istotny etap, gdyż od niego zależy powodzenie całego procesu rehabilitacji zawodowej.

Następny etap stanowi przygotowanie do pracy polegające na opanowaniu przez osobę niepełnosprawną niezbędnej wiedzy teoretycznej, umiejętności praktycznych oraz form funkcjonowania i zachowania się w sytuacjach zawodowych. Kierunek szkolenia lub kształcenia zawodowego ustalany jest na podstawie wyników badań zdolności do pracy i diagnozy zawodowej.

Po pomyślnym ukończeniu przygotowania do pracy następuje zatrudnienie na odpowiednio dobranym stanowisku pracy, odpowiadającym psychofizycznym sprawnościom i uzyskanym kwalifikacjom zawodowym. Umieszczenie osoby niepełnosprawnej w odpowiedniej pracy stanowi ukoronowanie całego procesu rehabilitacji zawodowej, lecz jeszcze go nie kończy.

Ostatni etap stanowi pomoc w adaptacji zawodowej, zwłaszcza w początkowym okresie zatrudnienia, mające na celu udzielenie jej pomocy w przystosowaniu się do wykonywania zadań zawodowych, nowego środowiska pracy - fizycznego i społecznego, aby móc dobrze wypełniać zadania pracownika i spełniać oczekiwania pracodawcy.

4.3. Zasady rehabilitacji zawodowej

Istnieje kilka ogólnych zasad, na których opiera się rehabilitacja zawodowa osób niepełnosprawnych, a mianowicie:

1. Wykonywanie pracy zawodowej przez daną osobę niepełnosprawną uwarunkowane jest kilkoma czynnikami takimi, jak: możliwość wykonywania różnych czynności, stopień sprawności ich wykonywania, specjalne zdolności i umiejętności, cechy osobowości itp. Żadna praca nie wymaga jednak od człowieka, który ma ją wykonywać, wszystkich wymienionych czynników. Istnieją prace o różnym stopniu wymagań, co do zakresu i stopnia czynności i sprawności. Jedne prace wymagają wysokich sprawności fizycznych lub manualnych, inne wysokich sprawności intelektualnych, a jeszcze inne - specjalnych zdolności i umiejętności, lub określonych cech osobowości.

Jeśli chodzi o osoby niepełnosprawne to, na skutek uszkodzenia organizmu, nie tracą one wszystkiego; zachowują one pewne czynności, sprawności i zdolności, które po ich zidentyfikowaniu i dalszemu rozwojowi, mogą stanowić podstawę do podjęcia szkolenia lub kształcenia zawodowego, a później pracy zawodowej (Hulek, 1969). Wiele z osób niepełnosprawnych często posiada specjalne uzdolnienia, które stwarzają możliwości opanowania wiedzy i umiejętności zawodowych potrzebnych do wykonywania wysoko kwalifikowanych prac i zawodów o wysokim prestiżu społecznym. Wyjątki stanowią osoby niepełnosprawne całkowicie niezdolne do pracy, na skutek poważnego uszkodzenia organizmu i głębokiego obniżenia sprawności jego funkcjonowania.

2. Osoby niepełnosprawne mają możliwość uruchomienia pewnych mechanizmów kompensacyjnych. Kompensacja polega na zastąpieniu uszkodzonych lub zaburzonych czynności organizmu przez inne czynności. U podstaw kompensacji leży fakt, że organizm ludzki charakteryzuje się pewną dynamiką i zdolnością adaptacji do zaistniałych zmian. Dysponuje on także pewnymi rezerwami, które mogą być uruchomione i wykorzystane w razie potrzeby. Osoby niepełnosprawne mogą więc nauczyć się celowego i efektywnego wykonywania różnych czynności i zadań przy zastosowaniu trochę innej techniki (sposobu), niż to czynią osoby pełnosprawne. Dotyczy to także czynności i zadań zawodowych. Przykładem tego może być wykonywanie pewnych czynności i zadań jedną ręką, zamiast dwoma, albo orientowanie się w środowisku pracy przy pomocy bodźców słuchowych, dotykowych i kinestetycznych, zamiast bodźców wzrokowych.

3. Ze zjawiskiem kompensacji związana jest następna zasada, dotycząca możliwości adaptacji stanowiska i miejsca pracy dla potrzeb pracownika niepełnosprawnego. Można je tak zorganizować i wyposażyć, że będą one kompensować pewne braki i ograniczenia funkcjonalne pracownika niepełnosprawnego oraz umożliwiać jemu wykonywanie zadań zawodowych na normalnym poziomie. Adaptacja stanowiska i miejsca pracy obejmuje dwie sprawy:

- fizyczną adaptację stanowiska i miejsca pracy, a więc ich zmianę lub modyfikację, np. zamontowanie dodatkowych elementów, zamianę sygnalizacji dźwiękowej na świetlną dla pracownika głuchego, zainstalowanie specjalnego fotelu (siedziska) dla osoby z uszkodzonym narządem ruchu lub punktowego oświetlenia dla pracownika słabowidzącego, albo odwrotnie usunięcie elementów przeszkadzających jemu wykonywanie pewnych czynności, np. stopni, poszerzenie otworów wejściowych do pomieszczeń.

• wyposażenie pracownika niepełnosprawnego w odpowiedni specjalny sprzęt (rehabilitacyjny), umożliwiający wykonywanie czynności i zadań zawodowych, np. wyposażenie pracownika niewidomego, posługującego się komputerem w tzw. linijkę brajlowską (pokazującą tekst ukazujący się na ekranie w formie wypukłej) lub syntezator mowy (czytający głosem ten tekst).

5. WYBÓR ZAWODU PRZEZ OSOBY NIEPEŁNOSPRAWNE

Formami pomocy osobom niepełnosprawnym w wyborze właściwego dla siebie zawodu są: preorientacja zawodowa i poradnictwo zawodowe. Pierwsza forma dotyczy głównie młodzieży i ma na celu zapewnienie jej prawidłowego rozwoju zawodowego. Druga forma dotyczy wszystkich osób niepełnosprawnych mających określone problemy w wyborze lub w zmianie zawodu.

5.1.Preorientacja zawodowa młodzieży niepełnosprawnej

Preorientacja zawodowa jest to forma pomocy dla młodzieży w wyborze odpowiedniego zawodu, polegająca na wstępnym jej orientowaniu w pracy zawodowej, którą w przyszłości może wykonywać. Obejmuje ona wiadomości o różnych zawodach, ich psychofizycznych wymaganiach, warunkach pracy, potrzebnych kwalifikacjach itp. Preorientacja zawodowa rozpoczyna się zwykle w ostatnich klasach szkoły podstawowej, kiedy nauczyciele poświęcają wiele uwagi dalszemu kształceniu uczniów kończących szkołę. Uczniowie niepełnosprawni wymagają szczególnej pomocy w tym zakresie, z uwagi na ograniczone możliwości zawodowe. Doświadczenie wykazuje, że w szkołach ogólnodostępnych nie zawsze poświęca się wiele uwagi ich przyszłości zawodowej, uważając, że są oni niezdolni lub mają ograniczoną zdolność do pracy. Dostarczenie uczniom niepełnosprawnym szerokiej wiedzy o zawodach jest szczególnie ważne wobec zasady, że wybór zawodu powinien być ich samodzielną i niezależną decyzją. Wiedza taka, skonfrontowana z własnymi możliwościami, warunkuje prawidłowe podjęcie decyzji zawodowej.

Zwykle szkoły specjalne poświęcają tej sprawie więcej uwagi, starając ukierunkować swoich uczniów zawodowo, aby trafili do odpowiedniej szkoły. Preorientacja zawodowa młodzieży niepełnosprawnej należy także do zadań poradni psychologiczno-pedagogicznych, które starają się pomóc jej w ustaleniu przydatności zawodowej i dalszego kierunku szkolenia lub kształcenia zawodowego.

5.2. Poradnictwo zawodowe dla osób niepełnosprawnych

5.2.1. Zakres pojęcia poradnictwa zawodowego dla osób niepełnosprawnych

Drugą formą pomocy osobom niepełnosprawnym w wyborze zawodu jest poradnictwo zawodowe. Jest to proces polegający na udzielaniu pomocy osobom z naruszoną sprawnością organizmu

w podjęciu decyzji zawodowej, czyli wyborze odpowiedniej kariery zawodowej (Majewski, 1995). Na ogół osobą udzielającą tej pomocy jest doradca zawodowy. Ogólnie mówiąc - udzielenie pomocy osobie niepełnosprawnej przez doradcę zawodowego polega na:

1. Przekazaniu określonych informacji, które ułatwiłyby jej samodzielne podjęcie optymalnej decyzji zawodowej, określanych także, jako informacja zawodowa. Czarnul (1994) określa informację zawodową, jako zbiór wiadomości o zawodzie, zawierający istotne dane charakteryzujące dany zawód lub jego elementy, ważne dla osób wybierających zawód, uzupełniających kwalifikacje zawodowe lub zmieniające zawód. Dla osób niepełnosprawnych szczególnie ważne elementy informacji zawodowej to informacje dotyczące:

- możliwości szkolenia i kształcenia zawodowego dla osób niepełnosprawnych, ze szczególnym uwzględnieniem rodzaju i stopnia naruszenia sprawności organizmu, reprezentowanego przez zainteresowaną osobę;

- różnych zawodów i specjalności, stawianych przez nie wymagań fizycznych (biologicznych) i psychicznych oraz wskazań i przeciwwskazań, co do ich wykonywania;

- możliwości uzyskania zatrudnienia w danym zawodzie i sytuacji na lokalnym rynku pracy;

- przepisów regulujących sprawę rehabilitacji zawodowej i zatrudnienia osób niepełnosprawnych.

2. Udzieleniu porady zawodowej, polecającej na przekazaniu profesjonalnej opinii i sugestii, dotyczącej optymalnej decyzji zawodowej, na podstawie:

- przeprowadzonych badań osoby niepełnosprawnej - oceny przydatności do pracy (poznania jej możliwości i ograniczeń zawodowych);

- analizy i rozeznania szans zawodowych na rynku pracy w oparciu o jej indywidualną sytuację zawodową;

- wiedzy i doświadczenia, dotyczącego pracy zawodowej osób niepełnosprawnych, pozostawiając jednak podjęcie ostatecznej decyzji zawodowej samej osobie zainteresowanej.

W praktyce poradnianej obie formy pomocy dla osoby niepełnosprawnej w wyborze odpowiedniego zawodu wzajemnie się przeplatają i uzupełniają oraz czasami trudno określić, co jest zwykłą informacją zawodową, a co poradą zawodową. Doświadczenie uczy, że osoby niepełnosprawne, obok informacji zawodowej, wymagają częściej faktycznej porady zawodowej.

Decyzja zawodowa, którą osoba niepełnosprawna podejmuje w procesie poradnictwa zawodowego, może dotyczyć:

- wyboru zawodu, czyli odpowiedniego kierunku szkolenia lub kształcenia zawodowego, który z jednej strony odpowiadałby psychofizycznym możliwościom osoby niepełnosprawnej, a z drugiej - jej zdolnościom, preferencjom, zainteresowaniom i aspiracjom zawodowym;

- podjęcia pracy, czyli rodzaju i formy zatrudnienia, która odpowiadałaby jej psychofizycznym możliwościom i uzyskanym kwalifikacjom zawodowym; dotyczy to osób, które uzyskały odpowiednie kwalifikacje zawodowe lub przeszły odpowiednie przeszkolenie i poszukują właściwego dla siebie zatrudnienia;

- przekwalifikowania, czyli zmiany zawodu lub warunków pracy, w przypadku osób, u których wystąpiło naruszenie sprawności organizmu (stały się osobami niepełnosprawnymi) w okresie aktywności zawodowej i nie mogą kontynuować zatrudnienia w dotychczasowym zawodzie lub w dotychczasowych warunkach.

5.2.2. Znaczenie poradnictwa zawodowego dla osób niepełnosprawnych

Wybór zawodu ma znaczenie dla każdego człowieka. Przygotowanie do pracy, a następnie aktywność zawodowa obejmują bowiem znaczny okres jego życia. Poradnictwo zawodowe ma jednak szczególne znaczenie dla osób niepełnosprawnych, które z reguły mają więcej problemów z optymalnym wyborem zawodu, niż osoby pełnosprawne. Wynikają one złego, że osoby niepełnosprawne:

1. Mają zwykle ograniczoną zdolność do pracy, na skutek naruszenia sprawności organizmu i trudniej im samodzielnie ocenić swoje możliwości zawodowe i pozycję w stosunku do rynku pracy.

2. Bardzo często ich ogólny rozwój zawodowy nie osiąga takiego samego poziomu, jak u osób pełnosprawnych. Nie mają więc ukształtowanego swojego ja zawodowego, a więc obrazu swoich możliwości zawodowych i poglądów na swoją przyszłość zawodową. Zwykle mają one braki w ukształtowaniu ogólnych umiejętności, stanowiących podstawę szkolenia lub kształcenia zawodowego oraz brak doświadczenia w pełnieniu różnych ról zawodowych, które ma młodzież pełnosprawna, kiedy staje przed podjęciem decyzji, dotyczącej jej kariery zawodowej.

3. Z reguły są one w większym stopniu pozbawione informacji zawodowej - mniejsza znajomość wymagań różnych zawodów i stanowisk pracy oraz mniejsze rozeznanie rynku pracy, gdyż proces preorientacji zawodowej nie był w stosunku do nich systematycznie prowadzony. Preorientacja zawodowa zwykle prowadzona jest w szkole podstawowej, w ramach której uczniowie zapoznają się z problemami pracy ludzkiej, z różnymi zawodami, możliwościami przygotowania się do ich wykonywania, a następnie zatrudnienia.

4. Podjęcie niewłaściwej lub przypadkowej decyzji zawodowej ma dla nich większe konsekwencje, niż dla osób pełnosprawnych. Naraża je bowiem na porażkę zawodową, a mianowicie na trudności lub niemożliwość uzyskania zatrudnienia w wybranym i wyuczonym zawodzie. Wiąże się to z rozczarowaniem i sytuacjami stresowymi, z powodu zbędnego i zmarnowanego wysiłku. W konsekwencji sytuacja taka może prowadzić do rezygnacji z dalszej rehabilitacji zawodowej i aktywności zawodowej.

Z uwagi na duże znaczenie dla osób niepełnosprawnych, porada zawodowa musi być udzielona im po bardzo dokładnym zbadaniu i analizie wszystkich możliwych czynników, warunkujących pomyślny wybór i sukces zawodowy w każdym konkretnym przypadku. Musi dostarczać ona rzetelnych i niezbędnych informacji do podjęcia przez osobę niepełnosprawną stosownej dla siebie decyzji, a sama porada musi być oparta na bardzo realnych podstawach.

Różne grupy osób niepełnosprawnych potrzebują poradnictwa zawodowego, a mianowicie:

1. Młodzież niepełnosprawna, która staje przed wyborem odpowiedniej szkoły zawodowej, uczelni lub innej formy przygotowania się do pracy zawodowej i nie wie, jaki jest dla niej najbardziej odpowiedni zawód.

2. Dorosłe osoby niepełnosprawne w różnym wieku, wymagające rehabilitacji zawodowej, które nie mają przygotowania do pracy i dotychczas nie były aktywne zawodowo.

3. Pracownicy, którzy w trakcie zatrudniania stali się niepełnosprawnymi w okresie aktywności zawodowej i wymagają zmiany zawodu (przekwalifikowania).

W odniesieniu do wymienionych grup poradnictwo zawodowe będzie przebiegać w trochę inny sposób, albowiem ich sytuacja zawodowa jest różna. W związku z tym w rozwiązaniu problemów zawodowych różne czynniki muszą być brane pod uwagę.

5.2.3. Doradca zawodowy dla osób niepełnosprawnych

Głównym zadaniem doradcy zawodowego jest udzielanie pomocy osobom niepełnosprawnym w wyborze optymalnej kariery zawodowej. Wykonanie tego zadania jest jednak bardzo złożone i wymaga od niego bardzo wielu różnorodnych działań, jak: przeprowadzanie rozmowy z osobami niepełnosprawnymi, zbieranie informacji, przeprowadzanie badań, analizowanie i interpretowanie uzyskanych danych, udzielanie informacji lub porady, wspólne ustalanie planów zawodowych, pomoc w ich realizacji itp.

Z uwagi na złożoność i znaczenie zadań, a także dużą odpowiedzialność, doradca zawodowy powinien charakteryzować się wysokimi kwalifikacjami zawodowymi i odpowiednimi cechami osobistymi. Jeśli chodzi o kwalifikacje zawodowe, to powinny one obejmować szeroki zakres wiedzy teoretycznej oraz szereg umiejętności praktycznych.

Teoretyczna wiedza doradcy zawodowego powinna obejmować:

1. Podstawy anatomii i fizjologii, ze szczególnym uwzględnieniem stanów patologicznych, a zwłaszcza rodzajów uszkodzeń poszczególnych narządów i układów organizmu oraz rodzajów i stopni niepełnosprawności.

2. Podstawy psychologii rozwojowej, ze szczególnym uwzględnieniem zaburzeń rozwoju psychicznego i społecznego dzieci i młodzieży.

3. Podstawy psychologii ogólnej, ze szczególnym uwzględnieniem zagadnień zachowania i adaptacji człowieka do środowiska.

4. Podstawy psychologii klinicznej, ze szczególnym uwzględnieniem badań psychologicznych, ustalania diagnozy psychologicznej, poradnictwa i psychoterapii.

5. Podstawy pedagogiki specjalnej.

6. Podstawy socjologii, ze szczególnym uwzględnieniem funkcjonowania człowieka w środowisku społecznym i postaw społeczeństwa wobec osób niepełnosprawnych.

7. Rehabilitację osób niepełnosprawnych, ze szczególnym uwzględnieniem systemu rehabilitacji zawodowej w Polsce.

8. Znajomość możliwości zawodowych różnych grup osób niepełnosprawnych.

9. Znajomość metod i postępowania w poradnictwie zawodowym osób niepełnosprawnych, w tym również podstawowych metod oceny ich przydatności zawodowej.

10. Znajomość ogólnokrajowych i lokalnych programów rehabilitacyjnych dla osób niepełnosprawnych, ze szczególnym uwzględnieniem programów rehabilitacji zawodowej.

11. Znajomość zagadnień z zakresu organizacji przedsiębiorstw, rynku pracy, wymagań różnych zawodów i stanowisk pracy.

12. Znajomość przepisów prawnych z zakresu zatrudnienia i pracy (kodeks pracy), rehabilitacji leczniczej, zawodowej i społecznej oraz świadczeń i przywilejów przysługujących osobom niepełnosprawnym.

13. Znajomość organizacji osób niepełnosprawnych i działających na rzecz osób niepełnosprawnych.

Jeśli chodzi o umiejętności praktyczne, to doradca zawodowy powinien posiadać umiejętność:

1. Nawiązywania kontaktów i swobodnego porozumiewania się z ludźmi, szczególnie z osobami niepełnosprawnymi.

2. Zbierania, oceniania i interpretowania zebranych informacji i danych uzyskanych z badań dla ustalenia prawidłowej diagnozy zawodowej.

3. Analizowania różnych zawodów i stanowisk pracy, z punktu widzenia ich wymagań w stosunku do pracownika.

4. Efektywnego przeprowadzania procesu udzielania porady zawodowej i ustalania indywidualnych planów zawodowych.

5. Rozpoznawania i oceniania potrzeb osób niepełnosprawnych oraz udzielania stosownych porad dla ich zaspokojenia (poradnictwo rehabilitacyjne).

6. Znajdowania pozytywnych rozwiązań trudnych sytuacji zawodowych.

7. Współdziałania z innymi specjalistami z zakresu rehabilitacji, zwłaszcza specjalistami włączonymi w proces oceny przydatności zawodowej osób niepełnosprawnych (lekarz, psycholog, pracownik socjalny).

8. Współpracy z pracodawcami i zainteresowania ich sprawą zatrudniania osób niepełnosprawnych.

9. Systematycznego gromadzenia wiadomości i informacji mogących

mieć znaczenie i wartość dla podnoszenia jakości jego pracy ( Łusz-

czyński, 1982).

Jeśli chodzi o cechy osobowości doradcy zawodowego, to zwykle wylicza się ich bardzo wiele. Do najważniejszych należą:

1. Wrażliwość na sprawy ludzkie i gotowość służenia drugiemu człowiekowi.

2. Rozumienie problemów człowieka niepełnosprawnego.

3. Wiara w możliwości i dobre chęci (motywację) człowieka niepełnosprawnego (widzenie pozytywnych cech).

4. Kultura osobista, taktowność i naturalne zachowanie się w bezpośrednich kontaktach.

5. Tolerancyjność i wyrozumiałość - akceptacja odmiennych poglądów.

6. Zrównoważenie emocjonalne.

7. Pogodne usposobienie, optymizm i poczucie humoru.

8. Odpowiedzialność i sumienność w wypełnianiu swoich obowiązków.

9. Obiektywność, szczerość, sprawiedliwość i życzliwość.

10. Budzenie zaufania u swoich klientów. 11. Dyskrecja - postępowanie według zasad etyki zawodowej (Łusz-czyński, 1982).

Czacharowska (1994) wymienia szereg reguł, jakie doradca zawodowy powinien stosować w trakcie kontaktów ze swoim klientem.

Ogólna reguła, stanowiąca naczelną zasadę etyki doradcy zawodowe-! go, to: Primum non nocere, czyli przede wszystkim nie szkodzić. Inne j reguły to:

1. Stworzenie odpowiedniej atmosfery do nawiązania odpowiedniego kontaktu z klientem.

2. Okazywanie jemu szacunku.

3. Otwartość i szczerość wobec niego.

4. Gotowość do współpracy z nim.

5. Empatia - wczuwanie się w jego przeżycia.

Jak wynika z powyższej analizy - wymagania stawiane doradcom zawodowym są bardzo wysokie. W związku z tym doradców zawodowych trzeba kształcić na odpowiednio wysokim poziomie, a także dokonywać naboru odpowiednich ludzi na to stanowisko.

5.2.4. Warunki udzielenia porady zawodowej osobom niepełnosprawnym

Udzielanie porad zawodowych osobom niepełnosprawnym należy do obowiązków doradcy zawodowego, posiadającego odpowiednie przygotowanie do pełnienia tej odpowiedzialnej roli. Obok jego profesjonalizmu warunkiem udzielenia prawidłowej i odpowiedzialnej porady zawodowej jest:

1. Poznanie możliwości zawodowych osoby niepełnosprawnej, ubiegającej się o poradę.

2. Znajomość wymagań stawianych człowiekowi przez pracę zawodową i różne zawody lub stanowiska pracy dostępne na rynku pracy.

Przez możliwości zawodowe należy rozumieć:

1. Aktualne cechy biologiczne, psychiczne i społeczne osoby niepełnosprawnej.

2. Potencjalne możliwości ich rozwoju poprzez zabiegi rehabilitacyjne,

szkolenie, organizację stanowiska i miejsca pracy oraz różne pomoce

techniczne.

Cechy biologiczne, to przede wszystkim ogólny stan zdrowia, a więc brak chorób i niedomagań. W szczególności odnosi się to do:

1. Sprawności funkcjonowania poszczególnych narządów i układów organizmu - brak uszkodzenia ich anatomicznej struktury i czynności.

2. Wydolności fizycznej i psychicznej organizmu, a więc zdolności do wykonywania długotrwałej pracy bez zmęczenia i większych zaburzeń jego pracy oraz szybkiej regeneracji w przypadku ich wystąpienia.

Cechy psychiczne obejmują sprawność procesów psychicznych

oraz funkcjonowanie osobowości człowieka. W szczególności odnosi się

to do:

1. Sprawności funkcjonowania zmysłów - procesów percepcyjnych, a zwłaszcza zmysłu wzroku, słuchu i dotyku.

2. Sprawności procesów umysłowych - normalny rozwój umysłowy i poziom inteligencji.

3. Niezaburzonej osobowości, jako centralnego systemu integracji procesów psychicznych i regulacji zachowań człowieka, występujących w przebiegu pracy i sytuacjach zawodowych.

4. Cech osobowości, decydujących o możliwości i prawidłowości przebiegu pracy, jak: motywacja do pracy, specjalne zdolności i uzdolnienia, zainteresowania i preferencje, samodzielność, pracowitość, dokładność, sumienność itp.

Przez cechy społeczne rozumie się:

1. Wykształcenie - a więc pewną niezbędną ogólną wiedzę i umiejętności konieczne do funkcjonowania w sytuacjach zawodowych (pracy).

2. Kwalifikacje zawodowe, czyli wiedzę, umiejętności, formy funkcjonowania i zachowania się oraz doświadczenie zawodowe, niezbędne do wykonywania konkretnego zawodu lub pracy.

3. Miejsce zamieszkania (duże miasto, małe miasteczko, wieś) i inne czynniki środowiskowe, które mogą mieć wpływ na uzyskanie kwalifikacji zawodowych i podjęcie zatrudnienia.

Zespół tych wszystkich cech określa się jako zdolność do pracy lub przydatność zawodową. Z tym, że istnieje pewna różnica między tymi pojęciami. Zdolność do pracy rozumie się, jako zespół warunków wewnętrznych (cech), jakimi człowiek dysponuje w odniesieniu do pracy zawodowej w ogóle. W tym znaczeniu mówi się o ogólnej zdolności do pracy.

O przydatności zawodowej mówi się natomiast o tych warunkach na tle konkretnego środowiska pracy - jako zgodność posiadanych możliwości (cech) zawodowych z wymaganiami konkretnego zawodu czy stanowiska pracy. W tym przypadku bierze się także pod uwagę czynniki środowiskowe, które mogą mieć wpływ na wykonywania pracy zawodowej, a więc sytuacja rodzinna, możliwości dojazdu do pracy itp. W praktyce oba te pojęcia stosuje się często zamiennie.

Zdolności lub przydatności do pracy nie można traktować w sposób statyczny, jako coś stałego i niezmiennego. Często takie tendencje istnieją w przypadku osób niepełnosprawnych. Wręcz przeciwnie należy ją widzieć, jako coś dynamicznego, zakładającego możliwość rozwoju, a więc możliwość uzyskania jej w szerszym zakresie lub wyższym stopniu, w wyniku odpowiedniego postępowania rehabilitacyjnego.

Poznanie możliwości zawodowych osoby niepełnosprawnych dokonuje się wyniku oceny zdolności do pracy (przydatności zawodowej) osob^ niepełnosprawnej.

Drugim warunkiem udzielenia prawidłowej i rzetelnej porady zawodowej jest znajomość przez doradcę zawodowego wymagań różnych zawodów i stanowisk pracy w stosunku do osoby, która ma je wykonywać lub na nich pracować. Wymagania te to właśnie wyżej omówione cechy, jakimi powinien charakteryzować się kandydat, pragnący je wybrać.

Doradca zawodowy, przed udzieleniem porady zawodowej, powinien dokładnie poznać możliwości zawodowe osoby niepełnosprawnej oraz, w oparciu o swoją zawodową wiedzę, ustalić, czy istnieje korelacja pomiędzy cechami, jakie ona posiada, a wymaganiami proponowanego zawodu lub stanowiska pracy. Zgodność w tym zakresie jest konieczna dla pomyślnego przygotowania się do pracy, a następnie do pomyślnego jej wykonywania.

5.3. Ocena zdolności do pracy osób niepełnosprawnych

Jak już zaznaczono - pierwszym warunkiem udzielenia porady zawodowej osobie niepełnosprawnej jest ocena jej zdolności do pracy. Ocena zdolności do pracy jest to postępowanie zespołu specjalistów, mające na celu ustalenie aktualnych i potencjalnych możliwości zawodowych osoby niepełnosprawnej (Majewski, 1995).

Ocena dokonana przez zespół specjalistów powinna w pierwszej kolejności rozstrzygnąć, czy dana osoba jest zdolna do pracy w ogóle. Jeśli odpowiedź na to pytanie jest pozytywna, to w wyniku tej oceny powinno ustalić się jej przydatność do określonego zawodu lub zawodów, czyli optymalny kierunek szkolenia lub kształcenia zawodowego, a także formę zatrudnienia oraz warunki, jakie należy jej stworzyć, aby mogła do niej przygotować się i ją wykonywać. Ocena zdolności do pracy lub przydatności zawodowej musi być kompleksowa, czyli odejmować wszystkie cechy osoby niepełnosprawnej, decydujące o jej możliwościach zawodowych, a więc cechy biologiczne, psychiczne i społeczne. W związku z tym w skład zespołu oceniającego muszą wchodzić następujący specjaliści: lekarz lub lekarze specjaliści (w miarę potrzeby), psycholog, pracownik socjalny, doradca zawodowy, pracownik do spraw pośrednictwa pracy - zatrudniania i inni w miarę potrzeby. Na podstawie przeprowadzonych badań zespół ustala diagnozę zawodową, która powinna zawierać opis możliwości zawodowych osoby niepełnosprawnej oraz w oparciu o nie - najbardziej wskazany kierunek szkolenia lub formę zatrudnienia, albo jedno i drugie.

5.3.1. Ocena społecznej sytuacji osób niepełnosprawnych

Zwykle ocena zdolności do pracy (przydatności zawodowej) rozpoczyna się od ustalenia społecznych cech osoby niepełnosprawnej, warunkujących możliwość podjęcia szkolenia lub zatrudnienia. Taką ocenę przeprowadza pracownik socjalny lub doradca zawodowy. W szczególności analizie i ocenie podlegają na tym etapie:

1. Sytuacja społeczna osoby niepełnosprawnej, a więc wiek, stan cywilny, liczba dzieci i ich wiek.

2. Sytuacja mieszkaniowa - powierzchnia, bariery architektoniczne.

3. Miejsce zamieszkania i jego ogólna charakterystyka gospodarcza, a więc wieś, małe miasteczko, duże miasto oraz teren rolniczy lub przemysłowy, istniejący rodzaj usług dla ludności i możliwości transportu itp.

4. Stosunek członków rodziny do osoby niepełnosprawnej i jej aktywizacji zawodowej.

5.3.2. Medyczna ocena zdolności do pracy osób niepełnosprawnych

Jeśli chodzi o zakres medycznej oceny zdolności do pracy osoby niepełnosprawnej, to powinna ona obejmować:

1. Diagnozę, dotyczącą aktualnego stanu zdrowia, uszkodzenia poszczególnych narządów i czynności organizmu, wydolności fizycznej wysiłkowej i możliwości pracy w określonych warunkach.

2. Prognozę, obejmującą ustalenie, czy uszkodzenie i niepełnosprawność organizmu ma charakter stały, ustabilizowany, czy możliwa jest ewentualna jego poprawa lub pogłębienie.

3. Wskazania, dotyczące najbardziej odpowiedniego, z medycznego punktu widzenia, kierunku szkolenia, kształcenia i rodzaju zatrudnienia oraz najkorzystniejszych warunków pracy.

4. Przeciwwskazania, odnoszące się do rodzaju i warunków pracy.

Medycznej oceny przydatności zawodowej dokonuje lekarz przy zastosowaniu odpowiednich metod. W wielu przypadkach, w zależności od rodzaju, stopnia i zakresu uszkodzenia organizmu, dla prawidłowej oceny potrzebne są badania specjalistyczne, które powinien przeprowadzić lekarz specjalista.

5.3.3. Ocena zawodowej sytuacji osób niepełnosprawnych

Następnym istotnym elementem oceny zdolności do pracy jest ocena aktualnej sytuacji zawodowej osoby niepełnosprawnej. Obejmuje ona ustalenie takich spraw, jak:

1. Wykształcenie ogólne i zawodowe, uzyskane przed i po nabyciu niepełnosprawności.

2. Przebieg pracy zawodowej przed i po nabyciu niepełnosprawności (rodzaj i okres wykonywanego zatrudnienia).

3. Przyczyna ostatniego zaprzestania zatrudnienia.

4. Plany zawodowe, dotyczące kształcenia (szkolenia) zawodowego i zatrudnienia.

5. Potrzebne przystosowania stanowiska i miejsca pracy oraz warunki pracy.

6. Charakterystyka miejsca zamieszkania z punktu widzenia możliwości kształcenia (szkolenia ) zawodowego i zatrudnienia.

Dane te ustala się przy zastosowaniu wywiadu zawodowego. Wskazane jest, aby wywiad zawodowy był oparty nie tylko na ustnych informacjach osoby badanej, lecz również na świadectwach i zaświadczeniach, potwierdzających dane dotyczące jej sytuacji zawodowej.

5.3.4. Psychologiczna ocena zdolności do pracy osób niepełnosprawnych

Psychologiczna ocena cech istotnych dla wykonywania pracy zawodowej jest dokonywana przez psychologa. Powinna ona obejmować nie tylko aktualne cechy psychiczne istotne dla wykonywania pracy zawodowej, lecz również możliwości ich rozwoju u osoby niepełnosprawnej. Cechy psychiczne nie są niezmienne i w oparciu o odpowiednie postępowanie można je kształtować. Można także kształtować cechy istotne dla wykonywania określonego zawodu. Dla celów poradnictwa zawodowego, w wyniku badań psychologicznych, powinno się ustalić:

1. Ogólny poziom umysłowy (iloraz inteligencji).

2. Sprawność manualną.

3. Specjalne zdolności zawodowe.

4. Zainteresowania i preferencje zawodowe.

5. Motywację do pracy i rehabilitacji zawodowej.

6. Problemy psychologiczne, mogące mieć negatywny wpływ na funkcjonowanie i zachowanie się w sytuacjach zawodowych.

7. Przystosowanie społeczne.

8. Inne czynniki mogące mieć wpływ na wykonywanie pracy oraz funkcjonowanie i zachowanie się w sytuacjach zawodowych:

Często oceny cech psychicznych dokonuje doradca zawodowy, w oparciu o własne badania. Zwykle doradcy zawodowi dysponują dość szeroką wiedzą psychologiczną oraz umiejętnościami przeprowadzania badań psychologicznych.

5.3.5. Ostateczna diagnoza zawodowa

Ocena zdolności do pracy osoby niepełnosprawnej jest procesem bardzo złożonym i interdyscyplinarnym. Bierze w nim udział wielu specjalistów, którzy współdziałają i wzajemnie wykorzystują swoje ustalenia. l tak np. lekarz i psycholog, przed przystąpieniem do badań, zapoznają się z ustaleniami pracownika socjalnego, a psycholog również z wynikami oceny medycznej.

Ostateczną ocenę możliwości zawodowych osoby badanej dokonuje na swoim posiedzeniu cały zespół, a więc lekarz lub lekarze, pracownik socjalny, psycholog, doradca zawodowy, pracownik zajmujący się zatrudnianiem i ewentualnie inni specjaliści. Po przeanalizowaniu wyników badań sporządzają oni diagnozę zawodową oraz sugestie i zalecenia dotyczące rehabilitacji zawodowej badanej osoby. W szczególności powinny one zawierać:

1. Ocenę zdolności lub niezdolności do pracy zarobkowej osoby niepełnosprawnej.

2. Najbardziej zalecany kierunek kształcenia (szkolenia) zawodowego, lub szkolenie przedzawodowe (rehabilitacja podstawowa), uzupełnienie wykształcenia podstawowego, kontynuacja wykształcenia ogólnego, a następnie podjęcie studiów.

3. Rodzaje i formę zatrudnienia (zwykły zakład pracy, zakład pracy chronionej, praca nakładcza).

4. Zalecane warunki pracy ( praca dzienna, w pomieszczeniach zamkniętych, dobrze ogrzanych, nie przekraczających normalnego poziomu natężenia hałasu).

5. Zalecenia dotyczące zabiegów leczniczych i rehabilitacyjnych.

6. Zalecenia dotyczące zaopatrzenia w sprzęt ortopedyczny i rehabilitacyjny oraz adaptacji stanowiska pracy.

7. Przeciwwskazania dotyczące warunków pracy.

8. Inne zalecenia, które mogą służyć lepszemu przygotowaniu się do pracy lub wykonywaniu zatrudnienia.

Na ogół w posiedzeniu zespołu bierze udział osoba badana, która ma możliwość przedstawienia własnego poglądu na swoje przyszłe życie zawodowe. Często zdarza się, że doradca zawodowy przedstawia ostateczną diagnozę osobie niepełnosprawnej i wspólnie z nią ustala plan rehabilitacji zawodowej.

Rola doradcy zawodowego nie kończy się na ustaleniu porady zawodowej i ustaleniu planu rehabilitacji zawodowej. Do jego zadań należy także kierowanie i nadzorowanie jego realizacji oraz ewentualna jego korekta, jeśli taka potrzeba zaistnieje, a także pomoc w adaptacji zawodowej.

5.4. Poznanie wymagań pracy i zawodów

Drugim warunkiem udzielenia prawidłowej porady zawodowej osobie niepełnosprawnej jest znajomość wymagań stawianych człowiekowi przez pracę w ogóle oraz przez konkretne zawody lub stanowiska pracy. Dokonuje się to na podstawie:

1. Analizy przebiegu pracy zawodowej w ogóle dla poznania czynności i procesów występujących przy jej wykonaniu. Taka analiza jest potrzebna dla ustalenia możliwości zawodowych różnych kategorii osób niepełnosprawnych oraz trudności i ograniczeń, jakie one mogą mieć przy wykonywaniu pracy zawodowej.

2. Analizy konkretnych zawodów lub stanowisk pracy, w wyniku której otrzymuje się tzw. charakterystykę zawodu lub stanowiska pracy. Taka charakterystyka jest niezbędna dla podjęcia decyzji, czy wymagania/stawiane przez konkretny zawód lub stanowisko pracy odpowiadają aktualnym i potencjalnym możliwościom zawodowym danej osoby niepełnosprawnej.

5.4.1. Analiza wykonywania pracy zawodowej

Praca ludzka jest to celowe i zorganizowane działanie, w wyniku którego przekształca się rzeczywistość (przedmioty, materiały, wiadomości, informacje) oraz tworzy się określone dobra materialne i duchowe dla zaspokojenia potrzeb ludzi. Działanie to polega na uruchamianiu czynności fizycznych i czynności (procesów) psychicznych człowieka. Oba rodzaje czynności występują w odpowiednich proporcjach w każdej pracy. Wykonywanie pracy zawodowej to proces bardzo złożony, wymagający od człowieka wielu cech, warunkujących jej prawidłowy przebieg.

W przebiegu każdej pracy występują trzy rodzaje czynności i procesów, a mianowicie:

1. Procesy orientacyjne.

2. Procesy podejmowania decyzji.

3. Działanie - wykonywanie różnych ruchów i czynności.

Wykonując pracę, człowiek stale odbiera różne informacje, które zapewniają jemu orientację w miejscu i na stanowisku pracy. Stanowią one podstawę do podejmowania różnych koniecznych decyzji w trakcie wykonywania pracy. Decyzje te są z kolei podstawą do działania - do wykonywania określonych ruchów i czynności. Wymienione rodzaje procesów i czynności nie w każdej pracy występują z tym samym nasileniem i mają takie samo znaczenie. W pracy o charakterze fizycznym lub produkcyjnym, na pierwszy plan wysuwają się procesy orientacyjne oraz samo wykonawstwo. Udział procesów decyzyjnych jest stosunkowo mały. Odwrotnie, w przebiegu pracy o charakterze umysłowym i twórczym, zwłaszcza na stanowiskach kierowniczych, procesy podejmowania decyzji i orientacji są mocno zaakcentowane i o dużym znaczeniu, przy stosunkowo małym udziale samego wykonawstwa.

1. Procesy orientacyjne w wykonywaniu pracy zawodowej

Praca ludzka odbywa się w określonej przestrzeni. Pociąga to za sobą konieczność orientacji ze strony pracownika w otoczeniu - w tym co się wokół niego dzieje i w tym, co on sam robi. Biorąc pod uwagę przestrzeń, w jakiej praca się odbywa, w procesie orientacji można wyodrębnić:

1. Orientację ogólną w miejscu pracy (w hali produkcyjnej, warsztacie, biurze, na placu budowy), dotyczącą wielkości pomieszczeń oraz rozlokowania w nich przedmiotów i urządzeń. Dotyczy ona także orientacji w całym zakładzie pracy.

2. Orientację na stanowisku pracy, a więc orientację co do wielkości samego stanowiska i jego wyposażenia, rozłożenia na nim narzędzi i materiałów, zmian zachodzących na nim podczas wykonywania pracy, sytuacji niebezpiecznych i grożących wypadkiem itp.

3. Orientację w przebiegu samego wykonywania pracy, a więc co do doboru odpowiednich materiałów i narzędzi, skutków działania, (czy poszczególne czynności przebiegają zgodnie z nakreślonym planem i osiągają zamierzony cel), kontroli wykonywanego zadania.

Informacje zapewniające orientację otrzymuje pracownik dzięki bodźcom, które docierają do niego dzięki narządom zmysłowym, a zwłaszcza zmysłowi wzroku, słuchu, dotyku, ruchu i węchu. W trakcie wykonywania pracy docierają do niego liczne bodźce, będące nośnikami ważnych i znaczących informacji dla prawidłowego przebiegu pracy. Takie znaczące bodźce, określane jako sygnały, mogą mieć charakter wizualny - odbierane przy pomocy zmysłu wzroku, akustyczny - przy pomocy zmysłu słuchu, dotykowy - przy pomocy zmysłu dotyku, kines-tetyczny - przy pomocy zmysłu ruchu, węchowy - przy pomocy zmysłu węchu. Ogólnie można powiedzieć, że w procesach orientacyjnych przeważają procesy sensoryczne - czynności narządów zmysłowych. Dla zagwarantowania dobrej orientacji w trakcie przebiegu pracy wymagana jest więc dobra sprawność funkcjonowania podstawowych zmysłów.

2. Procesy decyzyjne w wykonywaniu pracy zawodowej

Procesy decyzyjne przeważają w pracach o charakterze umysłowym, a zwłaszcza na stanowiskach kierowniczych, przy pracach twórczych itp. Im dana praca jest bardziej złożona, polegająca na wykonywaniu bardziej odpowiedzialnych zadań, tym podejmowanie decyzji ma większe znaczenie. W zasadzie, w większym lub mniejszym stopniu, decyzje są podejmowane w każdej pracy. Mogą one dotyczyć przebiegu samego procesu, jego zorganizowania oraz zastosowania materiałów, narzędzi, metod wykonania zadania itp. Często w przebiegu wykonywania pracy podjęcie stosownej decyzji występuje nagle i niespodziewanie. Wówczas istotny jest czynnik czasu, a mianowicie szybkie i odpowiednie podjęcie decyzji, co do właściwych reakcji po to, aby nie dopuścić do niepożądanej sytuacji (złego wykonania zadania, wypadku)

Proces podejmowania decyzji jest bardzo uzależniony od procesów orientacyjnych - od pełnej i rzetelnej informacji. Decyzja jest tym trudniejsza, im więcej informacji potrzebnych jest do jej podjęcia. Właściwa i poprawna decyzja zależy nie tylko od aktualnych informacji, płynących ze stanowiska i miejsca pracy, lecz również od informacji, jakie pracownik zdobył w okresie szkolenia i kształcenia zawodowego oraz doświadczenia zgromadzonego w okresie wykonywania pracy zawodowej, a więc od kwalifikacji zawodowych. W sytuacji pracy pracownik może podejmować poprawne lub błędne decyzje, albo może ich nie podejmować w sytuacjach, w których należałoby je podjąć. Może to być spowodowane brakiem lub posiadaniem niepełnych informacji, albo brakiem potrzebnych sprawności umysłowych (intelektualnych). Podejmowanie decyzji jest bowiem procesem umysłowym i wymaga wysokich sprawności intelektualnych.

3. Działanie w wykonywaniu pracy zawodowej

Trzeci rodzaj procesów występujących w pracy ludzkiej, to działanie oparte o procesy orientacyjne i podjęte decyzje. Działanie jest procesem bardzo złożonym, polegającym na wykonywaniu ruchów i ich zespołów, czyli czynności. Wykonywanie ich jest możliwe dzięki narządowi ruchu. Jego anatomiczną strukturę tworzą: kręgosłup, kończyny górne i kończyny dolne. Przy pomocy tego narządu człowiek wykonuje dwa rodzaje czynności, zwane czynnościami /notorycznymi, a mianowicie:

1. Czynności manipulacyjne - wykonywane przy pomocy kończyn górnych. Składają się one z elementarnych ruchów kończyn górnych, wyznaczonych przez ich anatomiczną budowę. Do ruchów tych należą: ruchy palców, ruchy ręki (palców i dłoni), ruchy przedramieniem, ruchy ramieniem (całej kończyny) i ruchy ramieniem wraz z ruchami tułowia. Podział ten przedstawia ruchy, które stopniowo zwiększają swój zasięg przestrzenny (wielkość) oraz możliwości kierunkowe (w różnych kierunkach). Zupełnie różne możliwości pod względem zasięgu i kierunku mają ruchy ręką, a inne całą kończyną. Im dany element anatomicznej budowy narządu ma większe możliwości ruchu, tym bardziej potrzebny jest zmysł wzroku do prawidłowego jego wykonania. Jest to tzw. mechanizm koordynacji wzrokowo-rucho-wej, w którym zmysł wzroku spełnia funkcję orientacyjną, kierującą i kontrolującą przebieg wykonania ruchu. Ruchy łączą się w zespoły, tworząc czynności. Czynność manipulacyjne składają się z ruchów kończyn górnych o różnym zasięgu, kierunku i tempie ich wykonywania.

2. Czynności lokomocyjne polegają na przemieszczaniu całego organizmu przy pomocy kończyn dolnych. Tworzą je bardzo złożone i skoordynowane zespoły ruchów kończyn dolnych, które umożliwiają takie formy lokomocji, jak: chodzenie, chodzenie po schodach lub po drabinie, klękanie, bieganie, skakanie, chodzenie po trudnym terenie (góry, rowy). Lokomocja uwarunkowana jest wzrokową orientacją przestrzenną. Jest to proces poznawczy, dający człowiekowi obraz przestrzeni potrzebny do wykonania ruchów lokomocyjnych, a więc obraz miejsca, w którym się znajduje, miejsca do którego chce się udać oraz drogi, która łączy oba te miejsca. Możliwości poruszania się w przestrzeni potrzebne są człowiekowi praktycznie stale, również przy wykonywaniu pracy zawodowej.

Czynności motoryczne mogą być wykonywane na różnym poziomie, czyli z większą lub mniejszą sprawnością. Wyznacznikami sprawności motorycznej (ruchowej) są: prawidłowość, dokładność, szybkość, zręczność (płynność), siła i koordynacja ruchów wykonywanych przez obie kończyny, względnie wszystkie cztery kończyny.

Te naturalne ruchy i czynności organizmu stanowią bazę dla ruchów roboczych, stanowiących podstawowe elementy dla innych jednostek motorycznych pracy. Są to czynności, zabiegi i operacje, składające się z różnych układów ruchów roboczych. A oto podstawowe formy ruchów roboczych:

1. Ruch chwytający, polegający na chwytaniu przedmiotu palcami lub całą dłonią (ręką).

2. Ruch sięgający, polegający na przeniesieniu kończyny z jednego miejsca na inne w ściśle określonym kierunku (ruch docelowy).

3. Ruch przenoszący, polegający na przeniesieniu przedmiotu z jednego miejsca na drugie (również ruch docelowy).

4. Ruch kręcący, polegający na obracaniu kończyny górnej wzdłuż osi przedramienia.

5. Ruch rozłączający, polegający na rozłączeniu dwóch przedmiotów od siebie.

6. Ruch statyczny, polegający na utrzymywaniu kończyny w określonym położeniu, np. na trzymaniu określonego przedmiotu jedną ręką dla ułatwienia dokonania zabiegu przy pomocy drugiej kończyny.

Wykonywanie tego rodzaju ruchów roboczych i ich różnych układów występuje w przebiegu każdej pracy. W zależności od rodzaju pracy ich nasilenie może być różne.

Prawie w każdej pracy, obok czynności manipulacyjnych wykonywanych przy pomocy kończyn górnych, występują także czynności lo-komocyjne, związane z przemieszczaniem organizmu w przestrzeni, jak:

chodzenie, bieganie, wspinanie się, wchodzenie po drabinie itp.

Wykonywanie różnych czynności manipulacyjnych i lokomocyj-nych uwarunkowane jest w znacznej mierze od procesów orientacyjnych, a zwłaszcza od orientacji wzrokowej. Działa tutaj wspomniany mechanizm koordynacji wzrokowo-ruchowej, czyli współdziałania zmysłu wzroku i zmysłu ruchu.

Ogólne mówiąc, działanie w przebiegu wykonywania pracy zawodowej zakłada nie tylko dobrą sprawność motoryczną - wykonywania czynności manipulacyjnych i lokomocyjnych na odpowiednim poziomie, lecz również sprawność zmysłu wzroku, który w działaniu, obok funkcji orientacyjnych, spełnia także szereg innych funkcji, a mianowicie: funkcję kierującą przebiegiem wykonywania pracy i kontrolującą jej efektywność.

5.4.2. Charakterystyka zawodów

Dla dokładniejszego poznania zawodów i ich wymagań od osób zamierzających je wykonywać, opracowuje się tzw. charakterystyki zawodów, 7awierające podstawowe wiadomości o nich. Zwykle charakterystyki takie opracowuje się celem wykorzystania ich w poradnictwie zawodowym dla osób pełnosprawnych, jak też osób niepełnosprawnych. Szczególne znaczenie mają one jednak w poradnictwie

zawodowym dla osób niepełnosprawnych. Charakterystyka zawodów dla potrzeb poradnictwa zawodowego dla osób niepełnosprawnych powinna zawierać następujące informacje:

1. Czynności i zadania występujące przy wykonywaniu danego zawodu lub pracy na danym stanowisku,

2. Maszyny i urządzenia stanowiące techniczne uzbrojenie stanowiska pracy.

3. Pozycję przy wykonywaniu pracy - praca połączona z częstą zmianą miejsca pracy, praca w pozycji stojącej lub siedzącej.

4. Warunki pracy, np. praca w pomieszczeniach wilgotnych, w niskiej temperaturze, praca za zewnątrz.

5. Wymagana sprawność funkcjonalna zmysłów, np. dobry wzrok, słuch itp.

6. Wymagana sprawność manualna, np. praca precyzyjna, posługiwanie się precyzyjnymi narzędziami.

7. Wymagana sprawność intelektualna, a więc normalny rozwój umysłowy i poziom inteligencji.

8. Wymagane cechy osobowości, jak np. systematyczność, dokładność, umiejętność organizowania pracy, umiejętność współpracy z innymi itp.

9. Informacje dotyczące charakteru pracy - indywidualna lub zbiorowa.

10. Wymagane przygotowanie do pracy - wykształcenie ogólne, zawodowe i kwalifikacje. Możliwość szkolenia wewnątrzzakładowego.

11. Wymagane doświadczenie zawodowe, tzn. czy może wykonywać tę pracę absolwent bezpośrednio po ukończeniu szkoły.

12. Możliwości zatrudnienia (łatwość uzyskania pracy) i awansu.

13. Przeciętne wynagrodzenie.

14. Możliwości adaptacji do potrzeb różnych grup osób niepełnosprawnych.

Według tego schematu można dokonać analizy każdego zawodu i stanowiska pracy w zakładach na rynku pracy dla potrzeb poradnictwa zawodowego i zatrudniania osób niepełnosprawnych. Bardziej dokładny wzór formularza dla opracowania charakterystyki zawodów pt:

Analiza stanowisk pracy można znaleźć w pracy: Rehabilitacja zawodowa osób niepełnosprawnych (Majewski, 1995). Doradca zawodowy po-

winien dla własnych celów gromadzić informacje o zawodach, występujących w zakładach pracy na terenie jego działania.

W 1997 r. Centralny Instytut Ochrony Pracy opracował: Przewodnik po zawodach, zawierający charakterystyki 550 zawodów, występujących w naszym kraju. Zostały one sporządzone przy pomocy specjalnie dla tego celu opracowanego Kwestionariusza Analizy Zawodu. Charakterystyki te zawierają następujące dane:

1. Zadania i czynności robocze występujące w zawodzie.

2. Środowisko pracy.

3. Wymagania psychologiczne.

4. Wymagania fizyczne i zdrowotne.

5. Warunki podjęcia pracy w zawodzie.

6. Możliwości awansu w hierarchii zawodowej.

7. Możliwości podjęcia pracy przez dorosłych.

8. Możliwości zatrudnienia oraz płace.

9. Zawody pokrewne.

Podobnie na zlecenie Krajowego Urzędu Pracy opracowano około 300 Teczek Informacji o Zawodach, które znajdują się w Centrach Informacji Zawodowej.

Przedstawione materiały mogą mieć także dużą wartość dla pracy doradcy zawodowego pracującego z osobami niepełnosprawnymi.

5.5. Decyzja zawodowa osoby niepełnosprawnej

Celem poradnictwa zawodowego jest udzielenie pomocy osobie niepełnosprawnej w wyborze właściwego zawodu (pracy), który odpowiadałby jej sprawnościom psychofizycznym i potencjalnym możliwościom zawodowym, a które poprzez odpowiednie szkolenie lub kształcenie mogłyby być rozwinięte. Pomocy takiej udziela doradca zawodowy, bądź zespół przeprowadzający badanie zdolności do pracy. Osobą decydującą o wyborze jest jednak sama osoba niepełnosprawna, a nie osoba udzielająca jej pomocy w tym wyborze.

W związku z tym w ramach udzielania porady zawodowej należy osobę niepełnosprawną:

1. Dokładnie zapoznać z wynikami kompleksowej oceny zdolności do pracy. Im osoba niepełnosprawna posiada głębszy stopień niepełnosprawności, tym ocena ta musi być bardziej dokładna i wszechstronna, ujawniająca wszystkie jej ograniczenia i możliwości zawodowe.

2. Dokładnie zapoznać z wymaganiami sugerowanego zawodu lub pracy oraz warunkami ich wykonywania.

3. Wyjaśnić ewentualne przeciwwskazania do podjęcia planowanego przez osobę niepełnosprawną kształcenia zawodowego lub pracy. Często osoby niepełnosprawne nie znają, ani swoich możliwości zawodowych, ani wymagań stawianych przez różne zawody, stąd ich plany i zamierzenia zawodowe mogą być nierealne.

Przestrzeganie zasady ostatecznego i niezależnego podejmowania decyzji zawodowej przez samą osobę niepełnosprawną może być w niektórych przypadkach utrudnione. Może to dotyczyć np. osób umysłowo upośledzonych w stopniu umiarkowanym i znacznym, osób psychicznie chorych oraz osób ze znacznym stopniem niepełnosprawności. Osoby te mogą nie mieć możliwości podejmowania decyzji na skutek niepełnosprawności intelektualnej. Może też zaistnieć sytuacja, gdzie nie ma alternatywnych wyborów. W każdym razie osoby takie muszą wyrazić zgodę na proponowane przez doradcę zawodowego rozwiązanie sytuacji zawodowej.

5.6. Placówki zajmujące się poradnictwem zawodowym dla osób niepełnosprawnych

Poradnictwa zawodowego potrzebują różne grupy osób niepełnosprawnych, a mianowicie: młodzież niepełnosprawna, kończąca szkoły podstawowe i stojąca przed wyborem odpowiedniego kierunku szkolenia czy kształcenia zawodowego, osoby niepełnosprawne w różnym wieku wymagające rehabilitacji zawodowej, a także osoby, które stały się niepełnosprawnymi i wymagają zmiany zawodu (przekwalifikowania). Dlatego poradnictwem zawodowym zajmują się różne placówki.

Poradnictwo zawodowe jest szczególnie potrzebne młodzieży niepełnosprawnej kończącej szkoły podstawowe. To ona potrzebuje pomocy w wyborze najbardziej odpowiedniego szkolenia lub kształcenia zawodowego, stosownie do rodzaju i stopnia jej niepełnosprawności. Pewne elementy poradnictwa zawodowego prowadzą szkoły ogólnodostępne i szkoły specjalne w ostatnich latach nauki, w ramach tzw. preorientacji zawodowej (patrz: rozdział 5.1), a także poradnie psychologicz-no-pedagogiczne, prowadzone przez resort edukacji narodowej. Do ich zadań należy między innymi pomoc młodzieży niepełnosprawnej w wyborze odpowiedniego kierunku kształcenia zawodowego z uwzględnieniem jej psychofizycznych możliwości, zainteresowań i specjalnych uzdolnień.

Bardzo często poradnictwo zawodowe włączone jest w działalność placówek, zajmujących się szerszym programem rehabilitacji. Z reguły ośrodki rehabilitacji leczniczej, ośrodki szkoleniowo-rehabilitacyjne, zakłady rehabilitacji zawodowej, ośrodki szkolenia zawodowego dla osób niepełnosprawnych, których naczelnym zadaniem jest rehabilitacja lecznicza, szkolenie lub kształcenie zawodowe, w większy lub mniejszym stopniu zajmują się oceną zdolności do pracy i udzielaniem porad zawodowych osobom niepełnosprawnym, skierowanym do tych placówek, a posiadającym problemy i potrzeby zawodowe.

Również zakłady pracy tworzone specjalnie dla osób niepełnosprawnych (spółdzielnie inwalidów, zakłady pracy chronionej) prowadzą w większym lub mniejszym zakresie ocenę zdolności do pracy, skierowanych do nich osób niepełnosprawnych.

Poradnictwo zawodowe dla osób zgłaszających się w sprawie zatrudnienia lub zmiany zawodu (przekwalifikowania) należy do zadań wojewódzkich urzędów pracy. Wynika to z Ustawy o zatrudnieniu i bezrobociu z dnia 14 grudnia 1994 r. (Dz.U. nr 47, póz. 211), a potwierdzonych Ustawą o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnieniu osób niepełnosprawnych z dnia 27 sierpnia 1997 r, (Dz.U. nr 123, póz. 776). Zadania te realizowane są przez wyspecjalizowane służby rejonowych urzędów pracy.

5.7. Poradnictwo zawodowe a poradnictwo rehabilitacyjne

Osoby niepełnosprawne mają nie tylko problemy z wyborem zawodu, przygotowaniem się i uzyskaniem pracy. Posiadają one także wiele problemów związanych z życiem osobistym, rodzinnym czy społecznym. Od stopnia rozwiązania tych problemów zależą często szansę na rozwiązanie problemów zawodowych.

Poradnictwo rehabilitacyjne jest to proces udzielania pomocy osobie niepełnosprawnej w rozwiązaniu wszystkich problemów wynikających z jej niepełnosprawności oraz braku informacji (wiedzy) i umiejętności, co do ich rozwiązania (Majewski, 1995). Pojęcie poradnictwa rehabilitacyjnego jest szersze, niż pojęcie poradnictwa zawodowego. To drugie jest częścią pierwszego.

Ogólnie mówiąc, poradnictwo rehabilitacyjne obejmuje:

1. Dostarczanie osobie niepełnosprawnej w szerokim zakresie informacji dotyczących:

- usług socjalnych dostępnych dla osób niepełnosprawnych, udzielanych przez placówki administracji państwowej i organizacje pozarządowe, a także przywilejów i uprawnień przysługujących na mocy odpowiednich przepisów prawnych;

- świadczeń medycznych, w szczególności rehabilitacji leczniczej, a także zaopatrzenia w sprzęt ortopedyczny i rehabilitacyjny;

- możliwości szkolenia i zatrudnienia (informacja zawodowa).

2. Udzielanie porad osobie niepełnosprawnej dotyczących osobistej i społecznej adaptacji, a mianowicie:

- organizacji i wykonywania czynności życia codziennego przy użyciu różnego rodzaju pomocy technicznych i rehabilitacyjnych;

- adaptacji środowiska fizycznego do ograniczeń wynikających z jej niepełnosprawności, a w szczególnie mieszkania (łazienki, kuchni itp.);

- stosunków z członkami rodziny - ułożenie ich taki sposób, aby wspólnie żyć w poczuciu pełnego zrozumienia i potrzebnej pomocy;

- stosunków z osobami pełnosprawnymi poza rodziną, jak: sąsiedzi, przyjaciele, znajomi, krewni itp. 3. Udzielanie porad i pomocy osobie niepełnosprawnej w adaptacji psychicznej do niepełnosprawności, a mianowicie:

- w akceptacji niepełnosprawności i znalezieniu celów życiowych;

- w ukształtowaniu realnej postawy wobec niepełnosprwności, czyli właściwej samooceny swoich możliwości życiowych;

- w ukształtowaniu pozytywnej postawy (motywacji) wobec rehabilitacji;

- w ukształtowaniu pozytywnej postawy wobec innych osób.

Są to zadania należące do psychologa odpowiedzialnego za rehabilitację psychiczną. Często jednak inni specjaliści mogą udzielić pomocy osobie niepełnosprawnej w rozwiązaniu tych problemów.

Poradnictwo rehabilitacyjne może obejmować bardzo szeroką gamę problemów i dlatego pozycja doradcy rehabilitacyjnego jest bardzo odpowiedzialna, wymagająca szerokiej wiedzy i doświadczenia. Często funkcja doradcy zawodowego i doradcy rehabilitacyjnego jest łączona i sprawuje ją jedna osoba. W praktyce, poradnictwo rehabilitacyjne włączone jest w pracę wielu specjalistów pracujących z osobą niepełnosprawną, a więc: lekarzy, psychologa, doradcy zawodowego, nauczyciela zawodu itp.

Poradnictwo rehabilitacyjne jest szczególnie ważne dla osób niepełnosprawnych, które nie miały możliwości przejścia rehabilitacji w odpowiedniej placówce rehabilitacyjnej, nie posiadają odpowiednich informacji, wiedzy i umiejętności niezbędnych do rozwiązywania swoich własnych problemów wynikających z niepełnosprawności. Są to na ogół osoby, które żyją w swoich rodzinach. W tych przypadkach, poradnictwa wymagają często także członkowie rodzin osoby niepełnosprawnej. Wówczas konieczne staje się przekazanie członkom rodziny informacji o:

- samej niepełnosprawności i jej konsekwencjach;

- specjalnych potrzebach i problemach, jakie posiada osoba niepełnosprawna;

- istniejących formach pomocy dla osób niepełnosprawnych;

- warunkach, jakie należy stworzyć, aby osoba niepełnosprawna mogła w miarę możliwości samodzielnie funkcjonować w rodzinie i poza nią;

- zasadach wzajemnego współżycia w środowisku rodzinnym.

Doradcami rehabilitacyjnymi osób niepełnosprawnych pozostających w rodzinach są na ogół pracownicy socjalni, zajmujący się problemami osób posiadających specjalne problemy i wymagających specjalnej opieki.

6. PRZYGOTOWANIE OSÓB NIEPEŁNOSPRAWNYCH DO PRACY

6.1. Analiza przygotowania do pracy

Przygotowanie do pracy jest drugim etapem rehabilitacji zawodowej opartym na kompleksowej ocenie zdolności do pracy i ustalonej diagnozie zawodowej. Aby człowiek mógł wykonywać pracę zawodową na odpowiednim poziomie, musi być do niej przygotowany. Im praca jest bardziej złożona i skomplikowana, tym przygotowanie to musi być dokładniejsze i dłuższe. Obok wewnętrznych cech (warunków) składających się na wrodzoną ogólną zdolność do pracy, człowiek musi posiadać także kwalifikacje zawodowe, stanowiące jej integralną część. Zdobywa je poprzez kształcenie lub szkolenie zawodowe. Stanowią one proces przygotowania do pracy, polegający na nabywaniu niezbędnej wiedzy teoretycznej, umiejętności praktycznych oraz wzorów funkcjonowania i zachowania się w sytuacjach zawodowych.

Termin kształcenie zawodowe stosuje się do przygotowania zawodowego obejmującego pełen i wszechstronny program nauczania w danej dziedzinie lub zawodzie. Programy takie realizują szkoły i technika zawodowe, szkoły pomaturalne i szkoły wyższe. O kształceniu mówimy w szczególności w odniesieniu do przygotowania się do wykonywania zawodów o charakterze umysłowym. Obejmuje

ono nie tylko opanowanie wiedzy i umiejętności związanych bezpośrednio z wykonywaniem danego zawodu, lecz również wiedzę ogólną i kształtowanie pewnych umiejętności umysłowych, takich jak: organizowanie sobie pracy, podejmowanie decyzji, rozwiązywanie problemów czy praca twórcza. Przeciwnie, terminem szkolenie zawodowe obejmuje się przygotowanie zawodowe do wykonywania konkretnych, nieskomplikowanych zadań zawodowych na określonym stanowisku pracy. Takie przygotowanie obejmuje opanowanie kilku lub kilkunastu umiejętności potrzebnych do wykonywania tych zadań oraz niewielki zakres wiedzy z tym związany. Szkolenie zawodowe odbywa się zwykle w ramach szkolenia wewnątrzzakładowego lub na różnych kursach zawodowych (Majewski, 1995).

Z punktu widzenia przedstawionej analizy nie ma większej różnicy między kształceniem, a szkoleniem zawodowym. Różnica dotyczy tylko zakresu poziomu nauczania. W obu przypadkach występują wszystkie trzy elementy, a mianowicie: nabywanie wiedzy teoretycznej, umiejętności praktycznych oraz pewnych wzorów funkcjonowania i zachowania się, niezbędnych do wykonywania danej pracy lub zawodu. Różnica polega tylko na różnych proporcjach pomiędzy tymi elementami. W zawodach umysłowych więcej uwagi i czasu poświęca się teorii, a w zawodach fizycznych praktyce - nabywaniu określonych praktycznych umiejętności.

Kształcenie (szkolenie) zawodowe jest to relacja pomiędzy nauczycielem (instruktorem) zawodu, a uczniem lub uczniami. Nauczyciel przekazuje swoim uczniom wiedzę zawodową, umiejętności zawodowe oraz wzory funkcjonowania i zachowania się w sytuacji pracy, natomiast uczniowie starają się je przyswoić. Oznacza to, że w procesie kształcenia (szkolenia) zawodowego występuje zarówno proces uczenia (nauczania), jak też proces uczenia się.

Z punktu widzenia nauczyciela kształcenie (szkolenie) zawodowe polega na wykonywaniu serii specyficznych działań, mających na celu przekazanie uczniom:

1. Wiedzy zawodowej, czyli pewnego zasobu informacji o konkretnym zawodzie, która jest niezbędna do jego wykonywania: jest to wiedza o samym zawodzie, produkcji, jaką się wytwarza, lub usługach, jakie

się świadczy, materiale i narzędziach, jakich się używa, wyposażeniu miejsca pracy, metodologii wytwarzania itp.

2. Umiejętności zawodowych, czyli ukształtowania takich umiejętności, które pozwolą im wykonywać szybko i precyzyjnie wszystkie ruchy robocze, czynności czy operacje występujące w danym zawodzie.

3. Wzory funkcjonowania i zachowania się w sytuacjach zawodowych, obejmujące wypracowanie pewnych ogólnych umiejętności, np. umiejętności organizowania sobie pracy, podejmowania decyzji w sytuacjach nieprzewidzianych oraz takich cech osobowości, jak:

postawy wobec pracy charakteryzującej się dokładnością, systematycznością, punktualnością, terminowością i rzetelnością jej wykonywania, postawy wobec kierownictwa i współpracowników charakteryzującej się harmonijną współpracą z nimi. Dla osiągnięcia tego celu nauczyciel stosuje:

1. Werbalne metody nauczania, oparte na słuchu, jak: wykład, pogadanka zawodowa, wyjaśnienia w czasie pokazu (demonstracji), zadawanie pytań itp.

2. Wizualne metody nauczania, oparte na wzroku, jak: pokaz różnych przedmiotów, modeli, rysunków, obrazków, materiałów pisanych, filmów itp.

3. Praktyczne metody nauczania, oparte na manualnych sprawnościach, jak: wykonywanie ćwiczeń, powtarzanie zademonstrowanych umiejętności itp.

4. Mieszane metody nauczania, jak: pokaz łącznie z objaśnieniami w formie słownej lub pisemnej.

W ten sposób w trakcie procesu nauczania, uczniowie wykonują liczne czynności w celu opanowania wiedzy i umiejętności, które przekazuje nauczyciel, a mianowicie:

1. Słuchają nauczyciela, kiedy wygłasza wykład lub pogadankę zawodową.

2. Obserwują to, co nauczyciel pisze lub pokazuje.

3. Odpowiadają na pytania nauczyciela.

4. Wykonują różne ćwiczenia zadane przez nauczyciela, np. piszą, dokonują obliczeń, wykonują różne czynności itd.

Wykonywanie koniecznych czynności w trakcie nauczania i uczenia się zakłada posiadanie przez ucznia zdolności widzenia, słyszenia, mówienia, wykonywania ruchów i czynności, a także poruszania się w przestrzeni. Oprócz tego każdy uczeń powinien także posiadać zdolność uczenia się, czyli normalną sprawność procesów poznawczych (normalny poziom rozwoju umysłowego).

Do istotnych procesów poznawczych potrzebnych do opanowania niezbędnej wiedzy, umiejętności praktycznych i wzorów funkcjonowania | i zachowania się w sytuacjach pracy należą:

1. Procesy percepcji wzrokowej i słuchowej, dzięki którym uczniowie rozróżniają podobieństwa i różnice pomiędzy przedmiotami zjawiskami, np. dotyczące kształtów, wielkości, kolorów itd., jak również ujmują stosunki przestrzenne pomiędzy przedmiotami w różnych sytuacjach.

2. Proces rozumienia, czyli nadawanie znaczenia spostrzeganym przedmiotom i zjawiskom, a także słowom wymawianym przez nauczyciela.

3. Proces zapamiętywania, czyli zachowania wiedzy i umiejętności stanowiących przedmiot nauczania, łącznie z gotowością do ich odtworzenia w każdej chwili, gdy taka potrzeba zaistnieje. Jest to proces przypominania.

4. Proces kojarzenia różnych informacji pochodzących od różnych zmysłów, a także kojarzenia dawnych informacji (doświadczeń) z nowymi.

5. Proces myślenia - najwyższa forma procesów poznawczych, polegająca na przetwarzaniu doświadczenia poznawczego zawartego w spostrzeżeniach, wyobrażeniach czy pojęciach. Dla kształcenia zawodowego istotne są takie czynności myślowe, jak: planowanie, ocenianie, podejmowanie decyzji i rozwiązywanie problemów.

Mówiąc o zdolności uczenia się wspomnieć trzeba również o dwóch bardzo ważnych zjawiskach psychicznych, a mianowicie o uwadze i motywacji. Uwaga jest to wybiórcze nastawienie naszych zmysłów na określony przedmiot czy zjawisko. W procesie uczenia koncentracja uwagi przez ściśle określony czas, często przez bardzo długi, jest niezbędna. Natomiast motywacja w tym przypadku jest gotowością i chęcią ucznia do zdobywania wiedzy i umiejętności potrzebnych do uzyskania odpowiednich kwalifikacji zawodowych.

6.2. Formy przygotowania osób niepełnosprawnych do pracy

Przygotowanie zawodowe jest dla wielu osób niepełnosprawnych przedsięwzięciem trudnym. Z uwagi na ograniczone sprawności fizyczne i psychiczne, w tym także intelektualne, wielu z nich nie może w pełni korzystać z programów kształcenia lub szkolenia zawodowego w placówkach przeznaczonych dla osób pełnosprawnych. Do nabycia niezbędnej wiedzy i opanowania umiejętności zawodowych potrzebują one specjalnych warunków i metod nauczania. Nie oznacza to, że wymagają tego wszystkie osoby niepełnosprawne.

Przygotowanie osób niepełnosprawnych do pracy może odbywać się w różnych formach:

1. W placówkach kształcenia i szkolenia zawodowego przeznaczonych dla osób pełnosprawnych określane jako kształcenie lub szkolenie integracyjne.

2. W specjalnych placówkach kształcenia i szkolenia zawodowego dla osób niepełnosprawnych.

Niektóre osoby niepełnosprawne, zanim przystąpią do jednej z wyżej wymienionych form przygotowania do pracy, muszą jednak przejść pewne ogólne przeszkolenie, określane jako szkolenie prze-dzawodowe lub rehabilitacja podstawowa. Dotyczy to zwłaszcza osób o znacznym stopniu niepełnosprawności.

6.3. Szkolenie przedzawodowe osób niepełnosprawnych

Szkolenie przedzawodowe lub rehabilitacja podstawowa stanowi wstępną fazę przygotowania osób niepełnosprawnych do pracy i zwykle połączone jest z przygotowaniem do życia w ogóle i do udziału w życiu społecznym. Z punktu widzenia zawodowego ma ono na celu wykształcenie u nich umiejętności posługiwania się podstawowymi narzędziami pracy, ogólnych form zachowania się w sytuacji zawodowych i cech osobowości, warunkujących wykonywanie pracy. Jest to szkolenie, które ma ułatwić osobie niepełnosprawnej przygotowanie się do podjęcia faktycznego szkolenia lub kształcenia zawodowego, a następnie adaptację w środowisku pracy. Nie jest ono szkoleniem w określonym zawodzie lub na określonym stanowisku pracy, lecz obejmuje elementy różnych zawodów i prac. Stwarza ono w ten sposób możliwość zapoznania się z różnymi pracami oraz ujawnienia tych możliwości zawodowych osoby niepełnosprawnej, które można następnie rozwinąć i wykorzystać w szkoleniu zawodowym. W przypadku osób niewidomych i słabowidzących w skład rehabilitacji podstawowej wchodzą także: nauka samodzielnego poruszania się w przestrzeni, nauka pisania i czytania pismem wypukłym (systemem Brailfe'a), posługiwanie się pomocami technicznymi kompensującymi brak wzroku itp.

Charakter szkolenia przedzawodowego ma także terapia zajęciowa, jako metoda rehabilitacji leczniczej, prowadzona w różnych placówkach leczniczych i rehabilitacyjnych. Do nich należą także warsztaty terapii zajęciowej, różne ośrodki rehabilitacyjne dla umysłowo upośledzonych itp.

Wiele spółdzielni inwalidów prowadziło także rehabilitację podstawową. Obejmowano nią osoby niepełnosprawne, których stan zdrowia i stopień przystosowania do środowiska pracy tego wymagał.

6.4. Integracyjne kształcenie i szkolenie zawodowe osób niepełnosprawnych

Dzisiaj wiele uwagi poświęca się nie tylko integracji społecznej, lecz również integracji zawodowej osób niepełnosprawnych. Integracja zawodowa, jako zasada działania wobec osób niepełnosprawnych, dotyczy także ich kształcenia i szkolenia zawodowego. Polega ona na włączeniu i udostępnianiu systemów przygotowania do pracy, przeznaczonych dla młodzieży i osób pełnosprawnych, także osobom niepełnosprawnym. Dzisiaj właściwie wszystkie kraje zasadę tę akceptują, tzn. że nie ma w tym względzie specjalnych przepisów prawnych dyskryminujących osoby niepełnosprawne.

Pod pojęciem integracyjnego kształcenia i szkolenia zawodowego rozumie się:

1. Kształcenie zawodowe w szkołach zawodowych.

2. Kształcenie zawodowe w różnych średnich szkołach zawodowych, technikach i szkołach pomaturalnych.

3. Studia wyższe na uniwersytetach, politechnikach, akademiach i w innych szkołach wyższych.

4. Szkolenie na kursach zawodowych.

5. Szkolenie wewnątrzzakładowego w zwykłych zakładach pracy.

Podstawowym warunkiem korzystania ze zwykłych programów kształcenia i szkolenia zawodowego w systemie integracyjnym jest spełnianie przez osoby niepełnosprawne wymogów, jakie te programy stawiają. Wiele osób niepełnosprawnych spełnia te wymogi i może szkolić się lub kształcić zawodowo razem z uczniami i studentami pełnosprawnymi.

6.4.1. Kształcenie zawodowe osób niepełnosprawnych w zasadniczych szkołach zawodowych

Znaczna część młodzieży niepełnosprawnej po ukończeniu szkoły podstawowej, zwłaszcza ogólnodostępnej, może kontynuować swoją naukę w zasadniczych szkołach zawodowych dla młodzieży pełnosprawnej, uzyskując po ich ukończeniu kwalifikacje zawodowe w danej dziedzinie zawodowej, jak: robotnik wykwalifikowany, czeladnik itp.

Skuteczność kształcenia zawodowego osób niepełnosprawnych w tych placówkach uwarunkowana jest kilkoma czynnikami:

1. Rodzajem i stopniem niepełnosprawności; kwalifikują się do nich głównie osoby z lekkim stopniem niepełnosprawności, które mogą korzystać z metod nauczania stosowanych dla uczniów pełnosprawnych, a więc: z lżejszymi postaciami uszkodzenia narządu ruchu, osoby słabowidzące, osoby słabosłyszące, ewentualnie osoby umysłowo upośledzone w stopniu lekkim.

2. Zaopatrzeniem uczniów niepełnosprawnych w dobry sprzęt ortopedyczny i rehabilitacyjny, np. kule, aparaty ortopedyczne, szkła korekcyjne i powiększające, aparaty słuchowe itp.

3. Zaopatrzeniem ich w niezbędne specjalne pomoce dydaktyczne, np. podręczniki z powiększonym drukiem i powiększalniki telewizyjne dla słabowidzących.

4. Dostępnością do wszystkich pomieszczeń i zajęć. Chodzi tutaj głównie o bariery architektoniczne, które mogą stanowić przeszkody dla osób mających trudności w poruszaniu się, w dostaniu się do miejsc, w których odbywają się zajęcia.

5. Posiadaniem przez nauczycieli (instruktorów) pewnego minimum wiedzy z zakresu pedagogiki specjalnej, czyli znajomości problemów i potrzeb uczniów niepełnosprawnych oraz metod ich nauczania.

6. Postawą personelu pedagogicznego wobec kształcenia uczniów niepełnosprawnych w ich placówce. W dalszym ciągu obserwuje się wiele oporów w tym zakresie.

7. Postawą uczniów pełnosprawnych wobec uczniów niepełnosprawnych. Wymagają oni na ogół pewnego przygotowania do akceptacji swoich kolegów niepełnosprawnych i do współdziałania z nimi.

6.4.2. Kształcenie zawodowe osób niepełnosprawnych w szkołach średnich, pomaturalnych i wyższych

Mówiąc o kształceniu na poziomie średnim, półwyższym i wyższym zawodowym mamy na uwadze głównie przygotowanie osób niepełnosprawnych do pracy o charakterze umysłowym. Jest to praca ukierunkowana bardziej na wykorzystanie sprawności intelektualnych pr-:y mniejszym udziale fizycznego wykonawstwa i nie wymagająca dużec;;

wysiłku fizycznego. Dlatego wiele osób niepełnosprawnych może z p wodzeniem korzystać z tej formy kształcenia i przygotowania się do prą cy, jeśli stworzone zostaną im odpowiednie warunki do nauki i studióu Ogólnie trzeba jednak stwierdzić, że te możliwości nie są w pełni wykc rzystywane, zarówno przez same osoby niepełnosprawne, jak równie przez doradców zawodowych, których obowiązkiem jest pomoc tyi osobom w ukierunkowaniu ich planów zawodowych. Statystyki wykazi ją, że liczba osób z wykształceniem wyższym, policealnym i średnir wśród osób niepełnosprawnych jest znacznie niższa, niż wśród oso;:

pełnosprawnych. Wynika to stąd, że osoby niepełnosprawne mają liczn trudności i ograniczenia w kształceniu się w szkołach średnich, w szkołach policealnych czy na uczelniach wyższych, spowodowane często rodzajem i stopniem ich niepełnosprawności. Trudności te mogą być usunięte lub złagodzone przez stworzenie odpowiednich warunków. Niewątpliwie osoby z pewnymi niepełnosprawnościami faktycznie nie mają możliwości kształcenia się na poziomie średnim, półwyższym i wyższym. Należą do nich osoby umysłowo upośledzone oraz osoby z trudnościami w uczeniu się (z pogranicza normy i upośledzenia umysłowego), a także wiele osób psychicznie chorych.

Podjęcie tego rodzaju kształcenia uwarunkowane jest kilkoma czynnikami:

1. Od kandydatów podejmujących naukę lub studia w szkołach średnich, pomaturalnych i wyższych wymagana jest przede wszystkim wysoka sprawność psychiczna, szczególnie intelektualna (poziom inteligencji). Tego rodzaju nauka lub studia są niewątpliwie dla osoby niepełnosprawnej dużym obciążeniem psychicznym, spowodowanym koniecznością pokonywania trudności i ograniczeń, których nie mają uczniowie i studenci pełnosprawni.

2. Kształcenie na tym poziomie mogą podejmować osoby zdolne do korzystania z metod nauczania stosowanych przy przekazywaniu wiadomości teoretycznych, a więc wykładów, konwersatoriów, dyskusji itd. Wymagają one od uczniów i studentów umiejętności komunikowania się, a więc sprawnego słuchu i zdolności mówienia. Dużą barierę może stanowić tutaj głuchota oraz związane z nią trudności i ograniczenia w komunikowaniu się.

3. Następnym ważnym czynnikiem decydującym o możliwości rozpoczęcia nauki w szkołach policealnych i uczelniach wyższych jest posiadanie odpowiedniego wykształcenia ogólnego (matury). Osoby niepełnosprawne, które pomyślnie ukończyły szkołę średnią ogólnokształcącą mają właściwe doświadczenie i dobre przygotowanie do nauki na poziomie wyższym. Doświadczenie to może pozwolić im realnie ocenić swoje możliwości uzyskania pozytywnych rezultatów w kształceniu na wyższej uczelni.

4. Dalszym czynnikiem, który może decydować o powodzeniu w szkole wyższej jest poziom adaptacji (przystosowaniem się) do niepełnosprawności. Obejmuje ona całą sferę psychiczną, a więc akceptację

niepełnosprawności, właściwą ocenę swoich możliwości, tolerancję na sytuacje trudne itp. Obejmuje ona także uzyskanie przez osobę j niepełnosprawną względnej samodzielności i niezależności w różnych j sferach życia, a zwłaszcza w czynnościach życia codziennego, w poruszaniu się itp. Dotyczy to także dobrych stosunków i współdziałania z innymi osobami.

Największą szansę na zrobienie kariery zawodowej w zawodach umysłowych mają osoby z uszkodzonym narządem ruchu, osoby z uszkodzeniami narządów wewnętrznych, osoby niewidome i słabowi-dzące oraz słabosłyszące. Osoby z uszkodzonym narządem ruchu, jak np. paraplegicy, mogą uczyć się w szkołach średnich, policealnych i wyższych, pod warunkiem, że będą miały dostęp do wszystkich pomieszczeń, w których odbywają się zajęcia dydaktyczne oraz pomieszczeń socjalnych i sanitarnych. Często bariery architektoniczne - stopnie, schody, brak wind o odpowiednich parametrach mogą stanowić przeszkodę w pobieraniu nauki w tych placówkach dla osób niepełnosprawnych z uszkodzeniem kończyn dolnych.

Osoby z uszkodzeniami narządów wewnętrznych nie napotykają większych barier w podejmowaniu kształcenia w szkołach średnich, policealnych i wyższych, pod warunkiem, że nie jest ono dla nich zbyt męczące psychicznie i fizycznie. Nauka w tych placówkach jest na pewno bardzo ciężka i w przypadku schorzeń przewlekłych może być zbyt uciążliwa, a nawet przyczyniać się do nasilenia objawów chorobowych. Zdarzają się często przypadki, że studenci muszą przerwać naukę na skutek złego stanu zdrowia.

Grupą osób niepełnosprawnych, która bardzo często decyduje się na podjęcie studiów wyższych lub policealnych są osoby niewidome i słabowidzące. Oczywiście warunkiem sukcesów tych osób jest dobra adaptacja do niepełnosprawności, a zwłaszcza opanowanie czynności życia codziennego, orientacja i samodzielne poruszanie się w przestrzeni itd. Istnieje bardzo wiele różnych pomocy technicznych i rehabilitacyjnych oraz pomocy dydaktycznych dla osób niewidomych i słabo-widzących, które umożliwiają im naukę. Pomoce te nie usuwają jednak wszystkich trudności i ograniczeń, jakie mają uczniowie i studenci z uszkodzonym narządem wzroku. Często zmuszeni są oni do korzystania z pomocy innej osoby. Jest to zazwyczaj tzw. lektor - osoba, któ-

70

ra stara się pomóc niewidomemu lub słabowidzącemu uczniowi lub studentowi w odszukaniu i zapoznaniu się z potrzebnym materiałem niezbędnym do efektywnego korzystania z zajęć dydaktycznych i przygotowania się do egzaminu.

Osoby niewidome i słabowidzące wybierają sobie najczęściej takie kierunki studiów, jak: prawo, psychologia, pedagogika, zwłaszcza pedagogika specjalna, bibliotekoznawstwo, ekonomia, dziennikarstwo, muzyka, języki obce itp. (Niesiołowski, 1991).

Osoby słabosłyszące są chyba w najkorzystniejszej sytuacji spośród studentów niepełnosprawnych pod warunkiem, że posiadają dobrze dobrany aparat słuchowy, który umożliwi im efektywne korzystanie z zajęć opartych na przekazie przy pomocy mowy dźwiękowej oraz komunikowanie się.

Ogólnie trzeba podkreślić, że osoby niepełnosprawne, które spełniają kryteria intelektualne i pragną podjąć naukę w szkołach średnich, policealnych i wyższych powinny być specjalnie przygotowane do pełnienia roli ucznia czy studenta. Takie przygotowanie powinno obejmować wypracowanie tych wszystkich umiejętności, które zapewniają maksymalną orientację w przebiegu nauki czy studiów oraz maksymalną samodzielność w korzystaniu z nich.

6.4.3. Kursowe szkolenie zawodowe osób niepełnosprawnych

Dzisiaj istnieje wiele możliwości przygotowania się do wykonywania pracy na różnych kursach szkolenia zawodowego. Kursy zawodowe organizowane są zarówno dla młodzieży, jak też dorosłych osób, które nie uzyskały kwalifikacji zawodowych lub z jakiś powodów muszą je zmienić. Szkolenie na kursach zawodowych łączy w sobie zajęcia teoretyczne i praktyczne. Kursy zawodowe organizowane są zwykle dla celów:

1. Przyuczenia do określonego zawodu - pracy na określonym stanowisku pracy.

2. Podniesienia i uzyskania kwalifikacji zawodowych poprzez uzupełnianie wiadomości zawodowych i umiejętności praktycznych, np. robotnika wykwalifikowanego, czeladnika, mistrza.

3. Przekwalifikowania - zmiany zawodu.

Jeżeli z wyżej wymienionych form szkolenia korzystają osoby niepełnosprawne, to odbywa się ono według takich samych programów, zasad i warunków, jakie stosowane są wobec osób pełnosprawnych.

Obecnie kursy zawodowe organizują różne instytucje, często specjalnie dla tych celów powołane, np. zakłady doskonalenia zawodowego, izby handlowo-przemysłowe, związki zawodowe, cechy rzemiosł, a także przez zakłady pracy dla własnych potrzeb.

6.4.4. Szkolenie wewnątrzzakładowe osób niepełnosprawnych

Szkolenie wewnątrzzakładowe jest to forma przygotowania do pracy na konkretnym stanowisku lub w konkretnym zawodzie w zwykłym zakładzie pracy. Z formy tej korzysta także wiele osób niepełnosprawnych. Jest to zwykle szkolenie przywarsztatowe, w czasie którego osoby niepełnosprawne zdobywają niezbędną wiedzę teoretyczną, umiejętności praktyczne i formy zachowania się niezbędne do wykonywania pracy w danym zakładzie.

Szkolenie przywarsztatowe jest formą niżej kwalifikowanego przygotowania do pracy, umożliwiającą opanowanie umiejętności niezbędnych do wykonywania pracy na konkretnym stanowisku pracy. Zakres tych umiejętności jest z reguły ograniczony do kilku lub kilkunastu czynności zawodowych. Stosowane jest ono wobec osób niepełnosprawnych, które:

1. Z różnych względów nie mogą podjąć długoterminowego i kwalifikowanego przygotowania się do pracy, np. ze względu na wiek, a nie posiadają żadnych kwalifikacji zawodowych.

2. Wymagają szybkiego zatrudnienia, a nie posiadają żadnych kwalifikacji, np. ze względu na konieczność utrzymania rodziny.

3. Wymagają przekwalifikowania (zmiany zawodu) ze względu na nabytą niepełnosprawność i utratę dotychczasowych kwalifikacji zawodowych.

Formą szkolenia przywarsztatowego jest także przyuczenie osoby niepełnosprawnej do wykonywania pracy nakładczej w domu. Przyuczenie nakładcy może odbywać się w jego domu na zorganizowanym tam stanowisku pracy lub na krótkoterminowym kursie zorganizowanym przez zakład pracy.

6.5. Specjalne kształcenie i szkolenie zawodowe osób niepełnosprawnych

Pomimo silnych tendencji do zintegrowanego kształcenia i szkolenia zawodowego - w większości krajów posiadających dobrze rozwinięty system rehabilitacji zawodowej istnieją także specjalne programy przygotowania osób niepełnosprawnych do pracy. Wynika to stąd, że istnieje stosunkowo duża grupa osób niepełnosprawnych, które nie spełniają warunków przyjęcia do zwykłych szkół zawodowych lub na kursy zawodowe dla młodzieży i osób pełnosprawnych lub system integracyjny jest dla nich zbyt uciążliwy.

Przez specjalne kształcenie i szkolenie zawodowe rozumie się programy przygotowania do pracy osób niepełnosprawnych w:

1. Specjalnych szkołach zawodowych.

2. Specjalnych ośrodkach przygotowania do pracy.

3. Zakładach pracy chronionej.

6.5.1. Specjalne szkoły zawodowe

Specjalne szkoły zawodowe są to placówki oświatowo-wychowawcze, stwarzające młodzieży niepełnosprawnej specjalne warunki do przygotowania się do pracy i uzyskania kwalifikacji zawodowych. Przeznaczone są dla absolwentów specjalnych szkół podstawowych, a więc dla młodzieży w wieku od 14-18 lat. Kształcenie zawodowe w tych szkołach stanowi zatem kontynuację nauki w specjalnej szkole podstawowej. Na ogół specjalne szkoły zawodowe znajdują się na tym samym terenie co szkoły podstawowe i wraz z innymi placówkami, np. specjalnym przedszkolem, internatem, tworzą ośrodek szkolno-wychowawczy. Ośrodki te są placówkami typu rezydencjalnego, to znaczy, że młodzież niepełnosprawna mieszka w internacie i przez cały dzień pozostaje pod opieką wychowawczą personelu ośrodka. Są one prowadzone na ogół w ramach ogólnego systemu szkolnictwa specjalnego.

Specjalne szkoły zawodowe tworzone są dla młodzieży z różnymi niepełnosprawnościami, a więc dla młodzieży niewidomej i słabowidzącej, głuchej (niesłyszącej) i słabosłyszącej, umysłowo upośledzonej w stopniu lekkim, a także dla młodzieży z przewlekłymi schorzeniami, przebywającej przez dłuższy czas w placówkach służby zdrowia, np, w sanatoriach.

Specjalne kształcenie zawodowe prowadzone jest na ogół na dwóch poziomach, a mianowicie: w specjalnych zasadniczych szkołach zawodowych, których ukończenie daje kwalifikacje robotnika wykwalifikowanego lub czeladnika w danej dziedzinie zawodowej oraz w specjalnych średnich szkołach zawodowych (technikach), których ukończenie daje średnie kwalifikacje zawodowe (technika). Niektóre ośrodki szkolno wychowawcze prowadzą także specjalne licea ogólnokształcące przygotowujące do podjęcia nauki na wyższych uczelniach.

Kierunki kształcenia zawodowego dostosowane są do psychofizycznych możliwości uczniów, l tak na przykład:

1. Młodzież niewidoma i słabowidząca zdobywa takie zawody jak: tkacz, dziewiarz maszynowy i ręczny, mechanik obróbki metalu, monter urządzeń elektrotechnicznych, operator dźwięku, pracownik administracyjno biurowy, tapicer, wikliniarz, telefonista - obsługa central telefonicznych, masażysta itp.

2. Młodzież głucha (niesłysząca) i słabo słysząca - ślusarz, krawiec, dziewiarz, kaletnik, drukarz, tapicer itp.

3. Młodzież umysłowo upośledzona w stopniu lekkim - szewc, stolarz, ślusarz, blacharz, obuwnik, malarz, monter, piekarz, kucharz, zabawkarz, tapicer, dziewiarz, ogrodnik, prace rolnicze, hodowla zwierząt itp.

Kształcenie zawodowe w specjalnych szkołach zawodowych odbywa się według programów przewidzianych dla młodzieży pełnosprawnej. Różnica polega natomiast na tym, że specjalne szkoły zawodowe:

1. Są wyprofilowane według poszczególnych rodzajów niepełnosprawności, tzn. że młodzież przebywająca w nich ma takie same lub podobne problemy i potrzeby (młodzież niewidoma, głucha, umysłowo upośledzona).

2. Stosuje się w nich metody nauczania dostosowane do możliwości i potrzeb niepełnosprawnych uczniów (niewidomych, głuchych, umysłowo upośledzonych).

3. Dostosowują proces dydaktyczny do potrzeb uczniów, np. mniej liczne zespoły klasowe lub warsztatowe, wolniejsze tempo realizacji programu, stosowanie specjalnych pomocy dydaktycznych.

4. Posiadają specjalnie przygotowaną kadrę pedagogiczną - z zakresu pedagogiki specjalnej.

5. Posiadają pomieszczenia dydaktyczne i warsztaty szkolne dostosowane do potrzeb niepełnosprawnych uczniów, a mianowicie:

- o odpowiednim metrażu umożliwiającym swobodne poruszanie się,

- wyposażone w niezbędne pomoce dydaktyczne, stanowiska szkoleniowe (pracy), narzędzia i maszyny odpowiednio przystosowane dla potrzeb konkretnego ucznia,

- zniesione bariery architektoniczne w przypadku uczniów z uszkodzonymi kończynami dolnymi,

- wyposażone w niezbędne elementy orientacyjne dla uczniów niewidomych,

- posiadające zróżnicowaną kolorystykę płaszczyzn i elementów dla

ułatwienia orientacji uczniom słabowidzącym.

Z programów kształcenia zawodowego specjalnych szkół zawodowych efektywnie korzystają ci uczniowie, którzy odpowiadają wymaganiom stawianym przez te programy, a także są zaopatrzeni w niezbędne pomoce techniczne ułatwiające im naukę, jak: aparaty słuchowe, pomoce optyczne itp. Specjalne szkoły zawodowe dają pełne kwalifikacje w danej dziedzinie zawodowej.

6.5.2. Specjalne ośrodki przygotowania zawodowego

Specjalne ośrodki przygotowania zawodowego, nazywane także w różnych krajach ośrodkami szkoleniowo-rehabilitacyjnymi, zakładami rehabilitacji zawodowej, ośrodkami szkolenia zawodowego, ośrodkami rehabilitacji i szkolenia, ośrodkami przygotowania do pracy, są placówkami przeznaczonymi dla osób niepełnosprawnych w wieku od mniej więcej 16 do 45 roku życia, wymagających przygotowania do pracy i innych usług rehabilitacyjnych. W szczególności przeznaczone są one dla osób niepełnosprawnych, które:

1. Nie spełniają warunków do podjęcia szkolenia lub kształcenia zawodowego w systemie zintegrowanym.

2. Nie posiadają kwalifikacji zawodowych, a które, ze względu na wiek, nie mogą korzystać ze specjalnych szkół zawodowych dla młodzieży niepełnosprawnej (ukończyły 18 rok życia).

3. Wymagają przekwalifikowania ze względu na utratę dotychczasowych kwalifikacji zawodowych lub niemożliwość uzyskania pracy, zgodnie ze swoimi kwalifikacjami.

4. Wymagają dodatkowych usług rehabilitacyjnych z zakresu usprawniania fizycznego, rehabilitacji psychicznej itp.

Z reguły ośrodki te realizują bardzo szeroki program rehabilitacyjny, nie ograniczając się jedynie do szkolenia czy kształcenia zawodowego.

W szerokim ujęciu program specjalnych ośrodków przygotowania zawodowego obejmuje następujący rodzaj usług świadczonych osobom skierowanym do nich:

1. Udzielanie porad zawodowych, opartych na kompleksowej ocenie zdolności do pracy.

2. Przygotowanie do pracy - szkolenie lub kształcenie zawodowe, jako zasadnicze zadanie.

3. Opiekę zdrowotną podstawową i specjalistyczną.

4. Usprawnianie fizyczne i inne zabiegi z zakresu rehabilitacji leczniczej.

5. Opiekę wychowawczą, psychologiczną i socjalną.

Z reguły specjalne ośrodki przygotowania zawodowego przeznaczone są dla jednej kategorii osób niepełnosprawnych, np. dla osób z uszkodzonym narządem ruchu, osób z uszkodzonym narządem wzroku (niewidomych i słabowidzących) lub osób z uszkodzonym narządem słuchu (głuchych i słabosłyszących). Są jednak również ośrodki, które przyjmują osoby z różnymi niepełnosprawnościami.

Ośrodki te są bardzo zróżnicowane pod względem wielkości i kształcą równocześnie od 30 do kilkuset uczniów. Podobnie jak większość specjalnych szkół zawodowych, ośrodki te są placówkami rezy-dencjalnymi (szkoła z internatem), tzn. że uczniowie przebywają tam przez całą dobę. Wiele ośrodków dopuszcza także możliwość dochodzenia na zajęcia przez uczniów mieszkających niedaleko tych placówek.

Specjalne ośrodki przygotowania zawodowego stanowią dość istotne ogniwo w systemie rehabilitacji osób niepełnosprawnych w każdym kraju, który taki system posiada. Dlatego na ogół są one prowadzone przez administrację państwową - przez władze centralne lub lokalne. Są oczywiście także ośrodki prowadzone przez organizacje pozarządowe, zainteresowane osobami z określoną kategorią niepełnosprawności.

Przygotowanie zawodowe w tych ośrodkach odbywa się na różnych poziomach i w różnych formach, a mianowicie:

1. W zasadniczych szkołach zawodowych specjalnych, których absolwenci uzyskują kwalifikacje robotnika wykwalifikowanego, czeladnika itp.

2. W specjalnych średnich szkołach zawodowych (technika, licea), których absolwenci uzyskują kwalifikacje technika.

3. Na kursach zawodowych, gdzie uczeń niepełnosprawny przygotowywany jest do wykonywania określonego zawodu w ściśle określonym zakresie.

4. W formie indywidualnego szkolenia zawodowego na konkretnym stanowisku dostosowanym do potrzeb i możliwości psychofizycznych

osoby rehabilitowanej.

Specjalne ośrodki przygotowania zawodowego mają zwykle szeroką gamę form szkolenia i kształcenia zawodowego. W ten sposób starają się uwzględniać indywidualne możliwości rozwoju zawodowego danej osoby niepełnosprawnej. Kierunki szkolenia i kształcenia zawodowego są dostosowane do psychofizycznych możliwości przyjmowanych do nich uczniów. Starają się oferować osobom niepełnosprawnym najnowsze specjalności zawodowe, przy wykorzystaniu nowoczesnej technologii. Chodzi bowiem o to, aby po ukończeniu szkolenia czy kształcenia absolwenci mogli uzyskać łatwo pracę, konkurując z pracownikami pełnosprawnymi. Ośrodki realizują w zasadzie normalny program szkolenia i kształcenia zawodowego przewidziany dla osób pełnosprawnych. Chodzi bowiem o to, aby ich absolwenci posiadali takie same kwalifikacje zawodowe, obejmujące taki sam zakres wiedzy i umiejętności praktycznych w danej dziedzinie zawodowej. Uwzględniają one również specjalne potrzeby i problemy swoich niepełnosprawnych uczniów, dostosowując do nich organizację procesu dydaktycznego i metody nauczania oraz pomieszczenia, w których uczą się i mieszkają. Specyficzne cechy specjalnych szkół zawodowych dla młodzieży niepełnosprawnej (omówione w poprzednim podrozdziale) dotyczą także ośrodków przygotowania zawodowego osób niepełnosprawnych dorosłych.

Z uwagi na bardzo szeroki program rehabilitacyjny, ośrodki te zatrudniają liczny personel o różnych specjalnościach. Tworzą go nauczyciele przedmiotów ogólnych i zawodowych, lekarze o różnych specjalnościach w zależności od potrzeb, psycholodzy, pracownicy socjalni, fizykoterapeuci, kinezyterapeuci (magistrzy rehabilitacji), pielęgniarki itp. W ośrodkach dla osób głuchych lub niewidomych zatrudnia się ponadto specjalistów potrzebnych tym kategoriom osób niepełnosprawnych, np. logopedę, instruktora orientacji i poruszania się w przestrzeni itp.

W niektórych krajach obok ośrodków przygotowujących do pracy w przemyśle lub usługach, istnieją także ośrodki ukierunkowane na pracę w rolnictwie i hodowli zwierząt. Tworzy się je głównie w krajach rozwijających się o słabo rozwiniętym przemyśle, w których ludność żyje głównie z rolnictwa. Przebywające w tych ośrodkach osoby niepełnosprawne szkolone są głównie w uprawie płodów rolnych oraz w hodowli krów, owiec, kóz i drobiu. Celem tego szkolenia jest przygotowanie do prowadzenia małego własnego gospodarstwa rolnego, które może stanowić źródło utrzymania.

6.5.3. Przygotowanie zawodowe osób niepełnosprawnych w zakładach pracy chronionej

Przygotowanie zawodowe osób niepełnosprawnych w specjalnych zakładach pracy obejmuje szkolenie zawodowe w zakładach pracy chronionej, prowadzonych przez spółdzielnie inwalidów, organizacje pozarządowe i zwykłe zakłady pracy. Zakłady pracy chronionej są to specjalne zakłady pracy stwarzające warunki do zatrudnienia osób niepełnosprawnych, zwłaszcza o znacznie ograniczonej zdolności do pracy. Kierowane są do nich osoby, które nie kwalifikują się do pracy na otwartym rynku i z reguły nie posiadają kwalifikacji zawodowych. Z tego

też powodu zakłady pracy chronionej obok zatrudniania stawiają sobie za cel przygotowanie do pracy tych osób. Jest to jednak szkolenie ściśle ukierunkowane, mające na celu przygotowanie tych osób do pracy na konkretnym stanowisku pracy w danym zakładzie. Dlatego na ogół sprowadza się ono do szkolenia przywarsztatowego, polegającego na opanowaniu przez osobę szkoloną niezbędnych wiadomości zawodowych i pewnej liczby umiejętności zawodowych potrzebnych do wykonywania pracy na konkretnym stanowisku.

Często osoba niepełnosprawna skierowana do zakładu pracy chronionej wymaga pewnego ogólnego przygotowania do pracy, a więc szkolenia przedzawodowego (patrz: rozdz. 6.3). Dopiero po tym okresie, który obejmuje także ocenę zdolności do pracy, przystępuje się do szkolenia zawodowego na konkretnym stanowisku pracy. Niektóre zakłady pracy chronionej stawiają sobie za cel także przygotowanie zawodowe na wyższym poziomie, które umożliwiłoby przejście osobom w nich zatrudnionym do pracy na otwartym rynku. Jak jednak wykazuje doświadczenie - odsetek osób niepełnosprawnych, które przechodzą do pracy w zwykłych warunkach na skutek uzyskania odpowiednich kwalifikacji zawodowych w zakładach pracy chronionej, jest stosunkowo niewielki.

7. ZATRUDNIENIE OSÓB NIEPEŁNOSPRAWNYCH

Zatrudnienie polega na włączeniu osób niepełnosprawnych do pracy zawodowej, mającej na celu wytworzenie określonych dóbr materialnych lub duchowych (naukowych, kulturalnych) dla zaspokojenia potrzeb społeczeństwa. Stanowi ono ukoronowanie całego, często bardzo uciążliwego procesu rehabilitacji zawodowej. Polega ono na zapewnieniu osobom niepełnosprawnym rodzaju i warunków pracy, które odpowiadają ich psychofizycznym możliwościom i uzyskanym kwalifikacjom zawodowym. Praca zawodowa ma szczególne znaczenie dla osób niepełnosprawnych. Z jednej strony zapewnia im środki do życia, a z drugiej - daje poczucie materialnej niezależności i społecznej użyteczności. Powodzenie w zatrudnieniu jest dowodem, że osoba niepełnosprawna została właściwie zrehabilitowana.

Uzyskanie pracy zawodowej nie jest jednak sprawą łatwą dla wielu osób niepełnosprawnych. Dlatego muszą one korzystać ze specjalnych służb udzielających pomocy w tym zakresie. Nieliczne osoby niepełnosprawne potrafią ten problem rozwiązać samodzielnie.

7.1. Pośrednictwo pracy dla osób niepełnosprawnych

Pośrednictwo pracy jest jednym z ważnych etapów rehabilitacji zawodowej osób niepełnosprawnych. Jest to działanie polegające na udzielaniu pomocy osobie poszukującej pracy w uzyskaniu odpowiedniego zatrudnienia, a zakładom pracy w znalezieniu odpowiednich pracowników. Z uwagi na specjalne problemy zawodowe (ograniczoną zdolność do pracy) pośrednictwem pracy dla osób niepełnosprawnych zajmują się specjalne służby - pracownicy specjalnie do tego celu przygotowani. Ich zadaniem jest znalezienie pracy i zatrudnienie osoby niepełnosprawnej, zgodnie z jej sprawnościami fizycznymi i psychicznymi, kwalifikacjami zawodowymi, doświadczeniem zawodowym oraz wiekiem. Ten pierwszy element decyduje o specyfice pośrednictwa pracy dla osób niepełnosprawnych. Sprawności fizyczne i psychiczne są bowiem u nich ograniczone, co stwarza specjalne trudności w znalezieniu dla nich odpowiednich stanowisk pracy oraz pracodawców, którzy chcieliby ich zatrudnić.

Dla osiągnięcia tego celu służby pośrednictwa pracy wykorzystują wszystkie możliwości zatrudnienia, istniejące na danym terenie, zarówno otwarte, jak też specjalne zakłady pracy. Specjalne służby pośrednictwa pracy dla osób niepełnosprawnych muszą ściśle współpracować ze służbami zajmującymi się pełnosprawnymi osobami poszukującymi pracy. Z tego też powodu bardzo często stanowią one pewną organizacyjną całość. Stanowią one jednostkę organizacyjną ogólnej służby pośrednictwa pracy.

Specjalne pośrednictwo pracy opiera się na trzech procesach:

1. Poznaniu potrzeb osoby niepełnosprawnej.

2. Poznaniu wymagań różnych stanowisk pracy.

3. Ustaleniu korelacji pomiędzy potrzebami osoby niepełnosprawnej, a wymaganiami stanowiska pracy.

Te trzy procesy leżą u podstaw działania pracownika do spraw zatrudnienia osób niepełnosprawnych . Do jego zadań należy:

1. Rejestracja osób niepełnosprawnych poszukujących pracy.

2. Poznanie stopnia ograniczenia zdolności do pracy wynikającego z niepełnosprawności oraz kwalifikacji i doświadczenia zawodowego osoby poszukującej pracy i udzielenie jej odpowiedniej porady zawodowej wraz z zaoferowaniem odpowiedniej pracy.

3. Wyszukiwanie i rejestracja stanowisk pracy dla osób niepełnosprawnych na terenie swego działania.

4. Wprowadzenie do zakładu pracy i pomoc w początkowym okresie zatrudnienia - pomoc w adaptacji do środowiska pracy.

Pierwszym zadaniem pracownika do spraw zatrudnienia osób niepełnosprawnych jest rejestracja poszukujących pracy. Większość tych pracowników oczekuje na kandydatów do zatrudnienia w swoim biurze. Znaczy to, że osoby niepełnosprawne z własnej inicjatywy muszą zwracać się o pomoc w znalezieniu odpowiedniego dla siebie zatrudnienia. Jednak dobry pracownik sam szuka osób, którym mógłby pomóc, a więc sam nawiązuje kontakt z placówkami, w których znajdują się osoby potrzebujące takiej pomocy. Są to przede wszystkim specjalne szkoły zawodowe, specjalne ośrodki przygotowania do pracy, placówki służby zdrowia itp. Często bowiem osoby niepełnosprawne nie wiedzą, że tego rodzaju służby istnieją i że mogą zwrócić się do nich o pomoc w uzyskaniu pracy.

Rejestracja osób niepełnosprawnych poszukujących pracy odbywa się na takich samych zasadach, jak pracowników pełnosprawnych. Różnicę stanowi tylko konieczność uwzględnienia w karcie (formularzu) rejestracyjnej danych dotyczących niepełnosprawności, a zwłaszcza jej rodzaju, stopnia i przyczyny.

Drugim zadaniem pracownika do spraw zatrudnienia osób niepełnosprawnych jest dokładne poznanie kandydata do zatrudnienia na

podstawie przeprowadzonego z nim wywiadu zawodowego i analizy przedstawionej dokumentacji. W szczególności dotyczy to uzyskanie informacji o osobie niepełnosprawnej, o jej niepełnosprawności, kwalifikacjach, problemach i preferencjach dotyczących pracy. W oparciu poznanie osoby poszukującej pracy pracownik może:

1. Dostarczyć jej informacji o możliwościach zatrudnienia, ewentualnie o innych usługach.

2. Udzielić porady zawodowej, dotyczącej rodzaju optymalnego dla niej szkolenia zawodowego lub formy zatrudnienia, uwzględniającego kwalifikacje i doświadczenie zawodowe oraz zachowaną zdolność do pracy.

3. Zaoferować podjęcie konkretnego szkolenia lub kształcenia zawodowego, o ile nie posiada ona kwalifikacji zawodowych.

4. Zaoferować odpowiednie stanowisko pracy w zwykłym zakładzie pracy, w zakładzie pracy chronionej lub zatrudnienie w innej formie.

Trzecim zadaniem pracownika do spraw zatrudniania osób niepełnosprawnych jest rejestracja i poszukiwanie stanowisk pracy, na których mogłyby pracować osoby niepełnosprawne. Powinien on nie tylko rejestrować stanowiska zgłaszane przez zakłady pracy, ale również aktywnie je poszukiwać poprzez:

1. Zwracanie się do zakładów pracy w sprawie typowania stanowisk pracy, nadających się dla pracowników niepełnosprawnych.

2. Śledzenie w czasopismach ogłoszeń dotyczących poszukiwanych pracowników.

3. Współpracę ze związkami zawodowymi działającymi na jego terenie.

4. Aktywizowanie różnych organizacji i instytucji, które mogłyby mieć wpływ na zatrudnienie osób niepełnosprawnych w konkretnych zakładach, takich jak np. organizacje pozarządowe, organizacje osób niepełnosprawnych itd.

Pracownik do spraw zatrudnienia osób niepełnosprawnych, aby mógł skutecznie pomagać osobom szukającym pracy, musi dobrze znać wymagania danego stanowiska pracy (zawodu) oraz warunki, w jakich ona się odbywa. Powinien wiedzieć, jakie zadania zawodowe stawia ta praca i jak przebiega jej proces, a w związku z tym, jakie są wymagane sprawności fizyczne i psychiczne oraz ogólny stan zdrowia. Taka wiedza

o pracy zawarta jest w tzw. charakterystyce stanowiska pracy (zawodu), o których była mowa w rozdz. 5.4.2).

Po otrzymaniu skierowania do pracy osoba niepełnosprawna powinna sama udać się do zakładu pracy w celu przeprowadzenia rozmowy kwalifikacyjnej z pracodawcą. Wzbudzi to większe zaufanie tego ostatniego wobec kandydata na pracownika. W przypadku niepowodzenia, pracownik do spraw zatrudnienia może przyjść z pomocą w negocjacjach celem doprowadzenia do pomyślnego zatrudnienia tej osoby. Konieczny jest natomiast jego udział w momencie przystąpienia pracownika niepełnosprawnego do pracy i zapewnienie jemu opieki w pierwszych dniach pracy. Chodzi tutaj o udzielenie pomocy w przystosowaniu się do nowego środowiska pracy i odwrotnie (patrz: rozdział 8).

A oto kilka ogólnych zasad, jakimi powinien kierować się pracownik do spraw zatrudnienia osób niepełnosprawnych:

1. Zatrudnienie osoby niepełnosprawnej powinno być logiczną konsekwencją realizacji przyjętego indywidualnego planu rehabilitacji zawodowej.

2. Osoba niepełnosprawna skierowana do zatrudnienia musi spełniać wymagania stanowiska pracy (zawodu), na które jest kierowana oraz oczekiwania pracodawcy.

3. Pracodawca musi otrzymać rzetelne informacje o kierowanym pracowniku niepełnosprawnym - o jego zaletach i wadach, aby jego zatrudnienie odbyło się na realnych zasadach, a nie na skutek sympatii lub współczucia.

4. Osoba niepełnosprawna musi być poinformowana o swoich obowiązkach zawodowych i ewentualnych trudnościach wymagających z jej

strony wzmożonego wysiłku dla ich pokonania.

W przypadku nieprzestrzegania tych zasad zatrudnienie osoby niepełnosprawnej może przebiegać z dużymi trudnościami lub kończyć się niepowodzeniem.

Do zadań pracownika zajmującego się zatrudnieniem osób niepełnosprawnych należy także sporządzanie sprawozdania z własnej działalności. Powinno ono zawierać dane dotyczące liczby osób niepełnosprawnych zatrudnionych w okresie sprawozdawczym, według poszczególnych kategorii niepełnosprawności oraz formę zatrudnienia (zatrudnienie w zwykłych i specjalnych warunkach). Powinno ono także podawać liczbę osób, których nie udało się zatrudnić wraz z analizą przyczyn tej sytuacji.

7.2. Poszukiwanie pracy przez osoby niepełnosprawne

W 1995 r. Międzynarodowa Organizacja Pracy wydała Podręcznik dla poszukujących pracy, którzy napotykają bariery w zatrudnieniu (Getting hired..1995). Bariery takie przede wszystkim napotykają osoby niepełnosprawne. Wynika stąd, że Organizacja ta przywiązuje także dużą wagę do aktywności osób niepełnosprawnych w poszukiwaniu odpowiedniego dla siebie zatrudnienia. Oczywiście takie samodzielne aktywne poszukiwanie pracy wymaga pewnego przygotowania i energicznych akcji. Poradnik zaleca osobom niepełnosprawnym podejmowanie następujących kroków:

1. Poznanie samego siebie - swoich możliwości zawodowych, a więc zdolności, nabytych umiejętności, zainteresowań, cech osobowości istotnych w pracy zawodowej. Zrobienie takiego bilansu jest konieczne do przedstawienia swoich atutów przyszłemu pracodawcy w czasie rozmowy (wywiadu) kwalifikującej.

2. Zapoznanie się z pracami lub zawodami, stanowiącymi przedmiot zainteresowania. Chodzi tutaj zarówno o wymagania stawiane kandydatowi do tej pracy lub zawodu, jak też zakres odpowiedzialności i zadań zawodowych. Korzystnie jest też zdobycie jak najwięcej informacji o zakładzie pracy, w którym osoba niepełnosprawna zamierza ubiegać się o zatrudnienie.

3. Zapoznanie się z przepisami regulującymi stosunek pracy (Kodeks pracy) oraz z przepisami dotyczącymi zatrudnienia osób niepełnosprawnych. Informacje te mogą okazać się bardzo przydatne w czasie rozmowy kwalifikującej z pracodawcą.

4. Konkretne określenie swoich celów zawodowych, a więc jaką pracę, w jakich warunkach i na jakich warunkach osoba niepełnosprawna chciałaby wykonywać. Cele te muszą być realne zarówno z punktu widzenia samej osoby niepełnosprawnej, jak też pracodawcy.

84

5. Przystąpienie do wykorzystywania wszystkich możliwych źródeł o wolnych stanowiskach pracy, a więc śledzenie ogłoszeń w prasie, zainteresowanie swoją sprawą znajomych, zwracanie się do różnych instytucji, które mogłyby pomóc, jak placówki zajmujące się szkoleniem zawodowym osób niepełnosprawnych, organizacje osób niepełnosprawnych, związki zawodowe itp.

6. Dobre przygotowanie się do rozmowy (wywiadu) kwalifikującej, a więc przygotowanie podania o pracę, życiorysu, zastanowienie się, jakie atuty przedstawić pracodawcy, jak odpowiedzieć na pewne wątpliwości pracodawcy związane z niepełnosprawnością. Trzeba pamiętać, że pracodawca oczekuje rzeczowych argumentów, gdyż poszukuje on pracownika, który będzie wykonywał konkretne jego zadania i przynosić określone korzyści.

Działania wielu osób niepełnosprawnych w kierunku samodzielnego uzyskania zatrudnieniem mogą zakończyć się powodzeniem, jeżeli poświęcą temu wiele wysiłku i czasu oraz będą czynić to z dużym zaangażowaniem.

7.3. Stanowiska pracy dla osób niepełnosprawnych

Ogólnie przyjmuje się, że stanowisko pracy dla osoby niepełnosprawnej to stanowego:

- które odpowiada jej psychofizycznym sprawnościom i uzyskanym kwalifikacjom zawodowym;

- w miarę potrzeby przystosowane do potrzeb i możliwości wynikających z niepełnosprawności;

- na którym praca nie jest szkodliwa dla zdrowia (nie pogłębia jej niepełnosprawności);

- które pozwala na osiągnięcie przeciętnych wyników pracy (wydajność pracy).

Wyróżnia się 4 rodzaje stanowisk, na których zatrudnia się osoby niepełnosprawne:

85

1. Zwykłe stanowiska pracy, czyli takie same stanowiska, na jakich pracują osoby pełnosprawne.

2. Stanowiska przystosowane do potrzeb i możliwości pracownika niepełnosprawnego. Przystosowanie lub adaptacja stanowiska pracy polega na jego zmianie, modyfikacji i wyposażeniu, zgodnie z zasadami ergonomii i potrzebami pracownika niepełnosprawnego, wynikającymi z jego obniżonej zdolności do pracy, celem umożliwienia jemu wykonywania zadań zawodowych na możliwie normalnym poziomie. Ma ono charakter indywidualny, a więc uwzględniający ograniczenia funkcjonalne konkretnego pracownika i maksymalnie je kompensujący. Obejmuje ono:

- fizyczne przystosowanie stanowiska i miejsca pracy, a więc zmianę lub modyfikację, np. zamontowanie dodatkowych elementów na stanowisku pracy, zamianę sygnalizacji dźwiękowej na świetlną dla pracownika głuchego, zainstalowanie specjalnego fotelu (siedziska) dla osoby z uszkodzonym narządem ruchu (kończyn dolnych) lub punktowego oświetlenia dla pracownika słabo-widzącego oraz zniesienie barier architektonicznych w miejscu pracy, które utrudniałyby lub uniemożliwiały pracownikowi niepełnosprawnemu poruszanie się w przestrzeni lub wykonywanie różnych czynności albo zagrażały jego zdrowiu i życiu;

- wyposażenie pracownika niepełnosprawnego w specjalny sprzęt techniczny (rehabilitacyjny), umożliwiający jemu wykonywanie odpowiednich czynności i zadań zawodowych, np. wyposażenie pracownika niewidomego, posługującego się komputerem, w linijkę brajlowską (pokazującą tekst ukazujący się na ekranie w formie wypukłej) lub syntezator mowy (czytający głosem ten tekst). Zakres przystosowania stanowiska i miejsca pracy zależy od rodzaju i stopnia niepełnosprawności pracownika.

3. Stanowiska pracy chronionej odpowiednio dobrane pod względem rodzaju i warunków pracy, przystosowane do obniżonej zdolności do pracy, umożliwiające włączenie osoby niepełnosprawnej w proces pracy zawodowej bez ścisłych rygorów co do wydajności pracy. Tworzone są one głównie w zakładach pracy chronionej. Mogą one także być organizowane przez zwykłe zakłady pracy. W Wielkiej Brytanii osoba niepełnosprawna, która nie osiąga 80% wydajności pracy pracownika pełnosprawnego, a w Hiszpanii 67% kwalifikuje się do pracy w zakładach pracy chronionej (Samoy, 1992).

4. Stanowiska pracy wspomagane przeznaczone głównie dla osób ze znacznym stopniem niepełnosprawności. Są to również stanowiska przystosowane dla potrzeb i możliwości osób niepełnosprawnych, które wykonują na nich pracę przy pomocy drugiej osoby, tzw. asystenta zawodowego lub instruktora wspomagającego (job coach). Pomaga on pracownikowi niepełnosprawnemu przystosować się do pracy, opanować niezbędne umiejętności, poznać zakład pracy i zasady jego funkcjonowania, pomagać w wykonywaniu zadań zawodowych do momentu uzyskania przez niego całkowitej samodzielności w tym zakresie i odpowiedniej wydajności pracy, zgodnie z oczekiwaniami pracodawcy.

Biorąc pod uwagę miejsce pracy i rodzaj stanowisk pracy wyróżnia

się następujące formy zatrudniona osób niepełnosprawnych:

- w zwykłych zakładach na otwartym rynku pracy;

- w zakładach pracy chronionej;

- w systemie nakładczym;

- we własnych przedsiębiorstwach.

7.4. Zatrudnienie osób niepełnosprawnych w zwykłych zakładach pracy

Obecnie istnieje wyraźna tendencja do zatrudniania osób niepełnosprawnych w zwykłych (otwartych) zakładach pracy razem z osobami pełnosprawnymi. Jest to konsekwentne dążenie do realizacji zasady integracji zawodowej i społecznej tych osób. Sprawa ta nie jest jednak łatwa, z uwagi na to, że w wielu społeczeństwach dominują w dalszym ciągu błędne przekonania o niezdolności lub niepełnej zdolności osób niepełnosprawnych do pracy, o niższej ich wartości jako pracowników itp. W związku z tym wielu pracodawców wykazuje niechęć do zatrudniania takich osób. Przez zatrudnienie w zwykłych zakładach pracy na otwartym rynku pracy rozumie się zatrudnienie w zakładach produkcyjnych, usługowych, rolnictwie i urzędach.

87

7.4.1. Formy zatrudnienia osób niepełnosprawnych w zwykłych zakładach pracy

Istnieją trzy formy zatrudniania osób niepełnosprawnych w zwykłych zakładach pracy na otwartym rynku, a mianowicie:

- zatrudnianie na zwykłych stanowiskach pracy i na takich samych zasadach i warunkach jak pracowników pełnosprawnych - z takimi samymi zadaniami, obowiązkami i uprawnieniami;

- zatrudnianie na dobranych i przystosowanych stanowiskach pracy.

- zatrudnienie na stanowiskach wspomaganych.

W pierwszym przypadku osoba niepełnosprawna ubiega się o pracę na tych samych zasadach, jak kandydaci pełnosprawni. Pracodawca wybiera ją biorąc pod uwagę jej kwalifikacje i doświadczenie zawodowe oraz ewentualnie inne czynniki, ignorując jej niepełnosprawność. Zatrudnienie następuje wówczas na takich samych zasadach, jak pracownika pełnosprawnego, a więc obowiązuje ten sam zakres obowiązków i zadań zawodowych oraz wynagrodzenie i inne świadczenia. Jest to tzw. zatrudnienie na warunkach konkurencyjnych. W tym przypadku mogą wchodzić w grę jedynie pewne przywileje wynikające z ogólnych przepisów dotyczących osób niepełnosprawnych, obowiązujących w danym kraju, np. skrócony czas pracy, wydłużony urlop, praca tylko w czasie dnia itp.

W drugim przypadku stanowisko pracy jest specjalnie dobierane dla osoby niepełnosprawnej i w miarę potrzeby przystosowane do jej psychofizycznych możliwości. Punktem wyjścia jest tutaj osoba niepełnosprawna, dla której szuka się odpowiedniego stanowiska w zwykłych zakładach pracy. Często istnieje potrzeba jego przystosowania, aby pracownik niepełnosprawny mógł osiągnąć przeciętną wydajność. Zależy to głównie od rodzaju niepełnosprawności, ale także od rodzaju pracy. Stąd przystosowanie musi mieć charakter bardzo indywidualny, uwzględniający potrzeby niepełnosprawnego pracownika. Może ono dotyczyć:

- stanowiska pracy, np. większej powierzchni, dodatkowych miejsc do przechowywania narzędzi i materiałów, indywidualnego oświetlenia itp.;

88

- narzędzi i maszyn używanych w pracy, np. trzonków o specjalnych kształtach, specjalnych dźwigni lub kontaktów dla uruchamiania mechanizmów lewą ręką lub nogą zamiast prawą ręką;

- zastosowania sygnalizacji dźwiękowej zamiast wizualnej (wzrokowej) lub odwrotnie;

- zastosowania zróżnicowanych kolorystycznie płaszczyzn elementów występujących na stanowisku pracy dla zapewnienia lepszej orientacji dla pracownika słabowidzącego;

- zniesienia barier architektonicznych dla zapewnienia swobodnej pracy i bezpiecznego poruszania się w przestrzeni.

Pracownik niepełnosprawny pracujący na stanowisku przystosowanym, jeśli osiąga przeciętne wyniki pracy, zatrudniany jest na takich samych zasadach, jak pracownicy pełnosprawni.

Trzecią formą zatrudniania osób niepełnosprawnych, zwłaszcza ze znacznym stopniem niepełnosprawności, w zwykłych zakładach pracy jest zatrudnienie wspomagane, czyli przy pomocy drugiej osoby, tzw. asystenta zawodowego lub instruktora wspomagającego, który pomaga jej przystosować się do pracy oraz do fizycznego i społecznego środowiska pracy. Ta forma zatrudnienia została wprowadzona w Stanach Zjednoczonych w drugiej połowie lat 80-tych i jest dzisiaj stosowana w wielu krajach, lecz jeszcze nie u nas. Zatrudnienie wspomagane może przyjąć różne formy:

- zatrudnienie na indywidualnym stanowisku pracy wraz z indywidualnym asystentem (instruktorem) wspomagającym;

- zatrudnienie enklawowe - w grupie osób o różnych niepełnosprawnościach pod nadzorem i przy pomocy asystenta (instruktora) lub asystentów (instruktorów) wspomagających, w zależności od potrzeb. Jest to jak gdyby mały zakład pracy chronionej w zwykłym zakładzie pracy, prowadzony przez ten zakład.

Dodatkowe koszty zatrudnienia wspomaganego (wynagrodzenie asystentów - instruktorów wspomagających, przystosowanie stanowisk pracy) finansowane są przez odpowiednią komórkę do spraw zatrudnienia, organizację pozarządową, czy inną instytucję, będącą organizatorem zatrudnienia.

89

Jak już zaznaczono - wielu pracodawców wykazuje niechęć do zatrudniania pracowników niepełnosprawnych. Mając do wyboru kandydata pełnosprawnego i niepełnosprawnego, z reguły odrzucają oni tego drugiego, nawet jeśli posiada on lepsze kwalifikacje i doświadczenie zawodowe. Z tego powodu, państwa które posiadają systemy rehabilitacji zawodowej i racjonalną politykę zatrudnienia interweniują w rynek pracy, aby stworzyć osobom niepełnosprawnym możliwości zatrudnienia.

7.4.2. Stwarzanie warunków do zatrudniania osób niepełnosprawnych w zwykłych zakładach pracy

Dla stworzenia lepszych warunków do zatrudniania osób niepełnosprawnych konieczna jest interwencja państwa w rynek pracy. Może przejawiać się ona w trzech formach, a mianowicie przez:

1. Prawne ustalenie wskaźnika zatrudnienia osób niepełnosprawnych w zwykłych zakładach pracy.

2. Wprowadzenie systemów zachęt materialnych dla pracodawców zatrudniających osoby niepełnosprawne.

3. Prawne rezerwowanie pewnych prac dla niepełnosprawnych osób.

Systemy wskaźników zatrudnienia osób niepełnosprawnych mają na celu nakłonienie pracodawców do przyjmowania osób niepełnosprawnych do pracy. Wiele państw decyduje się na wprowadzenie takiego wskaźnika, określanego na ogół jako procentowy udział pracowników niepełnosprawnych w stosunku do całej załogi. Mówiąc inaczej, zakłady pracy, zatrudniające powyżej określonej liczby pracowników, zobowiązane są na mocy odpowiednich przepisów prawnych do zatrudniania ustalonego procentu pracowników niepełnosprawnych. Procent ten jest bardzo różny w poszczególnych krajach. Obligatoryjny wskaźnik zatrudnienia osób niepełnosprawnych dotyczy zwykle zakładów pracy zatrudniających większą liczbę pracowników. Dla przykładu w Hiszpanii i Turcji obowiązuje wskaźnik 2% w zakładach zatrudniających 50 i więcej pracowników, w Wielkiej Brytanii - 3% w zakładach zatrudniających 20 i więcej pracowników, a w Niemczech - 6% w zakładach zatrudniających więcej niż 15 pracowników itp. (wg. Legislation...'\990). Wprowadzeniu systemu wskaźników zatrudnienia osób niepełnosprawnych towarzyszy na ogół ustalanie systemu kar za ich nieprzestrzeganie. Przyjmuje on zwykle formę wpłat na specjalny fundusz, przeznaczony na rozwój rehabilitacji i zatrudnienia osób niepełnosprawnych. Na przykład w Niemczech wpłata na taki fundusz wynosi 200 marek miesięcznie za każde miejsce pracy wynikające ze wskaźnika, na którym nie zatrudniono takiej osoby.

We Francji jak również w Polsce wskaźnik zatrudnienia osób niepełnosprawnych można także realizować poprzez zawieranie umów kooperacyjnych z zakładami pracy chronionej (zlecanie im prac do wykonania).

Prawne wprowadzenie wskaźników zatrudnienia osób niepełnosprawnych ma swoje dobre i złe strony. Dobre strony to:

- poparcie i zainteresowanie czynników rządowych sprawami rehabilitacji i zatrudniania osób niepełnosprawnych;

- zachęcanie pracodawców do zatrudniania osób niepełnosprawnych i uznania ich jako zdolnych do pracy;

- przekonywanie pracodawców, że odpowiedzialność za zatrudnianie osób niepełnosprawnych ponoszą zarówno zakłady państwowe, jak też prywatne;

- stwarzanie możliwości zatrudnienia wielu osobom niepełnosprawnym, które w innym przypadku pozostawałyby bezrobotnymi. Natomiast negatywne strony to:

- każdy przymus jest z zasady zły;

- osoby niepełnosprawne zatrudnione w ramach wskaźnika czują, że pracodawca zatrudnił je z litości, a nie z tego powodu, że na to zasłużyli;

- osoby niepełnosprawne zatrudniane w ramach wskaźnika czują, że zbyt dużo uwagi przywiązuje się do ich niepełnosprawności.

- w czasie recesji gospodarczej będzie to stanowić uzasadnienie do

zwalniania osób niepełnosprawnych w pierwszej kolejności (Employment...^984).

Systemy zachęt materialnych dla pracodawców stanowią drugą formą interwencji państwa w rynek pracy w celu stworzenia osobom niepełnosprawnym możliwości zatrudnienia. W poszczególnych krajach przyjęto różne systemy w tym zakresie. Mogą one obejmować:

1. Finansowanie wynagrodzeń pracownika niepełnosprawnego w okresie próbnym, np. w Niemczech i Wielkiej Brytanii.

2. Finansowanie wynagrodzeń i świadczeń społecznych (pochodnych od wynagrodzeń) pracownika niepełnosprawnego w początkowym okresie jego zatrudnienia. W Niemczech pracodawca może uzyskać subsydia na pokrycie kosztów wynagrodzeń pracowników niepełnosprawnych przez okres do 2 lat. W Belgii stosowanie dopłat do wynagrodzenia i ubezpieczenia społecznego może trwać przez okres 6 miesięcy, a następnie co 3 miesiące jest stopniowo zmniejszane.

3. Pokrywanie kosztów szkolenia i przyuczenia osoby niepełnosprawnej do pracy.

4. Pokrywanie kosztów tworzenia stanowisk pracy dla pracowników niepełnosprawnych. W Belgii pokrywa się natomiast tylko różnicę między kosztami normalnego stanowiska pracy a kosztami stanowiska przystosowanego, łącznie z wyposażeniem go w dodatkowy sprzęt.

5. Udzielanie pożyczek pracodawcy na pokrycie kosztów związanych

z zatrudnieniem i przystosowaniem pracowników niepełnosprawnych.

(Legislation...'\990).

Obok materialnej zachęty dla pracodawcy systemy te obejmują często również pewne formy pomocy dla pracownika niepełnosprawnego, takie jak:

1. Zwrot kosztów dojazdów do pracy i z pracy do domu. Na przykład w Niemczech taka refundacja może trwać do 2 lat, a w Wielkiej Brytanii refundacja obejmuje do 75% kosztów.

2. Pomoc finansowa na zakup przystosowanego samochodu i kosztów uzyskania prawa jazdy, np. w Niemczech. W Szwecji pomoc ta może być także przeznaczona na przystosowanie samochodu, używanego przez osobę niepełnosprawną w dojeździe do pracy.

3. Zakup lub wypożyczenie niezbędnych pomocy technicznych i rehabilitacyjnych umożliwiających osobie niepełnosprawnej wykonywanie pracy, np. w Szwecji.

4. Zasiłki, które osoba niepełnosprawna przeznacza na wynagradzanie osoby, która pomaga jej w wykonywaniu pracy. Ma to miejsce w Szwecji i w Wielkiej Brytanii. W drugim przypadku dotyczy to lektorów osób niewidomych i słabowidzących.

92

5. Zasiłek na utrzymanie rodziny w okresie rehabilitacji i szkolenia, np. w Szwajcarii.

Wszystkie te wydatki pokrywane są ze specjalnych funduszy przeznaczonych na rozwój rehabilitacji i zatrudnienia osób niepełnosprawnych. W niektórych krajach pracownicy niepełnosprawni korzystają z pewnych przywilejów lub ochrony przed bezprawnym zwolnieniem z pracy. Np. w Niemczech ochrona taka przysługuje po 6-miesięcznym okresie zatrudnienia w danym zakładzie (Legislation...'\990).

Prawne rezerwowanie prac dla osób niepełnosprawnych jest również sposobem interwencji państwa w tworzenie tej grupie społecznej możliwości uzyskiwania pracy. U jego podstaw leży zasada, że pewne prace w szczególny sposób są odpowiednie dla osób niepełnosprawnych i powinny być dla nich rezerwowane. W praktyce takich prac dotychczas jest niewiele i zwykle są one niskokwalifikowane. Przepis w tej sprawie może dotyczyć wszystkich zakładów pracy lub tylko niektórych sektorów, lub tylko niektórych branż. Na przykład w Wielkiej Brytanii rezerwacją zostały objęte tylko dwa rodzaje prac, a mianowicie:

obsługa wind osobowych i obsługa parkingów. Natomiast we Włoszech, zgodnie z obowiązującymi przepisami, każde prywatne i państwowe przedsiębiorstwo jest zobowiązane do przeznaczenia połowy (51%) stanowisk telefonistów dla pracowników niewidomych i słabowidzących. Podobnie, szpitale prywatne i społecznej służby zdrowia zobowiązane są, w zależności od liczby łóżek, do zatrudniania pewnej liczby niewidomych i słabowidzących masażystów i fizjoterapeutów. Ponadto szkoły średnie, przy rekrutacji nowych nauczycieli muszą przyjmować przynajmniej 2% nauczycieli niewidomych i słabowidzących. Są to na ogół nauczyciele literatury, historii, filozofii, przedmiotów ekonomicznych i muzyki. W Hiszpanii praca sprzedawców biletów (kuponów) loterii zarezerwowana jest dla osób niewidomych i słabowidzących. Również w Polsce przed zmianami ekonomiczno-społecznymi wiele asortymentów było zarezerwowanych dla osób niepełnosprawnych zatrudnionych w spółdzielniach inwalidów, które były ich głównym producentem lub miały zagwarantowany monopol na daną dziedzinę produkcji czy usług.

93

Prawne rezerwowanie pewnych prac ma tę wadę, że może ono prowadzić do błędnego przekonania, iż osoby niepełnosprawne mogą wykonywać tylko prace nisko kwalifikowane.

7.4.3. Zatrudnienie osób niepełnosprawnych w zwykłych zakładach pracy w Polsce

Ustawa z dnia 9 maja 1991 r. o zatrudnieniu i rehabilitacji zawodowej osób niepełnosprawnych (Dz. U. nr 46, z późn. zmianami) wprowadziła zmiany w ówczesnym systemie zatrudniania, ustanawiając wskaźnik zatrudnienia osób niepełnosprawnych w zwykłych zakładach pracy. Natomiast Ustawa z dnia 27 sierpnia 1997 r. o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnieniu osób niepełnosprawnych (Dz.U. nr 123) wprowadziła dalsze uściślenia w tym zakresie. Zgodnie z tą ustawą - zwykłe zakłady pracy zobowiązane są do:

- zatrudniania 6% osób niepełnosprawnych, o ile zatrudniają co najmniej 50 pracowników, a od 1 stycznia 1999 - co najmniej 25 pracowników;

- wydzielania i zorganizowania wraz z podstawowym zapleczem socjalnym stanowisk pracy umożliwiających zatrudnienie pracowników, którzy w wyniku wypadku przy pracy lub choroby zawodowej utracili zdolność do pracy na dotychczasowym stanowisku i zostali uznani za osoby niepełnosprawne.

Jeśli zobowiązań tych nie wykonują, wówczas zmuszone są do dokonania odpowiednich wpłat na Państwowy Fundusz Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych za każde miejsce pracy wynikające ze wskaźnika, na którym nie zatrudniono takiej osoby w wysokości połowy przeciętnego wynagrodzenia.

Natomiast zakład pracy, zatrudniające osoby niepełnosprawne skierowane przez rejonowe urzędy pracy, może otrzymać z tego Funduszu zwrot kosztów:

- poniesionych w związku z organizacją nowych miejsc pracy dla osób niepełnosprawnych zdolnych do pracy lub oprzyrządowaniem istniejących do potrzeb tych osób, do wysokości 30-krotnego przeciętne-

94

go wynagrodzenia za każde miejsce pracy oraz do wysokości 50-krotnego przeciętnego wynagrodzenia w przypadku zatrudnienia osoby ze znacznym stopniem niepełnosprawności;

- wynagrodzenia wypłacanego osobom niepełnosprawnym skierowanym jako bezrobotnym na nowo utworzone miejsce pracy, w wysokości nieprzekraczającej przeciętnego wynagrodzenia przez okres 18 miesięcy, wypłacanego co 2 miesiące przez okres 36 miesięcy, o ile okres zatrudnienia był nie krótszy niż 54 miesiące;

- składki na ubezpieczenia społeczne.

Natomiast zakłady pracy zatrudniające do 24 pracowników w przypadku zatrudnienia osoby niepełnosprawnej może otrzymać ze środków Państwowego Funduszu Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych zwrot kosztów wynagrodzenia w wysokości 50% najniższego wynagrodzenia przez okres 24 miesięcy, płatnych co drugi miesiąc oraz składki na ubezpieczenia społeczne.

7.5. Zatrudnienie osób niepełnosprawnych w zakładach pracy chronionej

Zakłady pracy chronionej stanowią podstawową formę zatrudnienia chronionego, a więc zatrudnienia w specjalnych warunkach pracy. Są to specjalne zakłady pracy - przedsiębiorstwa produkcyjne lub usługowe stwarzające warunki do pracy osobom, które z powodu niepełnosprawności nie mogą uzyskać pracy w zwykłych warunkach na otwartym rynku pracy. Nie we wszystkich krajach dla specjalnych zakładów pracy używa się nazwy zakład pracy chronionej. Na przykład w Niemczech używa się terminu warsztat dla osób niepełnosprawnych, w Hiszpanii - specjalne ośrodki pracy, a w Holandii - przedsiębiorstwa socjalnego zatrudnienia.

7.5.1. Charakterystyka zakładów pracy chronionej

Specyfika zakładów pracy chronionej polega na:

1. Odpowiednio dobranym profilu i technologii produkcji lub usług.

2. Przystosowaniu stanowisk i miejsca pracy do potrzeb zatrudnionych w nich osób niepełnosprawnych.

95

3. Dobrych warunkach pracy, nie powodujących pogłębiania się niepełnosprawności. Dotyczy to właściwego oświetlenia, poziomu hałasu, temperatury, zapylenia itp.

4. Zapewnieniu nadzoru merytorycznego (zawodowego) i niezbędnej pomocy personelu, który może rekrutować się także z osób niepełnosprawnych.

5. Zapewnieniu odpowiedniej opieki medycznej, rehabilitacyjnej i socjalnej.

Na ogół pierwszym i zasadniczym celem zakładów pracy chronionej jest stwarzanie osobom niepełnosprawnym warunków do pracy zarobkowej. Jeśli chodzi o profil produkcji, to zakłady te produkują na ogół różnego rodzaju odzież, wyroby z drewna, metalu, wyroby elektryczne i elektroniczne, sprzęt medyczny, różnego rodzaju montaż elementów i podzespołów. Zakłady ukierunkowane na świadczenie usług zajmują się natomiast: utrzymaniem parków i zieleńców publicznych, ochroną i utrzymaniem obiektów publicznych (parkingów), sprzątaniem pomieszczeń, a także wykonywaniem różnych prac administracyjno-biurowych w urzędach władz lokalnych, bibliotekach, szpitalach itp. Niektóre z nich świadczą liczne usługi rzemieślnicze, jak naprawa zegarków, obuwia, usługi krawieckie, itp.

Wiele zakładów pracy chronionej obok produkcji czy usług prowadzi także działy lub sekcje oceny zdolności do pracy i szkolenia zawodowego dla osób do nich skierowanych. Szkolenie zawodowe prowadzone przez zakłady pracy chronionej ukierunkowane jest na przygotowanie osób niepełnosprawnych do pracy w tych zakładach. Tylko sporadycznie ich celem jest podniesienie kwalifikacji zawodowych pracowników niepełnosprawnych pod kątem ich przejścia do pracy na otwartym rynku.

Istotnym elementem działalności zakładów pracy chronionej jest zapewnienie swoim niepełnosprawnym pracownikom odpowiedniej opieki lekarskiej, rehabilitacyjnej i socjalnej. W zależności od potrzeb zakłady te zatrudniają personel medyczny, psychologów, pracowników socjalnych itp., lub usługi te świadczone są przez odpowiednie placówki służby zdrowia.

96

Niektóre zakłady pracy chronionej stawiają sobie za cel przygotowanie niektórych pracowników do pracy na otwartym rynku i ich przejście do zwykłych zakładów pracy. Jak jednak wykazuje doświadczenie, odsetek tych pracowników jest stosunkowo niewielki. Pracodawcy przejawiają bowiem niechęć do zatrudniania byłych pracowników zakładów pracy chronionej.

7.5.2. Pracownicy zakładów pracy chronionej

Do zakładów pracy chronionej przyjmowane są na ogół osoby, które są niezdolne do pracy w zwykłych warunkach. W tym przypadku przyjmuje się bardzo precyzyjne kryteria określające stopień ograniczenia zdolności do pracy mierzony np. wskaźnikiem wydajności pracy. W Wielkiej Brytanii do zakładów pracy chronionej przyjmuje się osoby, których wydajność jest nie mniejsza niż 30% i nie większa niż 80% wydajności pracownika pełnosprawnego. W Hiszpanii analogiczne wskaźniki wynoszą 33% i 67%. W niektórych krajach, np. we Francji nie ustala się w sposób definitywny dolnej granicy wydajności pracy.

Jak podaje Samoy, (1992) - najliczniejszą grupę pracowników zakładów pracy chronionej stanowią osoby umysłowo upośledzone. Na przykład w zakładach pracy chronionej na terenie krajów Unii Europejskiej stanowią one 65% wszystkich zatrudnionych. Drugą grupę pracowników zakładów pracy chronionej pod względem liczebności stanowią osoby z niepełnosprawnością fizyczną. Na przykład w Wielkiej Brytanii stanowią one 47%, w Holandii - 43% (łącznie z osobami z niepełnosprawnością sensoryczną) oraz w Danii - 32%. O ile chodzi o osoby z niepełnosprawnością sensoryczną a więc niewidome i słabowidzące, głuche i słabosłyszące, to najwięcej pracuje ich w Wielkiej Brytanii -15,1% ogółu zatrudnionych w zakładach pracy chronionej. Na drugim miejscu jest Belgia ze wskaźnikiem - 8,6%. Następną grupę w tych zakładach stanowią osoby psychicznie chore. Stanowią one w poszczególnych krajach od 10% do 18%. W zakładach pracy chronionej pracuje także wiele osób ze złożoną niepełnosprawnością, jak: osoby głucho-niewidome, niewidome umysłowo upośledzone, osoby z uszkodzonym narządem ruchu z obniżoną sprawnością psychiczną itp.

97

Większość pracowników zakładów pracy chronionej zatrudnionych jest na podstawie umowy o pracę i posiada status pracownika. Mają oni te same prawa, obowiązki i przywileje, jak pracownicy pełnosprawni w zwykłych zakładach pracy. Bardzo często pracownicy zakładów pracy chronionej, z uwagi na znaczne obniżenie zdolności do pracy, nie osiągają wydajności pracy uzasadniającej pobieranie minimalnej płacy obowiązującej w danym kraju. Wówczas otrzymują zasiłek wyrównawczy z funduszu przeznaczonego na zasiłki dla bezrobotnych, lub zasiłek z tytułu niepełnosprawności (rentę z tytułu niezdolności do pracy) itp.

Niektóre osoby niepełnosprawne, z uwagi na stosunkowo niską wydajność pracy, nie są traktowane jak pracownicy, lecz raczej jak podopieczni czy pensjonariusze (clients). Nie pracują w oparciu o umowę o pracę i nie otrzymują regularnego wynagrodzenia. Otrzymują natomiast pewną ryczałtową kwotę zastępującą wynagrodzenie za pracę.

Zakłady pracy chronionej zatrudniają także pewien procent pracowników pełnosprawnych. Wypełniają oni na ogół funkcje pracowników nadzoru technicznego, a także stanowią personel pomocniczy, jak: kierowcy, magazynierzy, zaopatrzeniowcy itp., jeśli wśród niepełnosprawnych pracowników nie ma osób, które zadania te mogłyby wykonywać.

7.5.3. Tworzenie zakładów pracy chronione/'

Zakłady pracy chronionej stanowią na ogół integralną część systemu rehabilitacji zawodowej i zatrudnienia osób niepełnosprawnych. Organizowane są przez same osoby niepełnosprawne w formie spółdzielni, różne organizacje pozarządowe, jak również przez administrację centralną lub lokalną.

W niektórych krajach europejskich rozwinęła się specjalna forma zakładów pracy dla osób niepełnosprawnych, działających na zasadach spółdzielczych. W Polsce przyjęły one nazwę spółdzielni inwalidów lub spółdzielni niewidomych, a we Włoszech - spółdzielni zintegrowanych. Są to specjalne placówki, które starają się łączyć cele gospodarcze z celami rehabilitacyjnymi. Członkami i właścicielami spółdzielni są osoby niepełnosprawne, które także nimi kierują i zarządzają.

98

Również niektóre organizacje pozarządowe, zwłaszcza zrzeszające osoby niepełnosprawne, jak np. Polski Związek Niewidomych i Polski Związek Głuchych, prowadzą zakłady pracy chronionej. Są to zazwyczaj zakłady ukierunkowane na zatrudnianie określonej kategorii osób niepełnosprawnych, np. osób niewidomych i słabowidzących lub głuchych i słabosłyszących. Stawiają sobie one podobne cele co spółdzielnie inwalidów, lecz prowadzone są nie na zasadach spółdzielczych, lecz jako spółki.

W wielu krajach zakłady pracy chronionej tworzone i prowadzone są przez administrację centralną lub lokalną. W tym celu powołuje się czasami specjalne przedsiębiorstwa. Na przykład w Wielkiej Brytanii zajmuje się tym organizacja pod nazwą: Remploy, a w Szwecji: Sa-mhall.

Wspólną cechą wszystkich zakładów pracy chronionej jest ich deficytowość i konieczność ich subwencjonowania. Większość tych zakładów nie mogłaby bez subwencji prowadzić normalnej działalności i realizować wielorakich celów, a więc zapewnienia pracy, przygotowania do pracy, opieki leczniczej, rehabilitacyjnej i socjalnej itp. Są one subwencjonowane przez administrację rządową - władze centralne lub terenowe, albo jedne i drugie równocześnie, ze specjalnych funduszów przeznaczonych na rozwój rehabilitacji zawodowej i zatrudnienia osób niepełnosprawnych.

7.5.4. Zakłady pracy chronionej w Polsce

W Polsce do 1991 r. zakłady pracy chronionej tworzone były głównie przez spółdzielnie inwalidów i spółdzielnie niewidomych. Ustawa z dnia 9 maja 1991 r. o zatrudnieniu i rehabilitacji zawodowej osób niepełnosprawnych (Dz.U. nr 46, z późn. zmianami) pozwala na tworzenie zakładów pracy chronionej także zwykłym zakładom pracy, organizacjom pozarządowym itp. Według Ustawy z dnia 27 sierpnia 1997 r. o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnieniu osób niepełnosprawnych ( Dz.U. nr 123) - zakładem pracy chronionej jest każdy zakład pracy zatrudniający nie mniej niż 40 pracowników, w którym wskaźnik zatrudnienia osób niepełnosprawnych wynosi:

99

- co najmniej 40%, w tym co najmniej 10% osób ze znacznym lub umiarkowanym stopniem niepełnosprawności (l i II grupa inwalidów);

- co najmniej 30% osób niewidomych, psychicznie chorych lub umysłowo upośledzonych ze znacznym lub umiarkowanym stopniem niepełnosprawności.

Status zakładów pracy chronionej mają spółdzielnie inwalidów, spółdzielnie niewidomych., zakłady pracy prowadzone przez organizacje pozarządowe zatrudniające swoich członków (Polski Związek Niewidomych, Polski Związek Głuchych). W ostatnich latach powstały setki zakładów pracy chronionej prowadzonych w ramach zwykłych zakładów pracy. Aktualnie w naszym kraju działa ponad 2000 zakładów pracy chronionej.

Zgodnie z wymienioną Ustawą prowadzący zakłady pracy chronionej mogą uzyskać ze środków Państwowego Funduszu Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych:

1. Dofinansowanie lub refundację wynagrodzeń pracowników psychicznie chorych, umysłowo upośledzonych lub dotkniętych epilepsją w wysokości 75% najniższego wynagrodzenia.

2. Zwrot kosztów szkolenia zatrudnionych pracowników niepełnosprawnych.

3. Dofinansowanie w celu ochrony istniejących w zakładzie miejsc pracy.

4. Pożyczkę na cele inwestycyjne, modernizację lub restrukturyzację zakładu.

5. Dofinansowanie w wysokości do 50% oprocentowania zaciągniętych kredytów bankowych.

6. Subwencję w związku z zatrudnianiem osób niepełnosprawnych.

Ponadto zakłady pracy chronionej korzystają z określonych zwolnień podatkowych. Ze środków pochodzących ze zwolnień podatkowych, dotacji, subwencji i darowizn tworzony jest zakładowy fundusz rehabilitacji. Przeznaczony jest on na pokrycie kosztów działalności z zakresu rehabilitacji zawodowej, leczniczej i społecznej, prowadzonej przez te zakłady na rzecz zatrudnionych w nich pracowników niepełnosprawnych.

100

Ustawa ta wprowadza także nową formę organizacyjną zatrudnienia chronionego osób niepełnosprawnych ze znacznym stopniem niepełnosprawności, a mianowicie zakłady aktywności zawodowej. Brak Jeszcze szczegółowych przepisów w tej sprawie.

7,5.5. Zakłady pracy chronionej a warsztaty terapii zajęciowej

Wśród osób niepełnosprawnych istnieje pewien procent niezdolnych do pracy. Rekrutują się one na ogół z osób o złożonej niepełnosprawności, a więc o znacznym stopniu niepełnosprawności. Dla nich od kilkudziesięciu lat zaczęto tworzyć specjalne placówki, których głównym celem jest organizacja życia kulturalnego i społecznego z pewnymi elementami rehabilitacji. Mają one charakter placówek dziennego pobytu, co różni je od rezydencjalnych domów pomocy społecznej dla ludzi niepełnosprawnych, przewlekle chorych, w podeszłym wieku lub nie posiadających rodziny. Przyjmują one różne nazwy w poszczególnych krajach. Na przykład w Holandii nazywają się ośrodkami terapii zajęciowej, we Włoszech są to ośrodki socjalno-edukacyjne, w Anglii istnieją ośrodki o różnych nazwach i o trochę różniących się celach. W większości spośród tych placówek, obok innych zajęć rehabilitacyjnych, prowadzi się pewne zajęcia o charakterze zawodowym, bardziej lub mniej zbliżonym do pracy zarobkowej, w formie terapii zajęciowej, terapii pracą, szkolenia przywarsztatowego itp. Zajęcia te mają głównie cel terapeutyczny, choć nie wyklucza się możliwości przejścia niektórych osób do pracy w zakładzie pracy chronionej czy nawet w zwykłym zakładzie pracy. W ostatnim okresie tego rodzaju ośrodki dla osób niepełnosprawnych niezdolnych do pracy dynamicznie rozwijają się. Na przykład w Wielkiej Brytanii jest ich 4-krotnie więcej, a we Włoszech 2-krotnie więcej, niż zakładów pracy chronionej. U podstaw tego rozwoju leży zasada zatrzymywania , w miarę możliwości, osoby niepełnosprawnej w jej domu rodzinnym, przy zapewnieniu pewnych usług rehabilitacyjnych i kulturalnych oraz kontaktów społecznych. W ten sposób wiele osób przebywających w domach pomocy społecznej, w szpitalach psychiatrycznych i innych placówkach może wrócić do domu rodzinnego korzystając z usług tego rodzaju placówek.

101

U nas w Polsce funkcję taką spełniają warsztaty terapii zajęciowej. Są to placówki rehabilitacyjne, przeznaczone dla osób niepełnosprawnych niezdolnych do pracy. Ich celem jest prowadzenie różnych zajęć o charakterze rehabilitacyjnym dla skierowanych osób niepełnosprawnych, mających na celu ogólny ich rozwój, poprawę sprawności psychofizycznej i samodzielności życiowej oraz przygotowania do funkcjonowania społecznego i ewentualnie podjęcia pracy w zakładach pracy chronionej lub w innej formie zatrudnienia.

Terapia zajęciowa stanowiła do czasu wejścia w życie Ustawy o zatrudnianiu i rehabilitacji zawodowej osób niepełnosprawnych z 1991 r. metodę rehabilitacji leczniczej, a warsztaty (oddziały) terapii zajęciowej organizowane były przez placówki służby zdrowia, realizujące program rehabilitacji leczniczej. Warsztaty terapii zajęciowej w ujęciu tej ustawy oraz Rozporządzenia ministra pracy i polityki socjalnej z dnia 8 września 1992 r. w sprawie zasad tworzenia, działania i finansowania warsztatów terapii zajęciowej (Dz.U. nr 71) są pewnym novum w polskim systemie rehabilitacji zawodowej. W świetle wymienionych aktów prawnych mają raczej charakter placówek realizujących program rehabilitacji podstawowej lub szkolenia przedzawodowego.

Do tworzenia warsztatów terapii zajęciowej zobowiązane zostały zakłady pracy chronionej. Mogą je tworzyć również inne jednostki organizacyjne przy współudziale wojewódzkiego ośrodka do spraw zatrudnienia i rehabilitacji osób niepełnosprawnych. Przeznaczone są dla osób niepełnosprawnych całkowicie niezdolnych do pracy, które zostały zakwalifikowane do tej formy rehabilitacji. Celem działania warsztatów jest rehabilitacja zmierzająca do ogólnego rozwoju każdego uczestnika, poprawy zaradności osobistej, sprawności psychofizycznych oraz przystosowania i funkcjonowania społecznego (integracji społecznej). W wyniku działań rehabilitacyjnych warsztatu osoba niepełnosprawna ma również opanować czynności przysposabiające do pracy i rozwinąć podstawowe i specjalistyczne umiejętności zawodowe umożliwiające podjęcie pracy zarobkowej bądź szkolenia zawodowego. Warsztaty są placówkami dziennego pobytu. Koszty ich tworzenia i działania pokrywane są z Państwowego Funduszu Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych. Są to więc placówki o charakterze niedochodowym, a ewentualne do-

102

chody ze sprzedaży produktów czy usług przeznaczane są na zaspokajanie potrzeb rehabilitacyjnych, kulturalnych i osobistych rehabilitowanych osób niepełnosprawnych.

Obecnie obowiązuje Rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z dnia 26 sierpnia 1998 r. w sprawie szczegółowych zasad tworzenia, działania i finansowania warsztatów terapii zajęciowej (Dz.U.nr.118), które nie zmienia w sposób istotny charakteru tych placówek.

7.6. Zatrudnienie osób niepełnosprawnych w systemie pracy nakładczej

Praca nakładcza, zwana także tradycyjnie chałupnictwem, jest to forma zatrudnienia bez specjalnych rygorów, co do czasu i miejsca pracy. Nakładca wykonuje swoją pracę w dowolnym czasie i poza zakładem pracy, na ogół w swoim własnym mieszkaniu. W tym systemie istnieje także możliwość udzielania pomocy w wykonywaniu jego zadań zawodowych przez członków rodziny, co jest istotne w przypadku osób niepełnosprawnych. Zatrudnienie w systemie pracy nakładczej ma szerokie zastosowanie wobec tych osób niepełnosprawnych, dla których jest ono często jedyną możliwą formą aktywności zawodowej. Jest ono organizowane szczególnie dla osób niepełnosprawnych:

1. O znacznym stopniu niepełnosprawności, które, ze względu na stan zdrowia, nie mogą wykonywać stałej i systematycznej pracy, jak to bywa w zwykłych zakładach pracy lub w zakładach pracy chronionej.

2. O znacznym stopniu niepełnosprawności, które wymagają stałej opieki innych osób.

3. Które ze względu na stan zdrowia i miejsce zamieszkania mają trudności w dojazdach do pracy i w powrocie do domu.

4. Które ze względu na sytuację rodzinną (konieczność opieki nad

dziećmi) nie mogą opuszczać na dłuższy czas swego mieszkania

(Majewski, 1995).

Praca nakładcza nie jest najlepszą formą rozwiązywania spraw zawodowych osób niepełnosprawnych. Stoi ona w sprzeczności z zasada zawodowej i społecznej integracji. Z tego też powodu należy ją traktować jako rozwiązanie ostateczne, kiedy nie ma innych, lepszych możliwości.

Zatrudnienie osoby niepełnosprawnej w systemie pracy nakładczej uwarunkowane jest szeregiem czynników, do których należą:

1. Właściwy dobór pracy, uwzględniający zachowane sprawności psychofizyczne i ograniczoną zdolność do pracy oraz specyficzne potrzeby osoby niepełnosprawnej. Powinna ona charakteryzować się małą objętością i lekkością materiałów, prostotą, niewielką liczbą czynności zawodowych.

2. Przygotowanie osoby niepełnosprawnej do wykonywania powierzonej jej pracy poprzez kilkudniowe przeszkolenie w zakładzie pracy, lub instruktaż zawodowy w domu.

3. Posiadanie odpowiedniego miejsca pracy, w którym wykonywana praca nie byłaby szkodliwa dla zdrowia, ani uciążliwa dla nakładcy, członków jego rodziny i sąsiadów.

4. Zapewnienie nakładcy odpowiedniego stanowiska pracy, narzędzi i koniecznych pomocy technicznych.

5. Systematyczne dowożenie materiałów, półfabrykatów itp. oraz zabieranie gotowych wyrobów.

6. Zapewnienie nakładcy fachowego nadzoru oraz opieki lekarskiej i socjalnej (Majewski, 1995).

Praca nakładcza stwarza zakładowi pracy cały szereg kłopotów i problemów organizacyjnych. Z tego powodu ten system nie jest aktualnie mocno rozwinięty w naszym kraju. Organizują go głównie spółdzielnie inwalidów.

7.7. Działalność gospodarcza osób niepełnosprawnych

Prowadzenie własnej działalności gospodarcze], to forma zatrudnienia osób niepełnosprawnych, polegająca na prowadzeniu własnego zakładu pracy - zakładu produkcyjnego, placówki usługowej, gospodarstwa rolnego, gospodarstwa hodowlanego lub innej formy

104

działalności gospodarczej. Jest to dobra forma zatrudnienia dla wielu osób niepełnosprawnych, zwłaszcza dla tych, którzy mieszkają na terenach, gdzie nie ma większych możliwości zatrudnienia oraz tych, którzy mają trudności w dojazdach do pracy. Osoba niepełnosprawna może prowadzić zakład pracy i pracować sama, z rodziną lub zatrudniać inne osoby. Może również wchodzić w spółki z innymi osobami. Oczywiście prowadzenie własnego zakładu pracy nie jest sprawą łatwą. Wymaga bowiem od osoby prowadzącej go spełnienia szeregu warunków, a mianowicie:

1. Posiadania umiejętności prowadzenia działalności gospodarczej (biznesu).

2. Posiadania wiedzy o danej dziedzinie gospodarczej, włączając w to sprawę sprzedaży i marketingu.

3. Posiadania odpowiedniego kapitału początkowego na zakup narzędzi, materiałów, wynajęcie pomieszczeń itp.

4. Posiadania dobrego stanu zdrowia i chęci do pracy ciężko i często przez cały dzień.

5. Interesowania się daną dziedziną oraz wzięcia odpowiedzialności za prowadzenie zakładu (Emp/oymenL.1984).

Jednak wiele osób niepełnosprawnych, dla których prowadzenie własnej działalności gospodarczej byłoby najlepszą formą zatrudnienia, na ogół nie posiada odpowiedniego doświadczenia i odpowiedniego kapitału. W takiej sytuacji istnieje potrzeba zapewnienia właściwego przygotowania do prowadzenia tego rodzaju działalności, np. na odpowiednim kursie szkoleniowym.

Wiele państw posiada programy pomocy osobom niepełnosprawnym, podejmującym działalność gospodarczą na własny rachunek. Pomoc ta może przejawiać się w przyznaniu środków pieniężnych lub w naturze. Pomoc finansowa może polegać na:

1. Przyznawaniu bezzwrotnych dotacji (subwencji) na zakup narzędzi, materiałów itp.

2. Udzielaniu niskooprocentowanych pożyczek na ten cel, które osoba niepełnosprawna spłaca przez dłuższy okres czasu. Na przykład w Szwajcarii osoba niepełnosprawna może otrzymać pomoc finansową na rozpoczęcie własnej działalności w formie bezzwrotnej subwencji pod warunkiem, że posiada ku temu kwalifikacje, a firma, którą zamierza otworzyć, rokuje powodzenie. W Portugalii osoby niepełnosprawne mogą również otrzymać subwencje na adaptację pomieszczenia dla prowadzenia własnej działalności i zakup sprzętu, a także na zakup firmy (Le0/s/ation...1990).

Pomoc w naturze może przejawiać się w przydzieleniu maszyn i narzędzi dla zakładu usługowego lub rzemieślniczego, albo inwentarza żywego, który pozwoliłby na uruchomienie małego gospodarstwa hodowlanego. Na przykład w Kenii (Afryka) absolwenci zakładów rehabilitacji zawodowej otrzymują narzędzia i materiały, potrzebne do rozpoczęcia działalności własnych warsztatów krawieckich, stolarskich lub szewskich w miejscu zamieszkania. Otrzymują także inwentarz żywy, jeśli mają warunki do prowadzenia małego gospodarstwa hodowlanego.

Prowadzenie własnej działalności gospodarczej związane jest nie tylko z wykonywaniem samej pracy. Obejmuje także działania związane z zakupem materiałów, zbytem wyprodukowanych towarów, pozyskiwaniem klientów, załatwianiem wielu spraw administracyjnych (księgowość, rozliczenia podatkowe itp.). W przypadku zatrudniania pracowników przez niepełnosprawnego pracodawcę zakres tych obowiązków jest proporcjonalnie większy i pociąga za sobą konieczność posiadania umiejętności menedżerskich. We wszystkich krajach, które mają tzw. gospodarkę rynkową, istnieje silna konkurencja, z którą również zakłady pracy prowadzone przez osoby niepełnosprawne muszą sobie skutecznie radzić.

U nas w Polsce osoby niepełnosprawne na rozpoczęcie działalności gospodarczej lub rolniczej mogą otrzymać z wojewódzkiego urzędu pracy ze środków Państwowego Funduszu Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych pożyczkę do wysokości trzydziestokrotnego przeciętnego wynagrodzenia. Może ona być umorzona do wysokości 50%, pod warunkiem prowadzenia tej działalności przez okres co najmniej 24 miesięcy. Ponadto osoba niepełnosprawna prowadząca działalność gospodarczą lub rolniczą może otrzymać dofinansowanie do wysokości 50% oprocentowania kredytu bankowego zaciągniętego na kontynuowanie tej działalności.

106

7.8. Zatrudnienie osób niepełnosprawnych w środowisku wiejskim

Poważny procent osób niepełnosprawnych wymagających zatrudnienia rekrutuje się z terenów wiejskich. Są to osoby, które od wielu lat mieszkają w tym środowisku, posiadają tam rodzinę i związane są z życiem na wsi. Dotychczasowe doświadczenia wykazują, że wielu z nich przenosi się do miast lub dojeżdża codziennie do pracy. Utarło się bowiem przekonanie, że dla osób niepełnosprawnych na wsi jest tylko praca związana z uprawą ziemi i hodowlą zwierząt. Tymczasem działa tam także wiele instytucji i przedsiębiorstw, które mogą stanowić dla osób niepełnosprawnych atrakcyjne miejsca pracy, jak: placówki handlowe, warsztaty rzemieślnicze, placówki oświatowe i socjalne, urzędy administracji lokalnej. Stwarzają one również możliwości zatrudniania osób z różnymi niepełnosprawnościami, o różnym poziomie wykształcenia i przygotowania zawodowego. Oczywiście tradycyjne wiejskie zawody i prace związane z uprawą ziemi i hodowlą zwierząt stwarzają w dalszym ciągu duże możliwości zatrudnienia dla osób niepełnosprawnych z terenów wiejskich. Trzeba jednak pamiętać, że prace w gospodarstwach rolnych wymagają wiele wysiłku fizycznego i poruszania się w terenie oraz odbywają się niejednokrotnie w złych warunkach atmosferycznych. Stąd mogą być często niewskazane dla wielu osób niepełnosprawnych. Szansę w tej dziedzinie mają osoby słabowidzące, umysłowo upośledzone w stopniu lekkim i osoby psychicznie chore. Szczególnie szansę takie stwarza hodowla zwierząt, a zwłaszcza drobiu. Wielu niepełnosprawnych rolników, którzy prowadzą wraz ze swoimi rodzinami gospodarstwa rolne, wymaga pomocy, zarówno materialnej jak również pomocy rehabilitacyjnej, ukierunkowanej na potrzeby życia na wsi. W niektórych krajach, zwłaszcza w krajach rozwijających organizuje się kursy rehabilitacyjne dla osób niepełnosprawnych ze wsi. Program takich kursów obejmuje:

1. Zajęcia rehabilitacyjne: usprawnianie fizyczne, naukę czynności życia codziennego, funkcjonowanie w środowisku wiejskim itp.

2. Szkolenie zawodowe obejmujące zagadnienia uprawy i hodowli w zależności od indywidualnych potrzeb osoby zainteresowanej.

107

W wielu krajach obserwuje się także tendencję do stwarzania warunków do podejmowania przez osoby niepełnosprawne własnej działalności gospodarczej. Dotyczy to zwłaszcza otwierania małych warsztatów krawieckich, szewskich, fryzjerskich przez osoby niepełnosprawne, które zostały do tego rodzaju pracy przygotowane.

Na sprawę tworzenia warunków do zatrudniania osób niepełnosprawnych na terenach wiejskich zwraca uwagę Zalecenie Nr 168 (Za-lecenie... 1983) Międzynarodowej Organizacji Pracy. Poświęcony jest tej sprawie jeden z rozdziałów mówiący m.in., że rozwój usług z zakresu rehabilitacji zawodowej dla osób niepełnosprawnych z terenów wiejskich powinien stanowić integralną część polityki rozwoju wsi.

Z pomocą dla osób niepełnosprawnych ze środowisk wiejskich związana jest w szczególny sposób świadczenie usług rehabilitacyjnych, w ramach tzw. rehabilitacji w społeczności lokalnej.

7.9. Elementy rehabilitacji zawodowej w ramach rehabilitacji społeczności lokalnej

Koncepcja rehabilitacja w społeczności lokalnej lub rehabilitacji środowiskowej powstała z myślą o zapewnienie usług rehabilitacyjnych dużej liczbie osób niepełnosprawnych, w szczególności żyjącym w małych miastach i na terenach wiejskich. Jest to system rehabilitacji:

- organizowany w miejscu, gdzie osoba niepełnosprawna mieszka,

- wykorzystujący istniejące lokalne możliwości (zasoby),

- wykorzystujący członków rodziny,

- przy pełnym udziale środowiska społecznego (Majewski, 1995).

Rehabilitacja w społeczności lokalnej różni się od rehabilitacji instytucjonalnej, organizowanej w różnych placówkach rehabilitacyjnych. Wykorzystuje ona wszystkie możliwe programy i usługi przeznaczone dla osób pełnosprawnych dla zaspokojenia potrzeb osób niepełnosprawnych. Włącza w proces rehabilitacji osób niepełnosprawnych także członków rodziny i całe środowisko, w którym one żyją. Czyni w ten sposób odpowiedzialnymi za ten proces nie tylko administrację państwową, lecz także rodziny i całą społeczność . Tą formą rehabilitacji można

108

obejmować osoby z różnymi rodzajami niepełnosprawności i w różnym wieku.

Rehabilitacja w społeczności lokalnej powinna być możliwie najpełniejsza - kompleksowa, tzn. że w jej ramach powinno się zapewniać osobie niepełnosprawnej możliwie najszerszy zakres usług leczniczych, socjalnych i zawodowych. W porównaniu z rehabilitacją instytucjonalną rehabilitacja w społeczności lokalnej jest może mniej skuteczna i mniej kompleksowa, lecz można nią objąć dużą liczbę osób i z pewnością jest mniej kosztowna.

Istotą rehabilitacji w społeczności lokalnej jest wykorzystywanie istniejących na terenie zamieszkania osoby niepełnosprawnej placówek, usług oraz zasobów ludzkich dla zaspokojenia jej specyficznych potrzeb. Należą do nich:

- placówki służby zdrowia, szkoły itp.,

- zakłady pracy - placówki handlowe, rzemieślnicze, szkolne, socjalne i urzędy itp.,

- organizacje pozarządowe i religijne, ochotnicy pragnący pomagać osobom niepełnosprawnym, członkowie ich rodzin,

- samorządy i pracownicy administracji lokalnej.

Rehabilitacja w społeczności lokalnej obejmuje także rozwiązywanie problemów zawodowych osób niepełnosprawnych, a więc przygotowanie i zapewnienie pracy wykorzystując lokalne placówki i zakłady pracy. Możliwości przygotowania do pracy na terenach wiejskich są zwykle stosunkowo niewielkie. Główną szansę stwarza tutaj szkolenie wewnątrzzakładowe, czyli przyuczenie do określone] pracy w gospodarstwie rolnym, placówce handlowej, w warsztacie rzemieślniczym czy w biurze. Z reguły takie szkolenie stwarza równocześnie perspektywę zatrudnienia w takim zakładzie pracy na stałe. Rehabilitacja w społeczności lokalnej kładzie także nacisk na pomoc osobie niepełnosprawnej w rozpoczęciu własnej działalności gospodarczej. Może to być działalność prowadzona wspólnie lub przy pomocy członków rodziny.

Rehabilitacja w społeczności lokalnej na ogół jest inspirowana przez władze odpowiedzialne za rehabilitację osób niepełnosprawnych lub placówki rehabilitacyjne. Udzielają one zwykle pomocy profesjonalnej i organizacyjnej osobom i instytucjom, które podejmują się organizowania i prowadzenia tej formy rehabilitacji.

109

8. ADAPTACJA ZAWODOWA OSÓB NIEPEŁNOSPRWANYCH

8.1. Zakres pojęcia adaptacji zawodowej osób niepełnosprawnych

Adaptacja zawodowa osób niepełnosprawnych jest końcową ;

częścią całego procesu rehabilitacji zawodowej, polegającą na przystosowaniu się do wymagań środowiska pracy. Odnosi się ona w szczególności do młodzieży niepełnosprawnej, przystępującej po raz pierwszy do pracy i pracowników niepełnosprawnych zmieniających pracę. Przejawia się ona w efektywnym wykonywaniu zadań zawodowych oraz właściwym funkcjonowaniu i zachowaniu się w sytuacjach zawodowych. Jest ona konieczna dla utrzymania się w zatrudnieniu, uzyskania awansu i satysfakcji z pracy.

W adaptacji zawodowej osób niepełnosprawnych można wyodrębnić kilka aspektów, a mianowicie:

1. Adaptację do zadań i obowiązków zawodowych. Polega ona na zapoznaniu się pracownika niepełnosprawnego ze stanowiskiem pracy, zadaniami i obowiązkami zawodowymi oraz na konfrontacji zdobytej wiedzy i umiejętności zawodowych z wymaganiami stawianymi przez te zadania i obowiązki. Jest to sprawdzenie umiejętności praktycznego ich wykorzystania w wykonywaniu tych zadań i obowiązków. Ponadto jest to sprawdzenie czy proces przygotowania do pracy został dobrze przeprowadzony oraz sama praca dobrze dobrana. W przypadku stwierdzenia pewnych braków, w ramach adaptacji pracownik niepełnosprawny powinien uzupełnić i pogłębić swoją wiedzę i umiejętności zawodowe, aby mógł sprostać oczekiwaniom pracodawcy. Miernikiem adaptacji w tym aspekcie jest dobrze wykonywania praca zarówno pod względem ilościowym, jak też jakościowym.

2. Adaptacja do fizycznego środowiska pracy. Polega ona na zorientowaniu się osoby niepełnosprawnej w miejscu pracy, poznaniu ewentualnych barier i niedogodności związanych z niepełnosprawnością oraz znalezieniu sposobów ich unikania i pokonywania. Obejmuje ona także adaptację do fizycznych warunków pracy takich, jak:

temperatura, hałas, oświetlenie itp.

3. Adaptację do społecznego środowiska pracy. Polega ona na łatwym włączeniu się w zespół pracowniczy, uzyskanie akceptacji siebie jako współpracownika i kolegi ze strony współpracowników i kierownictwa zakładu oraz wypracowaniu sobie harmonijnych stosunków i współpracy z nimi. Uwarunkowane jest to przez zaakceptowanie przez pracownika niepełnosprawnego zasad i norm postępowania (społecznie akceptowanych) istniejących w danym zespole, a także posiadaniem cech osobowości, które ułatwiają kontakty i współpracę z innymi ludźmi ( koleżeńskość, otwartość, gotowość udzielania pomocy, tolerancyjność, docenianie innych, szacunek dla innych).

O adaptacji zawodowej pracowników niepełnosprawnych decydują

takie czynniki jak:

- dobre ich przygotowanie do pracy;

- właściwy dobór rodzaju i warunków pracy, uwzględniający ich psychofizyczne możliwości i kwalifikacje zawodowe, a także zainteresowania, preferencje i aspiracje zawodowe;

- przygotowanie społecznego środowiska pracy do współdziałania z niepełnosprawnymi pracownikami (pozytywne postawy kierownictwa i współpracowników);

- pomoc właściwych służb w początkowym okresie zatrudnienia (mistrz, kierownik, pracownik do spraw socjalnych, lub personalnych).

Pracownicy niepełnosprawni często potrzebują pomocy z zewnątrz w adaptacji zawodowej, zwłaszcza przy podejmowaniu pracy w zwykłych zakładach pracy.

8.2. Pomoc osobom niepełnosprawnym w adaptacji zawodowej

Pomoc pracownikom niepełnosprawnym w adaptacji zawodowej powinna być udzielona przez pracownika zajmującego się pośrednictwem pracy. Do jego obowiązków należy nie tylko skierowanie ich do

111

odpowiednich zakładów pracy, lecz również interesowanie się nimi do momentu, kiedy dojdzie do przekonania, że jego pomoc jest już niepotrzebna.

W szczególności powinien on zainteresować się, czy zakład pracy zapewnił nowo zatrudnionemu pracownikowi niepełnosprawnemu warunki do przystosowania się do pracy i społecznego środowiska w zakładzie, a mianowicie, czy:

- otrzymał on informacje dotyczące jego zadań i obowiązków zawodowych oraz instruktaż niezbędny do ich wykonywania,

- został zapoznany z topografią zakładu pracy i poszczególnymi pomieszczeniami, z których będzie korzystał,

- został przedstawiony kierownictwu i współpracownikom,

- otrzymał niezbędne narzędzia i pomoce techniczne potrzebne do wykonywania pracy,

- kierownictwo i współpracownicy są gotowi do jego zaakceptowania,

jako zwykłego pracownika i do udzielania mu niezbędnej pomocy

w przystosowaniu się do pracy.

W początkowym okresie mogą wystąpić pewne trudności i problemy w adaptacji zawodowej pracownika niepełnosprawnego. Mogą one wynikać nie tylko ze złej woli czy niewłaściwej postawy, lecz braku doświadczenia ze strony pracodawcy i współpracowników w zatrudnianiu i współpracy z osobami niepełnosprawnymi. Obowiązkiem pracownika do spraw zatrudnienia jest ich usuwanie lub pomoc w ich wyjaśnianiu. Jego zainteresowanie nie powinno ograniczać się tylko do pierwszych kilku dni, mających szczególne znaczenie dla adaptacji zawodowej. Po pewnym czasie powinien on zwrócić się do pracodawcy i zatrudnionej osoby niepełnosprawnej w celu uzyskania informacji, czy zatrudnienie przebiega pomyślnie i z satysfakcją dla obu stron. W przypadku wystąpienia trudności i problemów powinien pomóc obu stronom je rozwiązać. Jeśli zatrudnienie osoby niepełnosprawnej okaże się niepomyślne i przebiega z licznymi trudnościami, wówczas pracownik powinien rozważyć możliwość alternatywnego rozwiązania (zmiany miejsca pracy).

Dalsze interesowanie się ze strony pracownika do spraw zatrudnienia sprawami osoby nowo zatrudnionej ma dla niej duże znaczenie.

112

Daje jej bowiem poczucie, że nie jest sama i że w przypadku wystąpienia trudności w pracy istnieje ktoś, kto jest gotowy przyjść jej z pomocą.

Inną formą pomocy osobom niepełnosprawnym ( ze znacznym, stopniem niepełnosprawności) jest pomoc asystenta zawodowe występującego przy zatrudnianiu wspomaganym (patrz: rozdział 7.1 i 7.3). W dużych zakładach pracy zatrudnieni pracownicy niepełnosprawni mogą uzyskać także pomoc w adaptacji zawodowej od przemysłowej służby zdrowia, służb pracowniczych i socjalnych działających w tych zakładach.

Dobra adaptacja zawodowa w początkowym okresie ma decydujący wpływ na przebieg zatrudnienia, na dalszą karierę lub niepowodzenie.

9. MOŻLIWOŚCI ZAWODOWE OSÓB Z RÓŻNYMI RODZAJAMI NIEPEŁNOSPRAWNOŚCI

Możliwości zawodowe osób niepełnosprawnych są zróżnicowane w zależności od rodzaju i stopnia uszkodzenia poszczególnych narządów oraz ograniczenia sprawności organizmu. Są więc one różne u osób z uszkodzeniem narządu ruchu, narządów wewnętrznych, narządu wzroku, narządu słuchu, z upośledzeniem umysłowym, z zaburzeniami psychicznymi, cierpiących na padaczkę i z równoczesnym uszkodzeniem kilku narządów. W związku z tym każdą z tych grup omówimy oddzielnie.

9.1. Możliwości zawodowe osób z uszkodzeniem narządu ruchu

9.1.1. Osoby z uszkodzeniem narządu ruchu

Osoby z uszkodzeniem narządu ruchu stanowią bardzo zróżnicowaną grupę, zarówno pod względem zakresu, jak też stopnia uszkodzenia poszczególnych jego elementów. Ogólnie można wyróżnić wśród nich trzy grupy:

113

1. Osoby z uszkodzeniem anatomicznej budowy narządu ruchu. Są

to różnego rodzaju uszkodzenia kości i mięśni kończyn, spowodowane urazami lub amputacjami (operacyjnymi usunięciami). Uszkodzenie to może mieć różny zakres i dotyczyć:

- jednej kończyny - górnej lub dolnej (uszkodzenie ręki, przedramienia, ramienia, stopy, podudzia, udzia);

- dwóch lub więcej kończyn, a więc obu kończyn górnych, obu kończyn dolnych, jednej kończyny dolnej i jednej kończyny górnej. 2 Osoby z zaburzeniami czynności motorycznych przy nieuszkodzonej anatomicznej budowie narządu ruchu, spowodowanymi różnymi schorzeniami. Mogą one przyjąć formę:

- porażenia (paraliż, bezwład), czyli całkowite zniesienia ruchów czynnych w mięśniach.

- niedowład, czyli częściowe zniesienie czynności motorycznych -obniżenie sprawności i poprawności wykonywania ruchów, osłabienie ich siły, spowolnienie ruchów itp. Obie postacie zaburzeń mają zwykle swoją przyczyn w uszkodzeniu ośrodkowego układu nerwowego. W przypadku uszkodzenia odpowiedniej partii komórek kory mózgowej występuje tzw. kurczowe (spa-styczne) porażenie lub niedowład czynności motorycznych, natomiast w przypadku uszkodzenia obwodowej części układu nerwowego (nerwów dochodzących z rdzenia kręgowego do mięśni narządu ruchu) - tzw. wiotkie porażenie lub niedowład czynności motorycznych. Główne postacie porażenia lub niedowładu to:

- hemiplegia - czyli połowicze porażenie jednej strony, a więc kończyn górnej i dolnej po lewej lub prawej stronie.

- paraplegia, czyli porażenie kończyn dolnych.

- tetrapegia (kwadraplegia), czyli porażenie wszystkich czterech kończyn.

3. Osoby z deformacjami narządu ruchu, objawiającymi się w nieprawidłowości lub wadzie anatomicznej budowy narządu ruchu lub poszczególnych jego elementów. Mogą one przyjąć postać:

- braku niektórych elementów narządu ruchu, np. mniejsza liczba palców u rąk lub nóg;

114

- dodatkowych elementów narządu ruchu, np. więcej niż 5 palców u rąk lub nóg;

- nieprawidłowo ukształtowanych elementów narządu ruchu, np. zbyt długa lub zbyt krótka kończyna, płaskostopie, nieprawidłowa budowa kręgosłupa (garb) lub nieprawidłowa krzywizna kręgosłupa, np. skolioza - boczne skrzywienia kręgosłupa;

- deformacji w postaci zesztywnienia stawów, zaniku mięśni itp.

Ten ogólny przegląd wskazuje na dużą różnorodność postaci uszkodzenia narządu ruchu. Ogólnie mówiąc - mogą je spowodować czynniki genetyczne i wrodzone, jak też różne choroby i urazy.

W związku z tym osoby z uszkodzonym ruchem stanowią grupę bardzo zróżnicowaną, nie tylko pod względem rodzaju i zakresu uszkodzenia, lecz przede wszystkim pod względem obniżenia sprawności motorycznej. Są wśród nich osoby, u których obniżenie to jest niewielkiego stopnia, lecz również osoby, u których jest ono bardzo wysokie. Wszelkie uszkodzenie kończyn górnych utrudnia, ogranicza lub uniemożliwia wykonywanie czynności manipulacyjnych, stanowiących istotny element pracy zawodowej. Natomiast wszelkie uszkodzenia kończyn dolnych utrudnia, ogranicza lub uniemożliwia wykonywanie czynności lokomocyjnych - poruszanie się w przestrzeni ( chodzenie, bieganie, wspinanie się, klękanie, stanie). Może to także mieć wpływ na wykonywanie zadań zawodowych.

Mówiąc o sprawności motorycznej osób z uszkodzonym narządem ruchu trzeba także podkreślić, że wydatkują one dużo więcej energii na wykonywanie różnych czynności i poruszanie się, niż osoby pełnosprawne. Dotyczy to zwłaszcza osób korzystających z protez, kuł, aparatów ortopedycznych lub wózków inwalidzkich, stanowiących dodatkowe obciążenia.

W przypadku uszkodzenia narządu ruchu spowodowanego uszkodzeniem ośrodkowego układu nerwowego (zatory, wylewy do mózgu, dziecięce porażenie mózgowe) mogą dodatkowo wystąpić zaburzenia psychiczne i upośledzenie umysłowe.

Biorąc pod uwagę podstawowe rodzaje procesów występujących w przebiegu pracy (patrz: rozdz. 5.4.1) - osoby z uszkodzeniem narządu ruchu nie mają większych trudności i ograniczeń w procesach orientacyjnych i decyzyjnych. Nie wykazują one większych trudności w spostrzeganiu bodźców płynących ze stanowiska i miejsca pracy. W zasadzie system zmysłów funkcjonuje u nich na normalnym poziomie. Podobnie rozwój umysłowy u większości osób z motoryczną niepełnosprawnością osiąga normalny poziom. Wyjątek stanowią wspomniane osoby, u których występuje uszkodzenie kory mózgowej, powodujące równoczesne uszkodzenie narządu ruchu (porażenie lub niedowład) i obniżenie sprawności umysłowej lub szerzej psychicznej. U tych osób, obok trudności w podejmowaniu decyzji, mogą także wystąpić zaburzenia i nieprawidłowości w funkcjonowaniu i zachowaniu się w czasie wykonywania pracy.

Główny problem dla osób z uszkodzeniem narządu ruchu stanowi trzeci rodzaj procesów, a mianowicie samo działanie - wykonywanie różnych ruchów i czynności występujących w pracy zawodowej. Zagadnienie to kształtuje się odrębnie w odniesieniu do osób z uszkodzeniami kończyn górnych i kończyn dolnych.

9.1.2. Możliwości zawodowe osób z uszkodzeniem kończyn górnych

Osoby z uszkodzeniem kończyn górnych mają przede wszystkim trudności i ograniczenia czy nawet udaremnienie wykonywania ruchów roboczych i składających się z nich czynności, operacji i zabiegów, występujących w wykonywaniu różnych zawodów. Dotyczy to zwłaszcza zawodów wymagających wysokiej sprawności manipulacyjnej, czyli dokładnego, płynnego, precyzyjnego, skoordynowanego i szybkiego wykonywania ruchów i czynności przy pomocy jednej lub obu rąk. Nie mają oni natomiast specjalnych trudności z przemieszczaniem się w przestrzeni.

Ograniczenia zawodowe osób z uszkodzeniem kończyn górnych zależą przede wszystkim od zakresu i stopnia tego uszkodzenia. Najtrudniejsza sytuacja istnieje w przypadku uszkodzenia obu kończyn górnych, gdy czynności manipulacyjne są całkowicie zniesione. Ma to decydujące znaczenie dla procesów wykonawczych w przebiegu pracy

116

zawodowej. Osoby takie są całkowicie pozbawione możliwości wykonywania czynności manipulacyjnych, a tym samym prac wymagających sprawności rąk. W niektórych przypadkach istnieje możliwość zaopatrzenia takich osób w protezy, które umożliwiają im wykonywanie niektórych bardzo prostych ruchów.

W przypadku uszkodzenia jednej kończyny górnej sytuacja jest korzystniejsza i zależy od jego stopnia. Uszkodzenie palców, a zwłaszcza kciuka, pozbawia człowieka możliwości wykonywania ruchów chwytnych (chwytania przedmiotów). Amputacja całej ręki, przedramienia lub ramienia powoduje całkowite zniesienie ruchów kończyny. W zależności jednak od zachowanego kikuta, istnieje możliwość zaopatrzenia osoby z uszkodzoną kończyną górną w protezę z odpowiednimi końcówkami roboczymi (funkcjonalnymi), które mogą umożliwić wykonywanie niektórych ruchów i czynności.

W przypadku paraliżu lub niedowładu kończyny sytuacja jest trudniejsza, gdyż wykonywanie ruchów roboczych jest praktycznie zniesione. Stąd mogą one wykonywać tylko prace, które nie wymagają współdziałania obu rąk.

Deformacje kończyny lub kończyn, w zależności od ich rodzaju, mogą w różnym stopniu ograniczać możliwości wykonywania ruchów roboczych.

Największe możliwości zatrudnienia osób z uszkodzeniem jednej kończyny górnej stwarzają prace i zawody o charakterze umysłowym, np.: pracownik administracyjny, ekonomista, nauczyciel, prawnik, doradca zawodowy, pracownik socjalny itp. Warunkiem pracy w tych zawodach jest jednak uzyskanie odpowiednich kwalifikacji, które niejednokrotnie wymagają studiów wyższych. W przemyśle, usługach lub rolnictwie prace dla osób z uszkodzoną kończyną górną muszą być szczególnie dobrze dobrane z uwzględnieniem możliwości wykonywania ich przy pomocy jednej ręki pełnosprawnej i ewentualnie drugiej zaopatrzonej w odpowiednią protezę. Ograniczenia manipulacyjne tych osób mogą być jednak w pewnym stopniu skompensowane przez adaptacje stanowiska pracy, która w znacznym stopniu może umożliwić, ułatwić lub usprawnić wykonywanie niektórych ruchów i czynności.

117

9.1.3. Możliwości zawodowe osób z uszkodzeniem kończyn dolnych

Inna jest sytuacja osób z uszkodzeniem kończyn dolnych. Są to osoby z amputacjami jednej lub obu kończyn ( może to być amputacja w różnym stopniu), z porażeniem lub niedowładem obu kończyn (paraplegia) lub z poważniejszymi różnego rodzajami deformacjami jednej lub obu kończyn dolnych. Osoby złego rodzaju uszkodzeniami mogą wykonywać wszystkie czynności manipulacyjne, gdyż ich kończyny górne nie są uszkodzone, a sprawność manualna nie obniżona. Ich trudności i ograniczenia polegają natomiast na utrzymaniu pozycji stojącej lub poruszaniu się w miejscu pracy. Z tego powodu osoby te mają duże możliwości pracy pod warunkiem, że będzie to praca nie wymagająca częstego poruszania się poza stanowiskiem pracy, a więc praca głównie w pozycji siedzącej. Osoby z uszkodzeniem obu kończyn dolnych, zwłaszcza dotknięte paraplegią, poruszają się zwykle na wózkach inwalidzkich. W związku z tym mogą napotkać na liczne bariery architektoniczne w miejscu pracy. Istotnym problemem pozostaje dla nich także dojazd do pracy.

W zależności od rodzaju i stopnia uszkodzenia kończyn dolnych osoby te powinny być zaopatrzone w stosowne protezy, kule, laski, aparaty ortopedyczne, wózki inwalidzkie lub odpowiednio przystosowane samochody, które umożliwiałyby im lub ułatwiały poruszanie się w trakcie wykonywania pracy zawodowej, jak też dojazd do zakładu pracy.

Osoby z uszkodzeniem kończyn dolnych, w porównaniu z osobami z uszkodzeniem kończyn górnych, mają znacznie większe możliwości zawodowe, zwłaszcza w grupie zawodów o charakterze produkcyjnym. Dostępne są dla nich wszystkie prace wykonywane w pozycji siedzącej i nie wymagające częstego przemieszczania się.

Przy lżejszych uszkodzeniach osoby te mają także możliwość zatrudnienia w rolnictwie lub ogrodnictwie. Podobnie jak osoby z uszkodzeniem kończyn górnych mają one duże możliwości wykonywania różnych zawodów o charakterze umysłowym, pod warunkiem uzyskania odpowiednich kwalifikacji.

Szczególnego podkreślenia wymaga sprawa doboru dla tych osób pracy pod kątem wydatku energetycznego. Osoby z uszkodzeniem

118

kończyn dolnych nie powinny wykonywać prac wymagających dużego wysiłku fizycznego. Wynika to stąd, że wydatkują one dużo energii na pokonywanie trudności związanych ze swoją niepełnosprawnością. Stąd ulegają częstemu zmęczeniu, a stopień tolerancji na wysiłek fizyczny bywa u tych osób często bardzo niski.

Warunkiem pomyślnego zatrudnienia tych osób jest m.in. odpowiednio urządzone stanowisko pracy, a zwłaszcza odpowiednio dobrane siedzisko (fotel, krzesło), zniesienie barier architektonicznych, utrudniających poruszanie się (winda, odpowiednio szerokie otwory wejściowe, zniesienie wysokich progów) oraz właściwa organizacja dojazdu do pracy.

Szczególnie duże ograniczenia mają osoby dotknięte tetraple-gią (kwadriplegią), a więc porażeniem zarówno kończyn górnych, jak też dolnych. Wówczas zniesione są zarówno czynności manipulacyjne jak też lokomocyjne. Mają one pewne możliwości zawodowe w pracach o charakterze umysłowym, jako naukowcy, informatorzy, doradcy itp. Wymagają one jednak zwykle pomocy innej osoby do wykonywania swojego zawodu.

9.1.4. Przygotowanie do pracy osób z uszkodzeniem narządu ruchu

Z punktu widzenia przygotowania do pracy uczniowie z uszkodzeniem narządu ruchu znajdują się w stosunkowo dobrej sytuacji. Mogą oni korzystać z werbalnych i wizualnych metod nauczania, jak: wykład, pogadanka zawodowa, pokaz itp., czyli z tych wszystkich metod, które stosowane są w kształceniu uczniów pełnosprawnych. Nie mają więc one większych trudności w przyswajaniu sobie teoretycznej wiedzy zawodowej. Z tego powodu większość z nich może kształcić się w systemie integracyjnym, zwłaszcza uczniowie dotknięci lżejszą niepełnosprawnością motoryczną.

Trudności i ograniczenia rozpoczynają się przy nabywaniu praktycznych umiejętności zawodowych. Niektórzy uczniowie w ogóle nie są zdolni do opanowania niektórych umiejętności lub mają poważne ograniczenia w tym zakresie. Dobre ich opanowanie wymaga bowiem wysokiej sprawności manualnej. Proces kształtowania praktycznych umiejętności zawodowych składa się z kilku etapów, a mianowicie: 1.Zapoznania się z ruchem lub zespołem ruchów, składających się na daną umiejętność; stosuje się tutaj głównie pokaz (demonstrację).

2. Nabycia umiejętności wykonywania tego ruchu lub zespołu ruchów, polegające na próbnych ich wykonywaniach.

3. Utrwalenia umiejętności, czyli osiągnięcia odpowiedniej sprawności

(poziomu) ich wykonywania; w tym przypadku stosowaną metodą są

ćwiczenia praktyczne.

Uczniowie z uszkodzeniem kończyn górnych mają przede wszystkim trudności i ograniczenia w drugim i trzecim etapie kształtowania praktycznych umiejętności zawodowych, jeśli w ogóle mogą je opanować.

Trochę inna sytuacja istnieje w przypadku uczniów z uszkodzeniem kończyn dolnych. Ich problemy sprowadzają się przede wszystkim do trudności i ograniczeń w poruszaniu się w przestrzeni. Może to mieć swój negatywny wpływ na:

1. Opanowanie umiejętności zawodowych, wymagających pozycji stojącej lub przemieszczania się poza stanowisko szkolne.

2. Poruszanie się w ogóle w pomieszczeniach, gdzie nauka tych umiejętności się odbywa.

Jak już zaznaczono, niektóre osoby z uszkodzeniem narządu ruchu mogą mieć także pewne ograniczenia w sferze intelektualnej. Może to być barierą w opanowaniu szerszej teoretycznej wiedzy zawodowej, potrzebnej do wykonywania pracy, a także uzyskania kwalifikacji zawodowych na wyższym poziomie, które stwarzałoby im możliwości pracy umysłowej.

9.2. Możliwości zawodowe osób z uszkodzeniem narządów wewnętrznych

9.2.1. Osoby z uszkodzeniem narządów wewnętrznych

Narządy wewnętrzne stanowią bardzo istotną część organizmu ludzkiego. Należą do nich w pierwszej kolejności: układ krążenia, układ oddechowy, układ trawienny i inne. Posiadają one bardzo złożoną budowę. Spełniają one szereg bardzo istotnych dla organizmu czynności, zaopatrując go w składniki niezbędne dla rozwoju i utrzymania się przy życiu oraz w energię potrzebną do funkcjonowania i działania człowieka.

Podobnie jak inne, narządy wewnętrzne mogą ulec uszkodzeniu, a sprawność ich funkcjonowania obniżeniu. W każdym kraju znaczna liczba osób zostaje uznana za osoby niepełnosprawne z powodu uszkodzenia narządów wewnętrznych, chociaż ich niepełnosprawności nie widać na zewnątrz tak, jak to bywa w przypadku uszkodzenia narządu ruchu lub narządu wzroku.

Wśród osób z uszkodzeniem narządów wewnętrznych ogólnie można wyróżnić dwie grupy:

1 Osoby z trwałym uszkodzeniem anatomicznej budowy narządów wewnętrzny, jak np. wrodzona wada serca, usunięte jedno płuco, resekcja (częściowe usunięcie) żołądka itp.

2. Osoby z chorobami przewlekłymi, czyli z chorobami o długotrwałym przebiegu, bez perspektywy na szybkie i pomyślne ich wyleczenie. Objawiają się one długotrwałymi zaburzeniami w funkcjonowaniu organizmu, z przemiennymi okresami polepszenia i pogorszenia się stanu zdrowia. Do takich chorób należą: astma, choroba nadciśnieniowa, choroba wrzodowa itp. Niektóre z nich mają charakter chorób zawodowych, czyli spowodowanych rodzajem wykonywanej pracy lub warunkami, w jakich jest ona wykonywana. Należą do nich, np. pilica węglowa u górników lub płaskostopie i żylaki u osób pracujących w pozycji stojącej.

Wspólną cechą uszkodzeń i przewlekłych schorzeń narządów wewnętrznych jest obniżenie sprawności ich funkcjonowania, co z uwagi na specyficzne znaczenie tych narządów, negatywnie wpływa na funkcjonowanie organizmu jako całości oraz działanie człowieka.

9.2.2. Główne problemy zawodowe osób z uszkodzeniem narządów wewnętrznych

Obniżenie sprawności funkcjonowania narządów wewnętrznych ma zasadniczy wpływ na fizyczną wydolność wysiłkową organizmu. Jest ona biologiczną właściwością organizmu, polegającą na jego zdolności do długotrwałej i ciężkiej pracy fizycznej bez objawów zmęczenia oraz

do szybkiego powrotu do stanu równowagi, w przypadku jego wystąpienia. W pojęciu wydolności fizycznej mieści się także tolerancja na zmiany środowiska zewnętrznego, w jakim praca się odbywa (warunki pracy). Jej poziom zależy od wydajności energetycznej organizmu, która uwarunkowana jest zdolnością pochłaniania tlenu, zdolnościami transportowymi krwi przenoszącej go do tkanek, sprawnym funkcjonowaniem mechanizmów warunkujących wykorzystanie tlenu przez tkanki, zdolnościami metabolicznymi i energetycznymi itp. Są to więc czynności narządów wewnętrznych: układu oddechowego, układu krążenia, układu trawiennego i innych. W przypadku ich uszkodzenia lub niepełnosprawności ulega obniżeniu fizyczna wydolność wysiłkowa organizmu, a więc także ulegają ograniczeniu możliwości zawodowe.

Osoby z uszkodzeniem narządów wewnętrznych mają trudności i ograniczenia w wykonywaniu samej pracy zawodowej, jak też w przygotowaniu się do niej. Przede wszystkim nie mogą one wykonywać pracy fizycznej, wymagającej wysokiej fizycznej wydolności wysiłkowej, a więc prac ciężkich, wymagających wysokiego wydatku energetycznego. W zależności od nasilania się objawów chorobowych i obniżenia wydolności wysiłkowej, zakres dostępnych dla nich prac jest znacznie ograniczony, zwłaszcza jeśli chodzi prace z dużym nakładem wykonawstwa. Osoby te ulegają łatwo zmęczeniu z uwagi na słabą tolerancję na wysiłek, a okres regeneracji jest u nich znacznie wydłużony. Są także wrażliwe na zmianę zewnętrznych warunków pracy (zimno, wilgoć, kurz, brak świeżego powietrza), które mogą okresowo pogłębiać nasilanie się objawów chorobowych, a w konsekwencji prowadzić do pogłębienia się niepełnosprawności w ogóle. Stąd osoby takie wymagają dobrych warunków pracy, uwzględniających rodzaj ich schorzenia.

Ponadto trzeba podkreślić, że wśród osób z uszkodzeniem narządów wewnętrznych jest bardzo wiele z nieustabilizowanym stanem zdrowia i samopoczuciem. Jednego dnia mogą czuć się zupełnie dobrze i wykonywać swoją pracę na normalnym poziomie, a drugiego dnia złe samopoczucie, wynikające z nasilenia się objawów chorobowych, nie pozwala im na wykonywanie pracy w ogóle lub tylko w ograniczonym zakresie.

W końcu trzeba wspomnieć, że niektóre schorzenia kardiologiczne powodują także przeciwwskazania do wysiłku psychicznego. Chodzi tutaj głównie o prace stresogenne, powodujące nadmierny wysiłek emocjonalny i napięcia psychiczne.

Najbardziej korzystne warunki do pracy znajdują osoby z uszkodzeniami narządów wewnętrznych w różnorodnych usługach oraz pracy o charakterze umysłowym.

Młodzież ze schorzeniami wewnętrznymi ma także problemy z przygotowaniem się do pracy zawodowej. Przede wszystkim ma ona ograniczone możliwości wyboru stosownego dla siebie zawodu. Ponadto wieloletnia nauka może stanowić dla nich zbytnie obciążenie fizyczne i psychiczne, zwłaszcza gdy ma to miejsce w placówkach dla młodzieży pełnosprawnej. Z tego powodu młodzież z większymi i częstszymi nasileniami się objawów chorobowych przygotowuje się często w specjalnych placówkach, np. w sanatoryjnych szkołach zawodowych, ośrodkach rehabilitacji zawodowej.

9.3. Możliwości zawodowe osób z uszkodzeniem narządu wzroku

9.3.1. Osoby z uszkodzeniem narządu wzroku

Wyróżnia się dwie grupy osób z uszkodzonym narządem wzroku, a mianowicie: osoby niewidome - osoby dotknięte ślepotą i osoby słabowidzące - dotknięte słabowzrocznością. Przy ocenie stopnia i zakresu uszkodzenia czynności narządu wzroku bierze się pod uwagę dwa kryteria, a mianowicie: stopień obniżenia ostrości wzroku i stopień zawężenia pola widzenia. Ostrość wzroku, czyli tzw. widzenie centralne, zapewnia człowiekowi ostre i dokładne widzenie przedmiotów oraz widzenie małych i bardzo małych przedmiotów. Dzięki polu widzenia, czyli tzw. widzeniu obwodowemu, człowiek widzi duże przedmioty oraz przestrzeń wraz z wszystkim występującymi w niej przedmiotami i zjawiskami. Według tych kryteriów (medycznych):

1. Za ślepotę uznaje się:

1) całkowity brak wzroku,

2) ostrość wzroku nie większą niż 0,05, czyli zachowana ostrość wzroku nie większa niż 5% normalnej,

3) zawężenie pola widzenia do 20°, niezależnie od obniżenia ostrości wzroku.

2. Za słabowzroczność uznaje się:

1) ostrość wzroku od 0,06 do 0,3, czyli zachowana ostrość wzroku od 6% do 30% normalnej,

2) zawężenie pola widzenia do 30°, niezależnie od ostrości wzroku,

3)jednooczność.

Z zawodowego punktu widzenia:

1. Niewidomymi są osoby, które w wykonywaniu pracy zawodowej stosują tzw. techniki pozawzrokowe, oparte na pozostałych zmysłach, a więc na zmyśle dotyku, słuchu, węchu itp. Są to więc:

- osoby całkowicie niewidome,

- osoby niewidome z resztkami wzroku, które są jednak nie wystarczające do spełniania wzrokowej funkcji orientacyjnej, kierującej i kontrolującej w przebiegu wykonywania pracy zawodowej.

2. Słabowidzącymi są osoby, które, pomimo znacznego uszkodzenia czynności wzrokowych, a więc obniżenia ostrości wzroku lub zawężenia pola widzenia, wykorzystują je w orientacji, kierowaniu i kontrolowaniu przebiegu wykonywania pracy zawodowej.

Przy takim funkcjonalnym podejściu do zakwalifikowania kogoś do osób niewidomych i słabowidzących, z punktu widzenia zawodowego, decyduje raczej rodzaj pracy, niż stopień uszkodzenia wzroku. Często stosunkowo niewielka sprawność wzroku wystarcza do orientacji, kierowania i kontrolowania przebiegu wykonywania pracy, jeśli np. jest ona stosunkowa prosta, a występujące w niej elementy są odpowiednio duże. Może też wystąpić sytuacja odwrotna, gdy stosunkowo niewielkie obniżenie ostrości wzroku może eliminować daną osobę z takich zawodów, jak zegarmistrz czy kreślarz.

Jeszcze inne kryteria stosuje się dla celów kształcenia zawodowego, w którym to procesie występuje korzystanie z materiałów pisanych i drukowanych, metod wizualnych itp. Dla tych celów uczniem niewidomym jest ten, który na skutek uszkodzenia wzroku nie może posługiwać się pismem płaskim czarno drukowym i musi opanować specjalny system pisma wypukłego, zwany powszechnie brajlem. Nazwa pochodzi od Francuza Ludwika Braille'a, który ten system opracował w 1825 roku. Dzisiaj rozwój techniki elektronicznej i optycznej powoduje to, że granice między osobami, które muszą posługiwać się brajlem, a tymi, którzy mogą korzystać ze zwykłego pisma przesunął się bardzo w dół. Przykładem mogą być tzw. powiększalniki telewizyjne, które pozwalają osobom nawet z niewielkimi resztkami wzroku na czytanie zwykłego pisma.

Mówiąc o osobach słabowidzących trzeba podkreślić, że ze względów prognostycznych, wyróżnia się wśród nich dwie podgrupy. Pierwsza z nich to osoby z ustabilizowanym stanem wzroku, tzn. że aktualny stan jest trwały i nie zagraża dalsze jego pogorszenie, chyba że wystąpią dodatkowe przyczyny powodujące jego pogorszenie. Druga podgrupa to osoby z nieustabilizowanym stanem wzroku, prowadzącym do dalszego pogorszenia, nie wykluczając całkowitej ślepoty. Ten fakt trzeba także brać pod uwagę, oceniając możliwości zawodowe tych osób.

Osoby niewidome i słabowidzące mogą mieć swoją wzrokową niepełnosprawność od urodzenia, lub nabyć jaw późniejszym okresie swego życia. W pierwszym przypadku, są to dzieci, które od urodzenia są niewidome lub słabowidzące i ich rozwój przebiegał w warunkach uszkodzonego wzroku. W drugim przypadku są to osoby częściowo lub całkowicie ociemniałe, które przez znaczny okres swego życia rozwijały się i funkcjonowały w warunkach pełnosprawnego wzroku. W wyniku nabycia ślepoty lub słabowzroczności straciły one jednak całe dotychczasowe przystosowanie się do życia i pracy. W związku z tym wymagają one przystosowania się do nowych warunków i sytuacji. Tego rodzaju przystosowanie zapewnia im odpowiedni proces rehabilitacji, uwzględniający ich potrzeby.

Z analizy różnych grup osób z uszkodzonym wzrokiem wynika, że możliwości zawodowe i problemy zawodowe osób niewidomych i słabowidzących kształtują się w sposób odmienny. Te ostatnie znajdują się raczej w korzystniejszej sytuacji.

125

9.3.2. Możliwości zawodowe osób niewidomych

Jak już wcześniej zaznaczono - w wykonywaniu pracy zawodowej występują trzy rodzaje procesów, a mianowicie: procesy orientacyjne, decyzyjne i samo działanie. Osoby niewidome, w trakcie wykonywania pracy, pozbawione są wszystkich sygnałów wizualnych, czyli informacji płynących kanałem wzrokowym, które umożliwiłyby im pełną orientację na stanowisku i w miejscu pracy, l tu właśnie leży główna przyczyna ograniczenia możliwości wykonywania wielu zawodów przez osoby dotknięte ślepotą. W związku z tym w procesie orientacji pojawia się konieczność wykorzystania możliwości kompensacyjnych pozostałych zmysłów. Dotyczy to zwłaszcza wykorzystania sygnałów akustycznych, dotykowych i węchowych. Są to sygnały, które w przypadku pracowników o pełnosprawnym wzroku schodzą na plan dalszy, a dla pracowników niewidomych mogą zawierać ważne dla wykonywania pracy informacje.

Jeśli chodzi o procesy decyzyjne, to jak już stwierdzono, w znacznym stopniu uwarunkowane są one posiadaniem pełnej informacji. W przypadku pracowników niewidomych, pomimo dobrze zorganizowanego procesu pracy i wykorzystania pozostałych zmysłów, niektóre ważne sygnały mogą być przez nich niezauważone lub trudne do zidentyfikowania. Zmysł wzroku ma tę zaletę, że pozwala na stałą i pełną orientację na stanowisku i w miejscu pracy. Cechy tej nie mają inne zmysły. Tak więc pracownicy niewidomi mogą mieć trudności z podjęciem koniecznych decyzji w niektórych sytuacjach zawodowych, na skutek braku aktualnej informacji lub niepełnej informacji. Trzeba podkreślić, że trudności w podjęciu decyzji, lub podjęcia jej w odpowiednim momencie, mają swoje wyłączne źródło w procesie orientacji. Osoby niewidome o normalnym rozwoju umysłowym są w pełni zdolne do podejmowania właściwych i poprawnych decyzji, jeśli posiadają odpowiednie informacje. W związku z tym niewidomi pracownicy potrzebują dobrze zorganizowanego systemu orientacyjnego w oparciu o pozostałe zmysły, co często łączy się z koniecznością adaptacji stanowiska i miejsca pracy.

Trzeci element pracy, to działanie oparte o orientację i podjęte decyzje. Polega ono na wykonywaniu różnych ruchów i czynności roboczych, które bazują na naturalnych ruchach kończyn górnych i dolnych. Z uwagi na uszkodzenie mechanizmu koordynacji wzrokowo-ruchowej, osoby niewidome mają liczne trudności i ograniczenia w wykonywaniu niektórych ruchów i czynności, występujących w wykonywaniu pracy zawodowej. Z punktu widzenia możliwości wykonywania przez osoby niewidome, ruchy robocze można podzielić na dwie kategorie.

Pierwsze to ruchy, których wykonywanie przez osoby niewidome nie przedstawia większych trudności, z uwagi na to , że ich mechanizm jest w głównej mierze zdeterminowany strukturą narządu ruchu oraz opiera się na bodźcach (sygnałach) dotykowych i kinestetycznych. Są to ruchy robocze, dla których bazę stanowią ruchy palców, ręki (palców i dłoni) oraz przedramienia. Obejmują one przede wszystkim wszelkiego rodzaju ruchy chwytania przedmiotów oraz niewielkie ruchy przemieszczania w ramach małej płaszczyzny - ruchy o stosunkowo niewielkim zasięgu.

Drugą kategorię stanowią ruchy wykonywane za pomocą całej kończyny górnej oraz ruchy za pomocą całej kończyny górnej połączone z przemieszczaniem się całego organizmu. Są to więc ruchy, które wymagają, obok orientacji wzrokowej, również funkcji kierującej i kontrolującej wzroku, a więc ścisłego współdziałania zmysłu wzroku i zmysłu kinestetycznego. Dlatego ich wykonywanie przez osoby niewidome związane jest z niemałymi trudnościami i przeszkodami. Wymagają one bowiem ustalenia kierunku i zasięgu ruchu oraz wykonywania go po właściwym torze, zapewniającym szybkie i dokładne osiągnięcie celu. Należą do nich przede wszystkim tzw. ruchy docelowe. Z punktu widzenia pracy zawodowej ruchy te stanowią bazę dla większości ruchów roboczych.

Analizując proces przygotowania zawodowego, trzeba na wstępie stwierdzić, że uczniowie niewidomi nie mogą korzystać z metod wizualnych, bazujących na zmyśle wzroku. Demonstracja wzrokowa przedmiotów, modeli, rysunków, schematów, przezroczy i filmów nie może być stosowana w szkoleniu i kształceniu uczniów niewidomych. To samo dotyczy korzystania z wszelkiego rodzaju materiałów drukowanych i pisanych, a więc podręczników i książek drogą wzrokową (czytanie wzrokowe). Mają oni także duże trudności w przyswajaniu sobie umiejętności praktycznych potrzebnych do wykonywania zawodu. Podstawowa metoda nauczania tych umiejętności to demonstracja ruchów, składających się na daną czynność czy operację. Uczniowie niewidomi mają pewne trudności w zapoznaniu się z modelem (wzorem) tej czynności, a więc ilością kolejnością i rodzajem ruchów, jakie należy wykonywać. Odrębne zagadnienie stanowią trudności w poruszaniu się w przestrzeni, jeżeli praktyczna nauka umiejętności zawodowych połączona jest z koniecznością zmiany miejsca. Ze względu na wymienione trudności i ograniczenia, w szkoleniu i kształceniu zawodowym niewidomych duże znaczenie mają metody werbalne, takie jak: wykład, pogadanka zawodowa, instruktaż itp. Ułatwieniem jest także szerokie stosowanie pomocy dydaktycznych, a zwłaszcza naturalnych przedmiotów i modeli, które można łatwo rozłożyć na części i które pozwalają uczniom niewidomym na dotykowe ich poznanie (obserwacja dotykowa). Tak samo w nauce umiejętności praktycznych trzeba stosować demonstrację dotykowo-ruchową. Polega ona na tym, że nauczyciel lub instruktor zawodu wykonuje sam dane ruchy lub czynności, pozwalając uczniom obserwować je dotykowo przy pomocy rąk.

Duże możliwości kształcenia i wykonywania pracy zawodowej otworzyła dzisiaj osobom niewidomym współczesna elektronika. Największym jej osiągnięciem, z punktu widzenia osób niewidomych, jest komputer, który można połączyć z tzw. syntezatorem mowy lub z tzw. linijką (monitorem) brajlowską. Syntezator mowy wraz z odpowiednim oprogramowaniem komputerowym powoduje, że tekst ukazujący się na ekranie jest równocześnie odczytywany przy pomocy sztucznej mowy. Podobnie linijka brajlowska pokazuje ten sam tekst w formie dotykowej w systemie Braille'a (Jakubowski, 1994). W ten sposób uczeń niewidomy może pisać wszelkiego rodzaju teksty, na jakie pozwala jemu komputer, a następnie odczytywać je w formie dźwiękowej przy pomocy syntezatora mowy lub dotykowej przy pomocy linijki brajlowskiej.

Następną rewelacją elektroniczną jest tzw. skaner, który pozwala na wprowadzenie do komputera i zapisanie na twardym dysku każdego drukowanego tekstu. W ten sposób zapisany tekst osoba niewidoma może odczytać przy pomocy syntezatora mowy lub linijki brajlowskiej. Jeśli do komputera jest podłączona odpowiednia drukarka zwykła lub

128

brajlowską (drukująca tekst wypukły), wówczas tekst ten można wydrukować w formie czarno drukowej lub brajlowskiej (Jakubowski, 1994). Oprócz wymienionych urządzeń istnieją jeszcze inne, np. notatniki brajlowskie, które mogą być bardzo pomocne w kształceniu osób niewidomych. Są to urządzenia o mniejszym formacie pozwalające na pisanie, rejestrowanie (nagrywanie) i odtwarzanie w formie dźwiękowej lub dotykowej zapisanych tekstów. Wraz z postępem w elektronice stale ukazują się nowe, bardziej udoskonalone wersje tych urządzeń. Zaznaczyć trzeba jednak, że są one bardzo drogie i nie każdą szkołę lub zakład pracy w chwili obecnej stać na ich zakup.

Pomimo licznych trudności i ograniczeń na możliwości zawodowe osób niewidomych nie patrzy się dzisiaj w sposób wąski i zamknięty. Należy je oceniać w sposób bardzo indywidualny, uwzględniając zdolności, specjalne uzdolnienia i cechy osobowości konkretnej osoby, a nie tylko jej trudności i ograniczenia wynikające z uszkodzenia wzroku. Ponadto trzeba brać pod uwagę możliwości przystosowania stanowiska pracy do potrzeb pracownika niewidomego oraz wykorzystania wspomnianych sprzętu elektronicznego. Sprzęt ten w ostatnich latach stworzył osobom niewidomym duże możliwości kształcenia się, również na wyższych uczelniach i uzyskiwania wysokich kwalifikacji zawodowych.

Przed osobami niewidomymi stoją duże możliwości zatrudnienia pod warunkiem, że:

1. Posiadają one wysokie kwalifikacje zawodowe, pozwalające im konkurować z pracownikami widzącymi.

2. Są dobrze przygotowani do pracy na otwartym rynku, tzn. są przekonani, że mogą pracować i współzawodniczyć z pracownikami widzącymi oraz opanowali formy funkcjonowania i zachowania się w sytuacjach zawodowych.

3. Osiągnęli wysoki poziom samodzielności w wykonywaniu czynności dnia codziennego i w poruszaniu się w przestrzeni.

Istnieje dzisiaj tendencja do zatrudniania osób niewidomych przede wszystkim w pracach o charakterze umysłowym i usługach. W mniejszym stopniu przygotowuje się je do pracy produkcyjnej i manualnej. Związane to jest z dużą mechanizacją i automatyzacją w zakładach produkcyjnych. Obecnie wielu niewidomych pracuje, jako: pracownicy naukowi, nauczyciele akademiccy i nauczyciele szkół podstawowych i średnich, zwłaszcza szkół specjalnych, psycholodzy, pracownicy socjalni, instruktorzy rehabilitacyjni, radcy prawni, informatycy, informatorzy w różnych instytucjach i urzędach, dziennikarze, tłumacze, stroiciele fortepianów, operatorzy dźwięku, masażyści i telefoniści.

9.3.3. Możliwości zawodowe osób słabowidzących

W dużo korzystniejszej sytuacji znajdują się osoby słabowidzące Wprawdzie zachowały one pewną zdolność widzenia, to jednak mają one także wiele problemów w procesie wykonywania pracy zawodowej i przygotowania się do niej. W orientacji na stanowisku i w miejscu pracy pracownicy słabowidzący mogą mieć następujące trudności i ograniczenia:

1. W spostrzeganiu małych przedmiotów lub małych części większych przedmiotów.

2. W spostrzeganiu małych różnic i podobieństw w przedmiotach i ich częściach.

3. Spostrzeganiu przedmiotów na tle słabego kontrastu barwnego.

4. W spostrzeganiu przedmiotów znajdujących się w dalszej odległości.

5. W ujmowaniu stosunków przestrzennych pomiędzy przedmiotami w różnych położeniach i sytuacjach.

Niepełna orientacja na stanowisku i w miejscu pracy może mieć też wpływ na podejmowanie właściwej decyzji i podejmowanie jej we właściwym czasie. Niższa sprawność wzrokowa może mieć także negatywny wpływ na koordynację wzrokowo-ruchową. Ogólnie obserwuje się, że sprawność motoryczna, a więc manipulacja i lokomocja, osób słabowidzących jest obniżona. Charakteryzuje się ona mniejszą dokładnością i precyzją. Wykonywane ruchy i czynności są znacznie wolniejsze. Niższa sprawność wzrokowa może mieć także powodować trudności w poruszaniu się, zwłaszcza w słabych warunkach oświetleniowych.

W procesie przygotowania do pracy, uczniowie słabowidzący mogą w zasadzie korzystać z tych samych metod nauczania, co osoby o pełnosprawnym wzroku z tym, że wymagają pewnych modyfikacji i adaptacji do ograniczonych możliwości wzrokowych. Zwykle proces

opanowania umiejętności zawodowych jest wolniejszy i wymaga dłuższego czasu.

Przed osobami słabowidzącymi stoi otworem wiele zawodów w zależności od ich indywidualnych zdolności i cech osobowości. Obniżona sprawność wzroku tylko w niewielkim stopniu ogranicza ich możliwości podjęcia kształcenia zawodowego, a następnie pracy zawodowej.

Istnieje kilka ogólnych zasad, którymi należy się kierować przy wyborze zawodu i zapewnieniu pracy osobom słabowidzącym:

1. Rodzaj pracy (wielkość i rodzaj występujących materiałów, narzędzi) winien zapewniać im swobodne posługiwanie się wzrokiem, bez narażania go na nadmierne przemęczanie.

2. Stanowisko i miejsce pracy powinno być dostosowane do potrzeb wzrokowych pracownika. Chodzi tutaj o zapewnienie odpowiedniego oświetlenia, ewentualnie indywidualnego punktowego oświetlenia oraz kontrastów barwnych na stanowisku pracy dla zapewnienia lepszej orientacji.

3. Zapewnienie niezbędnego sprzętu technicznego, umożliwiającego im wykonywanie zadań zawodowych. Ze wspomnianego przy omawianiu pracowników niewidomych komputera, mogą także korzystać osoby słabowidzące. Staje się on dla nich narzędziem pracy po zastosowaniu programu umożliwiającego uzyskanie tekstu na ekranie w powiększony druki - w wielkości czcionki dostosowanej do możliwości wzrokowych osoby słabowidzącej. W ten sam sposób wspomniany skaner może być także używany przez pracowników słabowidzących, którzy wprowadzony tekst do komputera mogą odczytywać w powiększonym druku.

9,3.4. Możliwości zawodowe osób jednookich

Kilka słów należy poświęcić osobom jednookim, które zaliczane są także do osób z uszkodzonym wzrokiem. Są to osoby, u których funkcjonuje tylko jedno oko, a więc mają zawężone pole widzenia. W związku z tym mają zaburzenie widzenia stereoskopowego (obuocznego), które zapewnia człowiekowi widzenie przedmiotów, jako: brył, przestrzeni trójwymiarowej oraz widzenie perspektywiczne i w odniesieniu do horyzontu. Widzenie jednooczne występuję po usunięciu jednego oka,

przy dużych różnicach w ostrości wzroku w obu oczach, a także przy głębokim zezie. Według Hulka (1970) dla osób jednookich niewskazana jest praca precyzyjna, wymagająca oceny odległości, w słabym warunkach oświetleniowych, na wysokościach (rusztowaniach, drabinach) i wśród szybko wirujących przedmiotów (pasy transmisyjne).

9.4. Możliwości zawodowe osób z uszkodzeniem narządu słuchu

9.4.1. Osoby z uszkodzonym narządem słuchu

Wyróżnia się dwie grupy osób z uszkodzeniem narządu słuchu, a mianowicie: osoby niesłyszące lub głuche - dotknięte głuchotą i słabosłyszące - dotknięte niedosłuchem. Przy ocenie stopnia uszkodzenia słuchu (czynności słuchowych), bierze się pod uwagę obniżenie wrażliwości na tony proste (czyste), mierzone w decybelach (dB), czyli jednostkach natężenia (siły) bodźców słuchowych.

Za osoby niesłyszące uznaje się osoby dotknięte głuchotą, czyli całkowitym zniesieniem czynności narządu słuchu lub głębokim ich uszkodzeniem - powyżej 80 - 90 dB, które, pomimo korekcji przy pomocy aparatów wzmacniających (słuchowych), utrudnia, ogranicza lub uniemożliwia orientację słuchową w otoczeniu i porozumiewanie się z osobami słyszącymi.

Za osoby słabosłyszące uznaje się osoby dotknięte niedosłuchem, czyli takim uszkodzeniem słuchu, które można skorygować przy pomocy aparatu słuchowego, nie powodującym większych trudności i ograniczeń w orientacji słuchowej w otoczeniu i porozumiewaniu się z osobami słyszącymi. Zwykłe osoby słabosłyszące posiadają zdolność mówienia, co im ułatwia komunikowane się z innymi osobami przy pomocy mowy ustnej (dźwiękowej).

Wśród osób niesłyszących można wyróżnić ponadto osoby, które utraciły słuch przed i po opanowaniu mowy ustnej. Do pierwszej grupy należą osoby, które urodziły się z głębokim uszkodzeniem słuchu lub nabyły je we wczesnym dzieciństwie. W związku z tym są one zwykle równocześnie osobami niemymi - głuchoniemymi. Opanowanie mowy

132

przez nie jest bardzo trudne. Jeśli zakończy się ono powodzeniem, to ich mowa jest zwykle niewyraźna i trudna do zrozumienia przez otoczenie. Osoby te w porozumiewaniu się z otoczeniem posługują się językiem migowym i odczytywaniem mowy z ust.

Drugą grupę stanowią osoby ogłuchłe, u których uszkodzenie słuchu nastąpiło po opanowaniu mowy ustnej, a więc w wieku młodzieńczym lub dorosłym. Osoby te mają więc możliwość przekazywania informacji swojemu otoczeniu drogą mowy dźwiękowej. Problemem pozostaje jednak sprawa utrzymania wyraźnej mowy po utracie słuchu, która, nie będąc słuchowo kontrolowana, będzie miała tendencje do ulegania w ciągu dalszego życia pewnym zniekształceniom.

Przedstawione oba podziały osób z uszkodzonym słuchem są bardzo ważne z punktu widzenia pracy zawodowej i przygotowania się do niej. Wyodrębnione w wyniku tych podziałów grupy mają różne możliwości i różne problemy zawodowe.

9.4.2. Możliwości zawodowe osób niesłyszących

Trudności i ograniczenia w wykonywaniu pracy zawodowej osób niesłyszących zaznaczają się przede wszystkim w procesach orientacyjnych na stanowisku i w miejscu pracy oraz w związku z tym w procesach decyzyjnych. Wprawdzie w procesach orientacyjnych dominująca rola przypada zmysłowi wzroku, to jednak zmysł słuchu ma również w nich swój udział. W środowisku pracy, w przebiegu wykonywania różnych czynności i operacji, w pracy maszyn i urządzeń występuje wiele dźwięków, będących nośnikami określonych informacji, stanowiących ważne sygnały dla pracownika. Można je podzielić na dwie grupy:

1. Sygnały akustyczne, których źródłem są przedmioty, czynności, narzędzia, maszyny itp., a więc całe środowisko fizyczne, w którym praca się odbywa.

2. Sygnały akustyczne, pochodzące od współpracowników, czyli społecznego środowiska pracy. Są to różnego rodzaju informacje, instrukcje, polecenia, zapytania i ostrzeżenia przekazywane przez innych pracowników za pomocą mowy dźwiękowej.

Dla pracownika niesłyszącego te wszystkie sygnały akustyczne są

niedostępne, co może mieć wpływ na poziom jego orientacji w trakcie

wykonywania swoich zadań zawodowych. Jeśli chodzi o pierwszą grupę sygnałów, pochodzących ze środowiska fizycznego, to mogą one mieć wpływ na sam przebieg i bezpieczeństwo wykonywania pracy. Pewne ograniczenia i trudności w słuchowej orientacji na stanowisku i w miejscu pracy mogą powodować brak decyzji w odpowiednim momencie, lub podejmowanie niewłaściwej (mylnej) decyzji.

Drugi rodzaj sygnałów, pochodzących ze społecznego środowiska pracy, związany jest przede wszystkim z szeroko rozumianą komunikacją (porozumiewaniem się) między pracownikami w różnych sytuacjach zawodowych. Komunikacja ta ma przede wszystkim znaczenie dla sprawowania nadzoru nad prawidłowością wykonywania zadań zawodowych przez pracownika ze strony majstra, kierownika, dyrektora i inny personel sprawujący tego rodzaju funkcje. W tego rodzaju sytuacjach występuje wzajemne przekazywanie sobie wielu istotnych informacji. W przypadku pracownika niesłyszącego, a także pracownika głuchoniemego (niesłyszącego i niemówiącego) proces ten może być bardzo utrudniony.

Ponadto komunikowanie się jest także istotne w pracy zespołowej, gdzie praca jednego pracownika jest powiązana z pracą drugiego i wymagana jest między nimi ścisła współpraca. Brak orientacji w sytuacjach społecznych - w treści przekazywanych informacji i prowadzonych rozmów może wywoływać u pracownika niesłyszącego negatywne reakcje emocjonalne i powodować poczucie izolacji, odsunięcia, podejrzliwości itp.

Jeśli chodzi trzeci rodzaj procesów występujących w pracy zawodowej, to osoby niesłyszące nie mają większych trudności w wykonywaniu różnych ruchów roboczych, czynności czy operacji. Wyjątek mogą stanowić osoby z zaburzeniem zmysłu równowagi, u których może wystąpić zaburzenie mechanizmu koordynacji ruchowej. U osób niesłyszących często spotyka się równoczesne zaburzenie zmysłu równowagi, ponieważ jest on zlokalizowany w uchu wewnętrznym. W związku z tym w przypadku jego uszkodzenia może wystąpić równocześnie głuchota lub niedosłuch oraz zaburzenie zmysłu równowagi.

Innym zagadnieniem jest przygotowanie osób niesłyszących do pracy, czyli szkolenie i kształcenie zawodowe. Trzeba zaznaczyć, że

134

zdecydowana większość osób niesłyszących przygotowuje się i pracuje w zawodach fizycznych. Niewiele jest osób niesłyszących, które ukończyły studia wyższe, dające kwalifikacje do pracy umysłowej. Nie jest to spowodowane oczywiście ograniczeniami intelektualnymi, lecz przede wszystkim trudnościami w korzystaniu z werbalnych metod nauczania. Osoby niesłyszące mają bowiem te same możliwości rozwoju umysłowego, jak osoby normalnie słyszące, pod warunkiem, że przyczyna która spowodowała głuchotę, nie uszkodziła równocześnie części kory mózgowej ważnej dla uczenia się.

W szkoleniu i kształceniu zawodowym osób niesłyszących stosuje się głównie wizualne i praktyczne metody nauczania. Przy pomocy tych metod uczeń niesłyszący ma możliwość uzyskania niezbędnej wiedzy i umiejętności praktycznych, potrzebnych do wykonywania danego zawodu. W trakcie nauki stosuje się także język migowy (migany) w wykładzie, pogadance zawodowej, objaśnianiu podczas demonstracji przedmiotów, rysunków, obrazków itp. W ten sposób uczniowie niesłyszący mają możliwość uzyskania tej samej wiedzy i opanowania tych samych umiejętności, co uczniowie słyszący, lecz przy pomocy innych metod. Podobnie jak w przypadku osób z uszkodzonym wzrokiem, również możliwości zawodowe osób niesłyszących poszerza stosowanie komputera zarówno w przygotowywaniu się, jak też wykonywaniu pracy zawodowej.

A oto kilka ogólnych zasad, którymi należy kierować się przy wyborze zawodu i stanowiska pracy dla osoby niesłyszącej:

1. Powinna to być praca, która:

- nie wymaga bardzo dobrego słuchu, np. zegarmistrzostwo, obsługa aparatury akustycznej,

- nie występuje wiele znaczących sygnałów akustycznych - ważnych dla przebiegu jej wykonania, których nie można zastąpić sygnałami wizualnymi, np. prace związane z ruchem ulicznym,

- nie wymaga częstego ustnego porozumiewania się, np. praca zespołowa,

- nie stanowiłaby zagrożenia dla pozostałych zmysłów, zwłaszcza dla zmysłu wzroku.

- jest przystosowana dla potrzeb osoby niesłyszącej, polegająca na zastąpieniu wszystkich znaczących sygnałów akustycznych sygnałami wzrokowymi, jeśli takie potrzeby zaistnieją,

- uwzględnia możliwości intelektualne osoby niesłyszącej i daje jej satysfakcję.

- wykonywana jest w sprzyjającym środowisku społecznym, gdzie słyszący współpracownicy charakteryzują się odpowiednią postawą wobec kolegi niesłyszącego - zrozumieniem trudności, gotowością niesienia pomocy i do współpracy.

2. Dla osób niesłyszących z zaburzeniem zmysłu równowagi nie powinna to być praca na wysokościach (na rusztowaniach , drabinach).

9.4.3. Możliwości zawodowe osób słabosłyszących

Sytuacja zawodowa osób słabosłyszących jest o wiele korzystniejsza, niż osób niesłyszących. Przy zastosowaniu bowiem odpowiedniego aparatu słuchowego, osoby te mogą osiągnąć poziom czynności słuchowych zbliżony do normalnego. Mogą one także opanować na zadawalającym poziomie mowę ustną i utrzymywać ten poziom bez specjalnych zniekształceń i zaburzeń. Dlatego nie posiadają one większych trudności w komunikowaniu się w czasie wykonywania zadań zawodowych, jak również w procesach orientacyjnych, decyzyjnych i w działaniu występującym w przebiegu wykonywania pracy zawodowej. Cutler (1974) pisze, że: możliwości zawodowe osób słabosłyszących są nieograniczone: zależą one raczej od zdolności intelektualnych, postaw, realnej akceptacji niepełnosprawności słuchowej oraz wysiłków podejmowanych w kierunku udoskonalenia umiejętności komunikowania się z otoczeniem, niż od samego uszkodzenia słuchu.

Uczniowie słabosłyszący, pragnący przygotować się do przyszłej kariery zawodowej, mogą w zasadzie korzystać ze wszystkich werbalnych metod nauczania. Warunkiem jest jednak dobrze dobrany aparat słuchowy i dobra organizacja procesu nauczania. Dotyczy to zwłaszcza dobrego usytuowania ucznia słabosłyszącego w stosunku do nauczyciela lub instruktora zawodu. W razie potrzeby nauczyciel powinien dysponować sprzętem elektroakustycznym ułatwiającym uczniom słabosłyszącym skuteczny odbiór wykładu, np. stacjonarne wzmacniacze elektroakustyczne dla indywidualnego lub zbiorowego użytku (Szczepankowski, 1994). Dla osób słabowidzących stoją otworem właściwie wszystkie poziomy kształcenia pod warunkiem, że pozwalają im na to możliwości intelektualne. Zdobycie odpowiednich kwalifikacji zawodowych stwarza im następnie duże szansę do zatrudnienia na otwartym rynku.

9.5. Możliwości zawodowe osób umysłowo upośledzonych

9.5.1. Osoby z upośledzeniem umysłowym

Osoby z upośledzeniem umysłowym, lub z niepełnosprawnością intelektualną, stanowią grupę bardzo zróżnicowaną. Upośledzenie umysłowe, zwane także oligofrenią, jest pojęciem bardzo szerokim i różnie definiowanym. Ogólnie przyjmuje się, że jest to stan obniżonej sprawności umysłowej (intelektualnej) w stosunku do stanu normalnego, charakteryzujący się niedorozwojem lub zaburzeniami procesów per-cepcyjnych, uwagi, pamięci i myślenia w wyniku procesów patologicznych {Interantional Classification...'\980). Niektóre definicje upośledzenia umysłowego dołączają do tego także zaburzenia w przystosowaniu społecznym. Mrugalska (1994) podkreśla, że termin upośledzenie umysłowe zawiera dwa komponenty, a mianowicie: funkcjonowanie intelektualne poniżej przeciętne oraz wyraźnie osłabiona zdolność przystosowania się jednostki do codziennych wymagań życia społecznego, tzw. zachowania przystosowawczego. Dalej autorka podkreśla, że za upośledzoną umysłowo można uznać osobę, gdy zostaną stwierdzone zaburzenia w obu wymienionych sferach.

W 1968 r. Światowa Organizacja Zdrowia przyjęła 4-stopniową klasyfikację upośledzenia umysłowego, opartą na ilorazie inteligencji (l.l.). Jej podstawę stanowi skala o średniej 100 i odchyleniu standardowym 16. Według tej klasyfikacji stopnie upośledzenia umysłowego są następujące:

1. Stopień lekki - i.|. od 52 - 67.

2. Stopień umiarkowany - 1.1. od 36-51.

3. Stopień znaczny - |.|. od 20 - 35.

4. Stopień głęboki - 1.1. od 0-19.

Jak pisze Mrugalska (1996) - upośledzenie umysłowe Jest niepełnosprawnością o charakterze globalnym i ma ono wpływ na różne sfery życia człowieka, a mianowicie: na funkcjonowanie procesów orientacyjno-poznawczych, tempo dojrzewania i rozwoju psychoruchowego, komunikowanie się i rozwój mowy, tempo uczenia się, nabywania sprawności i trwałości ich efektów, rozwój osobowości i dojrzałości społecznej. Często u osób z upośledzeniem umysłowym występują współistniejące niepełnosprawności jak: uszkodzenie narządu ruchu, narządu wzroku, narządu słuchu, nadpobudliwość psychoruchowa, autyzm, epilepsja itp.

Wśród osób z upośledzeniem umysłowym najliczniejszą grupę stanowią osoby z lekkim stopniem (75%), następnie z umiarkowanym i znacznym (20%) oraz z głębokim (5%) (Mrugalska, 1994).

9.5.2. Możliwości zawodowe osób z lekkim stopniem upośledzenia umysłowego

Osoby z lekkim stopniem upośledzenia umysłowego charakteryzują się najłagodniejszą formą niedorozwoju umysłowego i zaburzeń w przystosowaniu społecznym. Niedorozwojowi ulegają przede wszystkim czynności poznawcze takie jak: spostrzeganie, wyobraźnia, uwaga, pamięć, myślenie i orientacja społeczna. Spostrzegają one wolniej, mniej dokładnie i w węższym zakresie. Ich wyobrażenia przedmiotów i zjawisk są również mniej dokładne. Posiadają także słabszą pamięć, co stwarza często trudności w nauce. Nie rozumieją wiele słów, zwłaszcza symbolizujących przedmioty oraz bardziej złożone i skomplikowane zjawiska. Mają często trudności w wyrażaniu swoich myśli i rozumieniu wypowiedzi innych osób. Często nie potrafią wykrywać istotnych różnic i podobieństw między przedmiotami i zjawiskami. Powoduje to u nich trudności w wydawaniu sądów i wyciąganiu wniosków. Często nie rozumieją bardziej skomplikowanych zjawisk i sytuacji trudnych, których nie potrafią rozwiązać. Z reguły nie podejmują działań z własnej inicjatywy, lecz starają się naśladować innych. Mają też trudności z ustaleniem swoich planów życiowych i samodzielnym ich realizowaniem. W rozwiązywaniu swoich problemów nie potrafią wykorzystywać własnego doświadczenia.

Ta ogólna charakterystyka osób z lekkim upośledzeniem umysłowym wskazuje także na ich możliwości zawodowe, chociaż ich sytuacja jest najkorzystniejsza na tle innych grup osób z upośledzeniem umysłowym. Przede wszystkim mają one trudności i ograniczenia w zakresie procesów orientacyjnych i decyzyjnych występujących w przebiegu pracy zawodowej. U podstaw tych trudności i ograniczeń leżą: niska organizacja procesów percepcyjnych i niedorozwój procesów umysłowych. Stąd nie mogą one wykonywać zawodów, wymagających pełnej sprawności intelektualnej i samodzielności. Dotyczy to zwłaszcza zawodów umysłowych, w wykonywaniu których przeważają procesy orientacyjne i decyzyjne. Są one jednak zdolne do wykonywania zawodów i prac, polegających głównie na wykonawstwie, które nie wymagają inicjatywy, pomysłowości i podejmowania wielu istotnych decyzji. Największe możliwości zaoferowania tego rodzaju prac mają zwykłe zakłady produkcyjne, w których zawsze znajdą się pewne stosunkowo nieskomplikowane czynności i zadania zawodowe odpowiednie dla tego rodzaju pracowników. Osoby z lekkim upośledzeniem umysłowym mogą także wykonywać wiele zawodów rzemieślniczych w warsztatach prowadzonych przez inne osoby. Niewątpliwie duże możliwości pracy dla tych osób stwarzają zakłady pracy chronionej i spółdzielnie inwalidów. Poza tym rolnictwo, ogrodnictwo, hodowla zwierząt, to również dziedziny zawodowe, w których osoby z lekkim upośledzeniem umysłowym mogą znaleźć dla siebie dobre warunki zatrudnienia.

Osoby te napotykają jednak na pewne trudności w społecznej adaptacji do środowiska pracy. Chociaż wykazują one silną potrzebę normalnych kontaktów społecznych, to mają one jednak trudności w ich nawiązywaniu i utrzymaniu. Powodem jego jest poczucie niższości, podejrzliwość wobec innych, brak poczucia pewności. Może to prowadzić do sytuacji konfliktowych i zachowań agresywnych, co nie sprzyja ułożeniu poprawnych stosunków i współpracy między pracownikami pełnosprawnymi i umysłowo upośledzonymi.

Młodzież z lekkim stopniem upośledzenia umysłowego zdobywa swoje kwalifikacje zawodowe na ogół w specjalnych szkołach zawodowych. Nielicznym uczniom udaje się przygotować do pracy w systemie integracyjnym, na różnych kursach zawodowych lub w szkołach zawodowych. Zdobywają oni takie zawody, jak: stolarz, ślusarz, mechanik maszyn rolniczych, krawiec, murarz itp. Badania przeprowadzone przez Pańczyka (1992) wykazały, że nawet najlepsi absolwenci specjalnych szkół zawodowych (l. l. = 63 - 67) nie byli w stanie (zdaniem nauczycieli zawodu) opanować około połowy operacji i czynności w zawodach w branży metalowej, drzewnej, odzieżowej i żywnościowej. Jeszcze gorsze wyniki uzyskali absolwenci o niższy ilorazie inteligencji (l. l. = 52 - 62). Wyniki te wskazują na trudności w opanowaniu nie tylko teoretycznej wiedzy zawodowej, lecz także praktycznych umiejętności zawodowych. Z tego powodu najkorzystniejszą formą przygotowanie się do pracy wielu uczniów z lekkim stopniem upośledzenia umysłowego może być szkolenie na kursach zawodowych, lub szkolenie przywarsztatowe. Tego rodzaju szkolenia przygotowuje do wykonywania określonej liczby zadań zawodowych na konkretnym stanowisku pracy.

9.5.3. Możliwości zawodowe osób z umiarkowanym i znacznym stopniem upośledzenia umysłowego

Osoby z umiarkowanym stopniem upośledzenia umysłowego charakteryzują się głębszym niedorozwojem umysłowym, niż ma to miejsce u osób z lekkim stopniem. Dotyczy to wszystkich procesów poznawczych: spostrzegania, wyobraźni, pamięci, uwagi i myślenia. To ostatnie ma raczej charakter myślenia konkretnego opartego przede wszystkim na spostrzeżeniach i wyobrażeniach. Jeśli chodzi o naukę szkolną, to potrafią one opanować mniej więcej program dwóch klas, a więc mogą opanować podstawowe umiejętności czytania, pisania i liczenia. Charakteryzują się one także niskim poziomem rozwoju motorycznego -obniżeniem sprawności manipulacyjnych i lokomocyjnych. Również przystosowanie społeczne wykazuje wiele nieprawidłowości. Można spotkać wśród nich zarówno typy spokojne i flegmatyczne, jak też pobudliwe z tendencjami do zachowań agresywnych.

Osoby ze znacznym upośledzeniem umysłowym charakteryzują się natomiast tak niskim poziomem rozwoju umysłowego, że nauka

140

czytania, pisania i liczenia jest całkowicie niemożliwa. Potrafią one natomiast opanować wiele prostych czynności życia codziennego oraz proste prace wykonywane w ramach prostych zawodów.

Osoby z umiarkowanym i znacznym stopniem upośledzenia umysłowym nie są zdolne do samodzielnego życia i wymagają pomocy i opieki osoby drugiej. Poglądy na ich możliwości zawodowe uległy w ostatnim okresie radykalnej zmianie. W raporcie z konferencji Międzynarodowej Organizacji Pracy poświęconej temu zagadnieniu stwierdza się: Upośledzeni umysłowo, nawet przypadki najcięższe, są w stanie, po właściwym przygotowaniu i kształceniu zawodowym, podejmować szeroki zakres prac nie wymagających kwalifikacji lub wymagających ich w bardzo małym stopniu, zarówno w rejonach miejskich jak też wiejskich. W związku z tym stwierdzeniem Mrugalska (1996) pisze:

A zatem zdolność do pracy, przygotowanie do niej i gotowość jej podjęcia przez osobę z upośledzeniem umysłowym zależą od całego ciągu, wiele lat trwających, różnorodnych, ale skoordynowanych działań rehabilitacyjnych, edukacyjnych i społecznych oraz sprzyjających warunków. Zależą od nich bardziej, niż od stopnia niepełnosprawności, który nie jest jedynym czynnikiem determinującym losy zawodowe człowieka. Z drugiej strony praca i związane z nią życie społeczne są niezbędnym warunkiem podtrzymania sprawności i aktywności.

Jak wykazuje doświadczenie wielu krajów - większość osób z umiarkowanym i znacznym stopniem upośledzenia umysłowego zatrudniona jest w różnego rodzaju zakładach pracy chronionej na specjalnie dobranych i przystosowanych stanowiskach pracy. Wykonują one zwykłe stosunkowo nieskomplikowane zadania zawodowe, wymagające stosunkowo niewielkiej liczby umiejętności praktycznych. Są to zwykle takie umiejętności, jak: cięcie różnych materiałów, różnego rodzaju montaż elementów, pakowanie.

W ostatnim okresie dostrzeżono także możliwości zatrudnienia tych osób w usługach takich, jak: gastronomia, pralnictwo, utrzymanie zieleni miejskiej, pomoc w placówkach dla ludzi w podeszłym wieku itp. (Mrugalska, 1996). Związane to jest z odchodzeniem od zatrudnienia tych osób w zakładach pracy chronionej i preferowaniem tzw. zatrudnienia wspomaganego, czyli zatrudniania w zwykłych warunkach pracy przy zapewnieniu odpowiedniej pomocy ze strony innych osób. Próby takie podejmowane są np. w Niemczech i Stanach Zjednoczonych.

Proces szkolenia zawodowego - przyuczenia do wykonywania określonych czynności i zadań zawodowych osób z umiarkowanym i znacznym stopniem upośledzenia umysłowego jest bardzo trudny i wymaga wiele wysiłku, czasu i cierpliwości. Opanowują one bowiem praktyczne umiejętności zawodowe stosunkowo wolno i wymagają stosunkowo wiele czasu na osiągnięcie odpowiedniego poziomu ich sprawnego wykonywania.

Innym trudnym zagadnieniem w przygotowaniu do pracy tych osób jest sprawa ich zachowanie w sytuacjach pracy i przystosowania się do jej wymagań. Dużo pracy wymaga wypracowanie takich form zachowania się jak: systematyczna praca, dokładność wykonywania zadań, utrzymanie porządku na stanowisku pracy, punktualność przychodzenia do pracy, współpraca z innymi pracownikami itp.

Doświadczenie wykazuje, że wiele osób z umiarkowanym i znacznym stopniem upośledzenia umysłowego przy prawidłowo prowadzonej rehabilitacji potrafi pracować systematycznie i osiągać zadawalające rezultaty.

Jeśli chodzi o osoby z głębokim stopniem upośledzenia umysłowego, to kwalifikują się one raczej do warsztatów terapii zajęciowej, pobyt w których może ewentualnie ujawnić ich możliwości wykonywania pewnych prac.

9.6. Możliwości zawodowe osób z zaburzeniami psychicznymi

9.6.1. Osoby z zaburzeniami psychicznymi

Zaburzenia psychiczne łączą się z pojęciem zdrowia psychicznego. Zdrowie psychiczne charakteryzuje się prawidłowym przebiegiem procesów psychicznych i zachowań przyjętych w danym środowisku społecznym. Przebieg ten może być zaburzony na skutek okresowych lub trwałych niekorzystnych zmian procesów psychicznych, określanych

142

jako zaburzenia psychiczne. Mogą one przyjąć postać: psychopatii, nerwic, umysłowego upośledzenia i chorób psychicznych {Encyklopedyczny słownik... 1986).

Psychopatie, czyli zaburzenia osobowości obejmują różne postacie zmian osobowości i dotyczą głównie sfery uczuć i dążeń. Zmiany te mają negatywny wpływ na zdolność przystosowania się człowieka do życia rodzinnego, zawodowego i społecznego. Zaburzeniom tym nie towarzyszą żadne zmiany organiczne mózgu. Ich etiologia nie jest jeszcze dokładnie znana i wyjaśniona. Mogą je powodować wrodzone właściwości układu nerwowego, niekorzystne doświadczenia życiowe (silne stresy) i czynniki środowiskowe.

Od psychopatii należy odróżnić charakteropatie, czyli zaburzenia osobowości, mające swe podłoże ograniczne (uszkodzenie tkanki mózgowej). Zmiany takie mogą powstać w okresie płodowym, we wczesnym dzieciństwie lub w późniejszym okresie życia człowieka.

Nerwice, lub neurozy są to czynnościowe, psychogenne zaburzenia psychiczne, dotyczące głównie sfery emocjonalnej. W nerwicach mogą występować bardzo różne objawy, jak: lęk, trudności w skupieniu uwagi, zaburzenia snu, łaknienia, popędu seksualnego itp. Mogą towarzyszyć im także objawy somatyczne, jak: bóle głowy, duszność, przyspieszone bicie serca, bóle brzucha itp. W zależności od nasilenia objawów istnieją nerwice: lękowa, histeryczna, depresyjna, natręctw itp. Czynnikami nerwicogennymi są różnego rodzaju sytuacje trudne w życiu rodzinnym, zawodowym i środowiskowym (Encyklopedyczny.. .1986).

Najgłębszą postać zaburzeń psychicznych stanowią choroby psychiczne, zwane psychozami. Są to zaburzenia psychiczne charakteryzujące się zmianami w zakresie myślenia, świadomości, intelektu, woli, uczuć, działania i innych czynności psychicznych, prowadzące do znacznych zaburzeń zachowań w środowisku społecznym {Słownik psychiatrii...^978). Do najważniejszych objawów zaburzeń psychicznych należą:

- w zakresie procesów poznawczych: halucynacje (omany), urojenia, rozkojarzenie myślenia, zaburzenia toku myślenia, natręctwa, paralogia (mylne tworzenie i używanie pojęć, nazw) amnezja (zaburzenia pamięci), konfabulacje (przypadkowe zmyślenia);

- w zakresie procesów emocjonalnych: zaburzenia nastroju (podwyższenie lub obniżenie), ambiwalencja, zobojętnienie uczuciowe, stany lękowe, fobie;

- w zakresie działania: zaburzenie aktywności (obniżenie lub wzmożenie), negatywizm, niedostosowanie - nieadekwatne reakcje i zachowania;

- w zakresie osobowości: depersonalizacja - odczuwanie nierealności własnych przeżyć, autyzm - skupienie się wyłącznie na własnych przeżyciach i wycofanie się z czynnego współdziałania z otoczeniem;

- w zakresie świadomości: zawężenie lub wyłączenie świadomości (przytomności).

Chorobom psychicznym mogą także towarzyszyć objawy somatyczne jak: bóle głowy i brzucha, nadmierne bicie serca itp.

Istnieją różnego rodzaju zespoły zaburzeń psychicznych, charakteryzujące poszczególne jednostki chorobowe. Do najczęściej spotykanych chorób psychicznych należą: schizofrenia, psychoza maniakalno-depresyjna i paranoja.

Schizofrenia należy do najczęściej występujących chorób psychicznych (u około 1% populacji). Polega ona na uszkodzeniu struktury osobowości od lekkiego rozchwiania jej zwartości do ciężkich stanów daleko posuniętego rozpadu (dezintegracja osobowości). W związku z tym dochodzi do zaburzeń życia emocjonalnego, myślenia, napędu psychoruchowego, odbijających się na dynamice rozwoju osobowości i jej stosunku do środowiska. W schizofrenii wyróżnia się objawy podstawowe, które występują we wszystkich jej postaciach, jak: otępienie uczuciowe i autyzm oraz dodatkowe jak: halucynacje, urojenia, stany osłupienia, rozkojarzenia i inne, które występują w zależności od postaci schizofrenii.

Psychoza maniakalno-depresyjna polega głównie na zaburzeniu nastroju. Objawia się ona w kolejno występujących po sobie okresach depresji i manii. W fazie depresji obok obniżenia nastroju mogą także występować spowolnienie wszystkich procesów psychicznych, znaczne zahamowania motoryczne, niski poziom lęku, zaburzenia snu itp. Faza maniakalna może mieć różne stopnie stanów podniecenia, radości i wesołości bez specjalnego uzasadnienia. Przy nasileniu się objawów manii

144

może dojść do zaburzenia świadomości, połączonej ze zniesieniem orientacji w czasie, w miejscu i otoczeniu.

Paranoja jest chorobą psychiczną, w której głównymi objawami są urojenia bez głębszych zmian sfery emocjonalnej i osobowości. Są to zaburzenia myślenia, objawiające się w błędnych i niezgodnych z rzeczywistością sądach pochodzenia chorobowego, które chory uważa za prawdziwe, mimo wszelkich zaprzeczających ich prawdziwości dowodów i argumentacji (Encyklopedyczny słownik... 1986,).

Etiologia większości chorób psychicznych jest nieznana lub nie do końca poznana. Niektóre zaburzenia mają swoje podłoże organiczne -uszkodzenie odpowiednich partii komórek mózgowych, na skutek chorób mózgu lub chorób ogólnych, pośrednio zakłócających jego czynności. Uszkodzenie to może spowodować różne zaburzenia psychiczne, jak: halucynacje, zaburzenia emocjonalne itp.

Poważniejsze problemy zawodowe występują przede wszystkim u osób dotkniętych chorobami psychicznymi (psychozami), powodującymi przewlekłe lub trwałe uszkodzenie czynności psychicznych. Występują one na ogół w późniejszym okresie życia człowieka. Jest to okres, kiedy jego osobowość została w pełni ukształtowana i nastąpiło przystosowanie do życia rodzinnego, zawodowego i społecznego.

Osoby psychicznie chore, mające problemy zawodowe i kierowane na rehabilitację zawodową, stanowią grupę bardzo zróżnicowaną, zarówno pod względem zespołów zaburzeń psychicznych i ich nasilenia, jak również długotrwałości i częstotliwości występowania objawów chorobowych. Zdarzają się wśród nich osoby, u których okres remisji choroby - braku objawów chorobowych może trwać kilka miesięcy. Są jednak także osoby, u których leczenie ambulatoryjne okazuje się mało skuteczne i w związku z tym muszą być hospitalizowane, czasami kilkakrotnie w czasie trwania choroby, a zwłaszcza w czasie nasilenia się jej objawów.

Na ogół osoby psychicznie chore nie potrafią świadomie kierować swoim losem, być samodzielne i niezależne od innych na wielu odcinkach życia. Wymagają więc pomocy i opieki.

Jeśli pacjent był hospitalizowany, wówczas proces rehabilitacji rozpoczyna się na terenie szpitala. Z reguły w ramach leczenia lub rehabilitacji w szpitalu poddawany jest on zabiegom, mającym charakter pracy. Stosuje się wobec niego terapię zajęciową lub terapię pracą. Jak pisze Meder (1996) - chociaż nie ma podstaw do twierdzenia, że praca leczy objawy choroby psychicznej, to jednak jej brak, ma znaczny, niekorzystny wpływ na zdrowie i społeczne funkcjonowanie pacjentów... Brak pracy pogłębia u nich poczucie izolacji, frustracji i odrzucenia. Chorzy dość szybko wypadają z roli człowieka sprawnego i czynnego, zamykają się w domach ze swoimi myślami, stają się dziwaczni. W związku z tym - osoby psychiczne chore w odpowiednim wieku powinny być poddawane rehabilitacji zawodowej i powinno stwarzać się im warunki do aktywizacji zawodowej i normalnego funkcjonowania w społeczeństwie.

9.6.2. Problemy zawodowe osób z zaburzeniami psychicznymi

Z uwagi na to, że choroby psychiczne mają charakter dynamiczny - podlegają różnym i częstym zmianom i nasileniom, trudno jednoznacznie i kategorycznie odpowiedzieć na pytanie dotyczące ograniczenia możliwości zawodowych osób psychicznie chorych. Ogólnie można powiedzieć, że większość z nich ma trudności w procesach orientacyjnych - ocenie sytuacji występujących w przebiegu pracy zawodowej, podejmowaniu decyzji, a przede wszystkim w normalnym funkcjonowaniu i zachowaniu się w sytuacjach zawodowych.

Badania i obserwacje kliniczne wykazały, że od 15 do 20% osób niepełnosprawnych z powodu choroby psychicznej jest zdolnych do utrzymania się w pracy wśród osób pełnosprawnych. Pozostali natomiast mogą podjąć pracę w warunkach chronionych, a więc w zakładach pracy chronionej i spółdzielniach inwalidów (Meder 1996). Jeśli chodzi o tę pierwszą grupę, to są to osoby, które, pozostając pod opieką odpowiedniej placówki służby zdrowia (przychodni, szpitala), nie mają większych trudności w uzyskaniu i utrzymaniu się w zatrudnieniu w zwykłych warunkach na otwartym rynku pracy. Pracują one osiągając przeciętne i oczekiwane wyniki pracy i nie wykazują większych zaburzeń w przystosowaniu się do społecznego środowiska pracy. Jak pisze Hulek (1969): Wielu psychicznie chorych jest zdolnych do całodziennej pracy.

Nie zawsze wymagają oni lekkiej pracy - często korzystna jest dla nich praca ruchliwa i skomplikowana. Terapeutyczne działa taka praca, która samorzutnie wyzwala zainteresowania, daje poczucie osiągnięć i odpowiedzialności - w przeciwieństwie do pracy lekkiej, ale monotonnej, dającej czas na rozmyślania i analizowanie samego siebie.

Pomyślność zatrudnienia osób psychicznie chorych zależy jednak od zrozumienia i pozytywnej postawy kierownictwa zakładu i współpracowników, zwłaszcza w chwilach depresji, podniecenia, roztargnienia, zachowań agresywnych itp.

Dalej autor pisze, że osoby kierowane do pracy zarówno na otwartym rynku pracy, jak też do zakładów pracy chronionej powinni spełniać następujące kryteria:

- stabilizacja objawów chorobowych - ich ustąpienie lub kontrola poprzez działania terapeutyczne,

- brak w ostatnim okresie zachowań agresywnych i tendencji samobójczych,

- utrzymywanie kontaktów z rzeczywistością - świadomość swojej sytuacji życiowej,

- utrzymywanie właściwych stosunków z innymi osobami,

- odpowiednie zachowanie się w czasie pracy.

Jeśli chodzi o drugą grupę, to są to osoby, które na skutek poważnych zaburzeń psychicznych, utraciły zdolność do wykonywania dotychczasowej pracy i mogą pracować tylko w specjalnych warunkach

- w zakładzie pracy chronionej. Są to osoby o przewlekłych objawach chorobowych, często nasilających się, lub osoby, u których choroba spowodowała trwałe zaburzenia czynności psychicznych. Osoby takie, pomimo często bardzo wysokich kwalifikacji zawodowych (uzyskanych przed wystąpieniem choroby), nie mogą kontynuować swojej pracy. Z tego powodu wymagają one długotrwałego przystosowania się do wykonywania pracy w ogóle, odzyskania dawnych lub nabycia nowych umiejętności zawodowych oraz wypracowania form zachowania się w sytuacjach zawodowych. Może dokonać się to przede wszystkim w warsztatach terapii zajęciowej lub w zakładach pracy chronionej. Skierowanie osoby psychicznie chorej do zakładu pracy chronionej stwarza możliwość stopniowego przystosowania jej do funkcjonowania w sytuacji

147

pracy, wykonywania jej w sposób systematyczny przez określony okres czasu, wypracowania odpowiednich postaw umożliwiających ułożenie poprawnych stosunków z współpracownikami i personelem nadzorującym. Tam będzie ona miała także możliwość wyuczenia się umiejętności zawodowych, które pozwolą na podjęcie pracy i prawidłowe jej wykonywanie w różnych zakładach pracy lub powrót do dawniej wykonywanej pracy.

Aby praca w zakładzie pracy chronionej spełniała swój terapeutyczny i rehabilitacyjny cel, rodzaj pracy (czynności i operacje) oraz warunki pracy muszą odpowiadać potrzebom i możliwościom psychicznym osób psychicznie chorych tak, aby nie obniżać i hamować kształtującej się motywacji do pracy. Również początkowy okres pracy powinien być dostosowany do ich wydolności, aby nie wywoływać stanów przemęczenia psychicznego i fizycznego. Niewłaściwie dobrana praca i warunki pracy oraz nieprawidłowo przeprowadzony proces szkolenia może spowodować, że rezultaty rehabilitacji będą niewielkie. Jeśli jednak osoby te będą objęte właściwym programem rehabilitacji, wówczas mogą osiągnąć znaczny postęp w aktywizacji zawodowej (Borowski i Sączek, 1980).

Oczywiście zatrudnienie osób psychicznie chorych w zakładach pracy chronionej nie należy traktować za ostateczne rozwiązanie problemów zawodowych tych osób. Umieszczenie w nich powinno stanowić dla osób psychicznie chorych możliwość odzyskania zdolności do pracy z perspektywą przejścia do pracy na otwartym rynku.

Osoby psychicznie chore po odpowiedniej rehabilitacji mają duże możliwości pracy w rolnictwie, ogrodnictwie, w niektórych rzemiosłach jak: krawiectwo, galanteria skórzana lub stolarstwo, przy pracach montażowych itp.

Należy otwarcie podkreślić, że zatrudnienie i utrzymanie w zatrudnieniu osób psychicznie chorych jest sprawą bardzo trudną. Jak wykazuje doświadczenie - liczba zatrudnionych osób psychicznie chorych jest stosunkowo niewielka, a ponadto osoby te często zmieniają pracę z błahych powodów. Rezygnują one same z pracy lub pracodawcy z nich rezygnują. Przyczyny są bardzo różne, nie wykluczając samej choroby.

Istnieje także grupa osób psychicznie chorych, które nie są zdolne do wykonywania pracy zarobkowej. Są to przede wszystkim osoby, charakteryzujące się częstymi halucynacjami i urojeniami, tendencjami samobójczymi, a także zachowaniami agresywnymi i autoagresywnymi.

9.7. Możliwości zawodowe osób cierpiących na padaczkę

Padaczka lub epilepsja jest to choroba objawiająca się ogólnymi, nawracającymi się napadami drgawkowymi, na skutek nieprawidłowych, nadmiernych wyładowań w neuronach mózgu. Występują one niespodziewanie lub sygnalizowane są przez tzw. aurę (zwiastuna), która pozwala na poznanie, że zbliża się napad. Rozpoczyna się on upadkiem na ziemię oraz wystąpieniem drgawek kończyn, tułowia i głowy oraz kurczem części szczękowych, powodującym przygryzienia języka. W cięższych stanach napadowi towarzyszy całkowita utrata przytomności. Napad trwa kilka minut. Po ustąpieniu drgawek chory leży jeszcze przez pewien czas nieprzytomny, a następnie odzyskuje stopniowo świadomość. Z reguły nie pamięta on przebiegu samego napadu padaczkowego. Istnieją postacie padaczki o etiologii nieznanej (około 60-70%) oraz etiologii znanej. W tym ostatnim przypadku przyczynami wystąpienia choroby mogą być urazy mózgu, zapalenie opon mózgowych, guzy mózgu, choroby naczyniowe, 'czynniki metaboliczne i toksyczne, choroby wrodzone, wcześnie nabyte i dziedziczne (Kuran, 1986).

Obok przedstawionych powyżej dużych napadów (grand mai) spotyka się także małe napady padaczkowe (petit mai). Objawiają się one chwilową utratą świadomości bez upadku na ziemię. W czasie takiego napadu chory może upuścić przedmioty trzymane w ręku. Napady takie mogą występować nawet kilkakrotnie w ciągu dnia i nie zawsze są zauważane przez otoczenie.

W niektórych przypadkach padaczce towarzyszy tzw. charakteropatia padaczkowa. Objawia się ona zmianami osobowościowymi, wyrażającymi się w uporczywym utrzymywaniu się myśli i stanów emocjonalnych, w nadmiernej drobiazgowości w mowie i działaniu, w przylepności polegającej na osłabieniu zdolności do zmiany tematu, myślenia lub wykonywanej czynności na inną, w nadmiernej pobożności, w stanach dysforii (zaburzeniu nastroju z dominacją złego samopoczucia i niezadowolenia), skłonności do gniewu i agresji, zazdrości i skłonności do egzaltacji (Słownik psychiatrii, 1978).

Padaczka może być chorobą zasadniczą lub towarzyszącą upośledzeniu umysłowemu, chorobom neurologicznym lub psychicznym.

Możliwości zawodowe osób cierpiących na padaczkę należą od wielu czynników:

1. Rodzaju napadów padaczkowych - duże lub małe.

2. Częstotliwości ich występowania - w jakich odstępach czasu.

3. Pory występowania napadów podczas doby - w dzień czy w nocy.

4. Samopoczucia chorego po napadzie -jak długo musi odpoczywać.

5. Zmian osobowościowych spowodowanych chorobą- charakteropatii.

W zależności od występowania tych czynników osoby cierpiące na padaczkę są zdolne do wykonywania bardzo wielu zawodów i bardzo różnych prac, zarówno w zwykłych warunkach na otwartym rynku pracy, jak też w zakładach pracy chronionej. W zwykłych zakładach mogą przede wszystkim pracować osoby, u których napady padaczkowe są rzadsze, występują głównie w okresach poza pracą i nie towarzyszą im inne objawy takie, jak charakteropatia, która mogłaby mieć negatywny wpływ na funkcjonowanie i zachowanie się w czasie wykonywania pracy zawodowej. Praca dla osób cierpiących na padaczkę powinna być jednak spokojna, nie wywołująca stresów i napięć, które mogłyby prowokować napady.

Osoby, u których napady padaczkowe są częstsze i towarzyszą im zaburzenia osobowości powinny pracować raczej w warunkach chronionych, gdzie cały proces pracy można przystosować do ich możliwości i potrzeb. Osoby, u których istnieje możliwość wystąpienia niesygnalizowanych napadów w czasie dnia, potrzebują odpowiedniego zabezpieczenia przed uszkodzeniem organizmu, zwłaszcza głowy. W związku z tym wymagają one do pracy odpowiedniego fotela z pasami zabezpieczającymi przed upadkiem oraz kasku ochronnego. Natomiast osoby, u których istnieje niebezpieczeństwo wystąpienia napadu w czasie dojazdu do pracy, powinny raczej pracować w systemie pracy nakładczej lub w zakładzie niedaleko domu.

Istnieje szereg prac, które uważa się za przeciwwskazane do wykonywania przez osoby cierpiące na padaczkę. Są to:

1. Prace przy różnego rodzaju maszynach, gdzie występują elementy będące w ruchu..

2. Prace na wysokościach (rusztowaniach, dachach).

3. Prace związane z kierowaniem różnego rodzaju pojazdami ( kierowca samochodu, maszynista).

4. Prace w pobliżu ognia lub zbiorników z wodą.

Wśród osób cierpiących na padaczkę istnieje także pewien procent osób, które nie są zdolne do pracy w ogóle. Są to osoby o ciężkim przebiegu choroby, u których występują zaburzenia w adaptacji do życia i brak motywacji do pracy. Nie poddają się one żadnym zabiegom rehabilitacyjnym i trudno je nakłonić nawet do pracy w systemie nakładczym (Kuran, 1986).

9.8. Możliwości zawodowe osób z uszkodzeniem kilku narządów

Wśród osób niepełnosprawnych istnieje pewien procent osób, u których uszkodzeniu uległy dwa lub nawet więcej narządów. W takim przypadku mamy do czynienia z uszkodzeniem wielu czynności organizmu, a więc z niepełnosprawnością złożoną lub sprzężoną. A oto kilka przykładów:

1. Osoby głuchoniewidome, a więc osoby z równoczesnym uszkodzeniem narządu wzroku i słuchu.

2. Osoby niewidome z umysłowym upośledzeniem.

3. Osoby ociemniałe z powodu cukrzycy.

4. Osoby głuchonieme z przewlekłymi schorzeniami układu oddechowego.

5. Osoby z uszkodzeniem narządu ruchu i zaburzeniami psychicznymi (charakteropatia, umysłowe upośledzenie)

6. Osoby umysłowo upośledzone z padaczką.

Równoczesne uszkodzenie dwóch lub więcej narządów powoduje poważne następstwa praktycznie we wszystkich sferach życia człowieka. W szczególności negatywnie odbija się to na możliwościach zawodowych. Praktycznie trudności i ograniczenia występują we większym lub mniejszym stopniu we wszystkich procesach występujących w przebiegu pracy zawodowej, a mianowicie w procesach orientacyjnych, decyzyjnych i wykonawczych. Z uwagi na to, że istnieją możliwości wystąpienia uszkodzeń bardzo różnych zestawów narządów, możliwości zawodowe poszczególnych jednostek trzeba oceniać indywidualnie. Stosunkowo niewiele osób ze złożoną niepełnosprawnością udaje się zatrudnić na otwartym rynku pracy. Jednak szansę taką stwarza zatrudnienie wspomagane, które rozwija się już w wielu krajach. Zdecydowana większość tych osób ma niewątpliwie możliwość pracy tylko w warunkach zakładów pracy chronionej.

Przed podjęciem decyzji zawodowej osoba z niepełnosprawnością złożoną powinna przejść bardzo dokładną ocenę zdolności do pracy, aby nie ryzykować wielkiego wysiłku na przygotowanie jej do pracy, które stwarza ryzyko niepowodzenia. Ogólnie mówiąc - osoby te mają większe szansę pracy w usługach i pracach umysłowych, niż produkcyjnych, jeśli ich sprawność intelektualna taką możliwość dopuszcza.

A oto dwie podstawowe zasady obowiązujące przy zatrudnianiu osób z niepełnosprawnością złożoną:

1. Bardzo dokładne wytypowanie czynności i zadań zawodowych, uwzględniając indywidualne możliwości psychofizyczne konkretnej osoby.

2. Konieczność adaptacji stanowiska i ewentualnie miejsca pracy, celem maksymalnego skompensowania ograniczeń funkcjonalnych tych

osób.

Wiele osób z niepełnosprawnością złożoną nie kwalifikuje się do żadnej pracy. Rozwiązaniem dla nich mogą natomiast okazać się warsztaty terapii zajęciowej.

10. MIĘDZYNARODOWE ZALECENIA DOTYCZĄCE REHABILITACJI ZAWODOWEJ

Organizacja Narodów Zjednoczonych i jej wyspecjalizowane organizacje wykazują duże zainteresowanie sprawami osób niepełnosprawnych, w tym także sprawą rehabilitacji zawodowej i zatrudnienia. W szczególności dotyczy to Międzynarodowej Organizacji Pracy, wyspecjalizowanej organizacji do spraw pracy i zatrudnienia, w tym również pracy i zatrudnienia osób niepełnosprawnych.

10.1. Zalecenia Międzynarodowej Organizacji Pracy dotyczące rehabilitacji zawodowej

Już w 1955 r. Międzynarodowa Organizacja Pracy przyjęła na swojej Ogólnej Konferencji Zalecenie nr 99 w sprawie rehabilitacji zawodowej osób niepełnosprawnych. Dotyczy ono takich spraw, jak:

- zasady i metody poradnictwa zawodowego, szkolenia zawodowego i pośrednictwa pracy osób niepełnosprawnych;

- organizacja usług z zakresu rehabilitacji zawodowej;

- współpraca pomiędzy instytucjami odpowiedzialnymi za opiekę zdrowotną i za rehabilitację zawodową;

- rozszerzanie możliwości zatrudnienia osób niepełnosprawnych na otwartym rynku pracy;

- zatrudnienie w warunkach chronionych;

- rehabilitacja zawodowa młodzieży niepełnosprawnej i współpraca

w tym zakresie instytucji odpowiedzialnych za edukację i rehabilitację

zawodową.

Zalecenie to przyczyniło się bardzo do rozwoju różnych form rehabilitacji osób niepełnosprawnych, zwłaszcza w krajach europejskich.

Problemy tych osób zostały dostrzeżone i docenione przez poszczególne kraje i ich rządy. Rezultatem tego było ukazanie się licznych aktów prawnych dotyczących rehabilitacji zawodowej i zatrudnienia osób niepełnosprawnych w tych krajach.

W 1983 r. Międzynarodowa Organizacja Pracy ponownie zajęła się sprawami zawodowymi osób niepełnosprawnych. Na swojej Ogólnej Konferencji przyjęła Konwencję nr 159 i Zalecenie nr 168 dotyczące rehabilitacji zawodowej i zatrudnienia osób niepełnosprawnych. Dokumenty te nie zmieniają Zalecenia z 1955 roku, lecz je uzupełniają i poszerzają. Uzupełnienia i poszerzenia dotyczą następujących spraw:

- stwarzania możliwości rehabilitacji zawodowej i zatrudnienia osób niepełnosprawnych;

- udziału społeczeństwa w rozwoju rehabilitacji zawodowej osób niepełnosprawnych;

- rehabilitacji zawodowej na terenach wiejskich;

- kształcenia kadr dla potrzeb rehabilitacji zawodowej;

- udziału organizacji pracodawców i pracowników (związków zawodowych) w rozwoju rehabilitacji zawodowej;

- związku rehabilitacji zawodowej z zabezpieczeniem społecznym.

Zalecenie Nr 99 przyczyniło się głównie do rozwoju rehabilitacji zawodowej osób niepełnosprawnych w krajach europejskich, natomiast Zalecenie nr 168 uczyniło to w krajach rozwijających się. Poszerzyło ono także samą koncepcję rehabilitacji zawodowej i włączyło w jej realizację szersze kręgi społeczeństwa. Odpowiedzialność za nią ma nie tylko administracja rządowa, ale również różne organizacje pozarządowe, takie jak: organizacje pracodawców, związki zawodowe, organizacje zrzeszające osoby niepełnosprawne oraz społeczność lokalna, w której osoba niepełnosprawna żyje.

Szczególny nacisk został położony na obejmowanie rehabilitacją zawodową osób niepełnosprawnych ze środowisk wiejskich i zapewnienie im usług rehabilitacyjnych w miejscu zamieszkania. Usługi rehabilitacyjne wymagają profesjonalnego podejścia. Stąd jeden z rozdziałów Zalecenia został poświęcony konieczności kształcenia kadr dla potrzeb rehabilitacji zawodowej osób niepełnosprawnych.

154

Oprócz przyjmowania konwencji i zaleceń dla krajów członkowskich, Międzynarodowa Organizacja Pracy organizuje lub współorganizuje w różnych częściach świata wiele konferencji, seminariów i warsztatów poświęconych rehabilitacji zawodowej oraz wydaje wiele publikacji i materiałów szkoleniowych z tej dziedziny.

10.2. Dokumenty Organizacji Narodów Zjednoczonych dotyczące rehabilitacji zawodowej

Mówiąc o zaangażowaniu Organizacji Narodów Zjednoczonych w sprawy osób niepełnosprawnych trzeba wymienić przyjęty przez Zgromadzenie Ogólne w 1982 roku Światowy Program Działania na Rzecz Osób Niepełnosprawnych. Był on wynikiem Międzynarodowego Roku Osób Niepełnosprawnych, którym był rok 1981. Jego celem było popieranie skutecznych środków w zakresie zapobiegania niepełnosprawności i rehabilitacji oraz realizacja naczelnego hasła Międzynarodowego Roku Osób Niepełnosprawnych: pełne uczestnictwo i równość osób niepełnosprawnych w życiu społecznym (Worid Programme ...1983). Program ten był realizowany przez kraje członkowskie w latach 1983-1992, tj. w okresie Dekady Osób Niepełnosprawnych, ogłoszonej przez Zgromadzenie Ogólne ONZ w grudniu 1982 r. Jest to bardzo szeroki i kompleksowy program działania na rzecz osób niepełnosprawnych, zawierający zalecenia dotyczące również kształcenia i zatrudnienia dzieci, młodzieży i dorosłych osób niepełnosprawnych. W zakresie zatrudnienia w ogólnych zarysach pokrywa się on z treścią Zalecenia NM68MOP.

W dniu 20 grudnia 1993 r. Zgromadzenie Ogólne ONZ przyjęło następny dokument, a mianowicie: Standardowe Zasady Wyrównywania Szans Osobom Niepełnosprawnym. Zawiera on 22 zasady dotyczące całokształtu problemów ludzi niepełnosprawnych. Są wśród nich także zasady dotyczące przygotowania do pracy i zatrudnienia. Mówią one m.in. o tym, że osoby niepełnosprawne, zamieszkałe zarówno na terenach miejskich, jak też wiejskich, powinny mieć szansę wykonywania pożytecznej i finansowo satysfakcjonującej pracy na otwartym rynku. Nadrzędnym celem rehabilitacji zawodowej powinno być zatrudnienie ich w otwartych zakładach pracy. Dopiero gdy, w stosunku do konkretnej osoby, okazuje się to niemożliwe, wówczas alternatywę powinno stanowić zatrudnienie jej w zakładzie pracy chronionej, lub zatrudnienie wspomagane. Zasada ta określa także, jakie działania należy podejmować, aby szansę takie stwarzać osobom niepełnosprawnym. Należą do nich: zapewnienie kształcenia zawodowego, dającego wysokie kwalifikacje zawodowe oraz adaptacja stanowisk i miejsca pracy. Zasada ta mówi też o przepisach prawnych, dotyczących zatrudnienia osób niepełnosprawnych. Chodzi o to, aby były to przepisy, które nie dyskryminowałyby osoby niepełnosprawne w zatrudnieniu. W tym znaczeniu dyskryminację należy rozumieć bardzo szeroko, a mianowicie:

1. Niezatrudnianie osób niepełnosprawnych.

2. Zwalnianie ich z pracy w pierwszej kolejności w przypadku sytuacji kryzysowych.

3. Zatrudnianie poniżej ich możliwości i kwalifikacji.

4. Niepowierzanie im stanowisk kierowniczych.

5. Nieawnsowanie ich.

10.3. Zalecenia Rady Europy dotyczące rehabilitacji zawodowej

Również Rada Europy, dążąc do rozwoju i ujednolicenia systemów rehabilitacji osób niepełnosprawnych, przyjęła kilka dokumentów. Na wstępie należy wymienić Europejską Kartę Społeczną z 1961 r. wraz z późniejszymi zmianami, która została ratyfikowana przez Polskę dopiero w 1996 r. Między innymi Karta ta zapewnia osobom niepełnosprawnym prawo do samodzielności, integracji społecznej i udziału w życiu wspólnoty, a więc również w życiu zawodowym. Realizując to prawo państwa ratyfikujące tę Kartę zobowiązują się do:

1) podejmowania środków w celu zapewnienia osobom niepełnosprawnym poradnictwa, kształcenia i szkolenia zawodowego w ramach powszechnych uregulowań,

2) popierania ich dostępu do zatrudnienia na otwartym rynku pracy i zachęcania pracodawców do zatrudniania i utrzymywania w zatrudnieniu,

3) tworzenia stanowisk pracy chronionej dla osób ze znacznym stopniem niepełnosprawności.

W 1992 r. Komitet Ministrów Rady Europy przyjął Zaleceniem NrR(92)6 w sprawie spójnej polityki wobec ludzi z niepełnosprawnościami {Zalecenie Nr R(92)6...1992). Przyjęta w Zaleceniu polityka w sposób bardzo szeroki i kompleksowy określa problemy ludzi z niepełnosprawnościami oraz wskazuje na zasady, środki i sposoby ich rozwiązywania. Dokument ten zaleca rządom krajów członkowskich:

1) stosowanie zasad i środków zalecanych w załączniku do tego Zalecenia, przy tworzeniu własnych programów rehabilitacyjnych,

2) zapewnienie szerokiego rozpowszechnienia tego Zalecenia wśród państwowych i prywatnych organizacji zajmujących się ludźmi z nie-pełnosprawnościami,

3) przeprowadzanie okresowych badań i przedstawianie aktualnego sprawozdania obejmującego ustawodawstwo dotyczące rehabilitacji ludzi z niepełnosprawnościami wraz z wykazem konkretnych wyników osiągniętych w danym zakresie.

Zalecenie to ujmuje także problemy rehabilitacji zawodowej i zatrudnienia ludzi z niepełnosprawnościami (rozdz.YI i VII). Wskazuje ono na konieczność przeprowadzania oceny zdolności do pracy, organizacji poradnictwa zawodowego, szkolenia i kształcenia zawodowego oraz różnych form zatrudnienia dla tych ludzi. Uwzględnia ono także zalecenia zawarte w dokumentach Międzynarodowej Organizacji Pracy dotyczących rehabilitacji zawodowej i zatrudnienia osób niepełnosprawnych.

MIĘDZYNARODOWE DOKUMENTY DOTYCZĄCE REHABILITACJI ZAWODOWEJ

1. Zalecenie nr 99 Międzynarodowej Organizacji Pracy dotyczące rehabilitacji zawodowej osób niepełnosprawnych. Genewa 1955. Kwartalnik: Problemy Rehabilitacji Społecznej i Zawodowej nr 1-3,1992.

2. Zalecenie nr 168 Międzynarodowej Organizacji Pracy dotyczące rehabilitacji zawodowej i zatrudnienia osób niepełnosprawnych. Genewa 1983. Kwartalnik: Rehabilitacja Społeczna i Zawodowa nr 1-3,

1992.

3. Europejska Karta Społeczna (Socjalna) i Protokół dodatkowy. Rada Europy 1961 i 1988 (z późn. zmianami), w: Hulek /^.'.Świat Ludziom Niepełnosprawnym. TWK, Warszawa 1992 oraz Kwartalnik: Rehabilitacja Społeczna i Zawodowa nr 2, 1997.

4. Światowy program działania na rzecz osób niepełnosprawnych. Organizacja Narodów Zjednoczonych. Nowy Jork 1983, w: Hulek A.:

Świat ludziom niepełnosprawnym. Warszawa 1992. TWK.

5. Zalecenie nr R(92)6 Komitetu Ministrów w sprawie spójnej polityki wobec osób niepełnosprawnych. Rada Europy, 1992. Biuletyn nr 7-8, 1993. Ośrodek Informacji i Dokumentacji Rady Europy.

6. Standardowe zasady wyrównywania szans osób niepełnosprawnych, Zgromadzenie Ogólne Narodów Zjednoczonych, Nowy Jork

1993. Kwartalnik: Problemy Rehabilitacji i Społecznej i Zawodowej nr 1, 1996.

WAŻNIEJSZE AKTY PRAWNE DOTYCZĄCE REHABILITACJI ZAWODOWEJ

1. Ustawa z dnia 9 maja 1991 r. o zatrudnianiu i rehabilitacji zawodowej osób niepełnosprawnych (Dz.U. nr 46 z poźn. zm.) zniesiona Ustawą z dnia 27 sierpnia 1997 r.

2. Ustawa z dnia 14 grudnia 1994 r. o zatrudnieniu i przeciwdziałaniu bezrobociu (Dz.U. nr 1 z 1995 r.).

3. Ustawa z dnia 28 czerwca 1996 r. o zmianie niektórych ustaw o zaopatrzeniu emerytalnym i o ubezpieczeniu społeczny (Dz.U. nr 100).

4. Ustawa z dnia 27 sierpnia 1997 r. o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnieniu osób niepełnosprawnych (Dz.U. nr 123, z późn. zmianami).

5. Karta Praw Osób Niepełnosprawnych (M. P. nr 50 z 1997 r.)

6. Rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z dnia 24 kwietnia 1998 r. w sprawie szczegółowych zasad udzielania zwolnień od pracy osobom o znacznym lub umiarkowanym stopniu niepełnosprawności w celu uczestniczenia w turnusie rehabilitacyjnym (Dz.U. nr 55).

7. Rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z dnia 25 czerwca 1998 r. w sprawie trybu i szczegółowych zasad postępowania dotyczącego zwrotu ze środków Państwowego Funduszu Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych kosztów poniesionych przez pracodawców w związku z zatrudnianiem osób niepełnosprawnych (Dz.U. nr 86).

8. Rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z dnia 20 lipca 1&58 r. w sprawie szczegółowych zasad wypłacania subwencji 76 środków Państwowego Funduszu Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych prowadzącym zakłady pracy chronionej, w związku z zatrudnianiem osób niepełnosprawnych (Dz.U. nr 98).

9. Rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z dnia 26 sierpnia 1998 r. w sprawie szczegółowych zasad tworzenia, działania i finansowania warsztatów terapii zajęciowej (Dz.U. nr. 118)

10. Rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z dnia 12 października 1998 r. zmieniające rozporządzenie w sprawie rodzajów schorzeń uzasadniających obniżenie wskaźnika zatrudnienia osób niepełnosprawnych oraz sposobu jego obniżania (Dz.U. nr 127).

11. Rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z dnia 31 grudnia 1998 r. w sprawie zakładowego funduszu rehabilitacji osób niepełnosprawnych (Dz.U. nr 3 z 1999 r.)

12. Rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z dnia 21 stycznia 1999 r. w sprawie szczegółowych zasad orzekania o stopniu niepełnosprawności, trybu postępowania przy orzekaniu oraz zakresu, składu i sposobu działania zespołów orzekających, a także jednolitego wzoru legitymacji dokumentującej niepełnosprawność oraz organów uprawnionych do jej wystawiania (Dz.U. nr 9).

BIBLIOGRAFIA

Borowski T. i Sączek B.: Zatrudnienie i rehabilitacja osób z rozpoznaniem schizofrenii w spółdzielniach inwalidów. Zakład Wydawnictw CRS. Warszawa 1980.

Cutler S.J: The Totally Deaf, the Deafned, the Hard-of-Hearing Signer w: Educational and Psychological Aspects of Deafness, Charries C. Tho-mas Publisher. Springfieid 1974

Czacharowska A.: Podstawowe umiejętności doradcze - doradztwo indywidualne, w: Zeszyty informacyjno-metodyczne doradcy zawodowego nr 3. Urząd Pracy, Warszawa 1994.

Czarnul E.: Informacja zawodowa w pracy doradcy, w: Zeszyty informacyjno-metodyczne doradcy zawodowego nr 3. Urząd Pracy, Warszawa 1994. Employment of Disabled Persons, Manuał on Selective Placement. Inter-national Labour Organisation, Geneve 1984. Encyklopedyczny słownik rehabilitacji. PZWL, Warszawa 1986. Getting hired. A Guide for Job-Seekers Who Face Barriers in Employment. International Labour Office. Geneva 1995. Hulek A.: Teoria i praktyka rehabilitacji inwalidów. PZWL, Warszawa 1969. Hulek A.: Możliwości pracy inwalidów. Biuletyn Opiekuna Społecznego nr 3,1970.

International CIassification o f Impairments, Disabilities and Handicaps. Worid Health Organisation, Geneva 1980. Jakubowska T. i Kuran Wł.: Osoby z zaburzeniami neurologicznymi, w: Szczepankowska B. i Ostrowska A. (red): Problem niepełnosprawności w poradnictwie zawodowym. Zeszyt informacyjno-metodyczny nr 10. Krajowy Urząd Pracy, Warszawa 1998.

Jakubowski S.: Pomoce techniczne dla osób z niepełnosprawnym narządem wzroku, w: Pomoce Techniczne dla Osób Niepełnosprawnych. CN-BS l, Warszawa 1994.

Kuran Wł.: Padaczka, w: Encyklopedyczny słownik rehabilitacji. PZWL, Warszawa 1986.

Kurkus-Rozowska B.: Ocena możliwości psychofizycznych osób niepełnosprawnych w celu ich optymalnego zatrudnienia, w: Szczepankowska B. i Ostrowska A. (red.): Problem niepełnosprawności w poradnictwie zawodowym. Zeszyt informacyjno-metodyczny nr 10. Krajowy Urząd Pracy 1998.

Legislation on the Rehabilitation of Disabled Persons. Strasbourg, 1993. CounciI of Europę.

17. Łuszczyński Cz.: ffo/a doradcy zawodowego w rehabilitacji inwalidów. ZB CZSI. Wydawnictwo Spółdzielcze, Warszawa 1982.

18. Majewski T.: Rehabilitacja zawodowa osób niepełnosprawnych. Zakład Badań, Centrum Badawczo-Rozwojowego Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych, Warszawa 1995.

19. Meder J.: Zaburzenia psychiczne w aspekcie poradnictwa zawodowego. w: Problemy Rehabilitacji Społecznej i Zawodowej nr 3, 1996.

20. Meder J. '.Osoby z zaburzeniami psychicznymi, w: Szczepankowska B. i Ostrowska A. (red.): Problem niepełnosprawności w poradnictwie zawodowym. Zeszyt informacyjno-metodyczny nr 10. Krajowy Urząd Pracy 1998.

21. Mrugalska K.: Specyficzne problemy i stan rehabilitacji ludzi z upośledzeniem umysłowym, w: Kiwerski J., Ostrowska A.(red.): Stan rehabilitacji i potrzeby rehabilitacyjne osób o poszczególnych rodzajach niepełnosprawności. IFIS PAN, Warszawa 1994.

22. Mrugalska K.: Orientacja zawodowa oraz poradnictwo i szkolenie zawodowe dla osób z upośledzeniem umysłowym, w: Problemy Rehabilitacji Społecznej i Zawodowej nr 4, 1996.

23. Mrugalska K.: Osoby z upośledzeniem umysłowym, w: Szczepankowska B. i Ostrowska A. (red.): Problem niepełnosprawności w poradnictwie zawodowym. Zeszyt informacyjno-metodyczny nr 10. Krajowy Urząd Pracy 1998.

24. Niesiołowski Z.: Charakterystyka zawodów najbardziej dostępnych dla niewidomych w Polsce. Przegląd Tyfiologiczny nr 1-2, PZN, 1990.

25. O reformie. Ministerstwo Edukacji Narodowej, Biblioteka Reformy nr 2, 1998.

26. O szkolnictwie zawodowym. Ministerstwo Edukacji Narodowej, Biblioteka Reformy nr 3,1999.

27. Pańczyk J.: Kształcenie zawodowe lekko upośledzonych umysłowo w świetle taryfikatorów zawodowych - wymagań na stanowiskach pracy. WSPS, Warszawa 1992.

28. Pańczyk J.: Profile kształcenia zawodowego młodzieży niepełnosprawnej, w: Niepełnosprawni na rynku pracy. Ośrodek Informacji i Dokumentacji Rady Europy. Biuletyn nr 4, 1997.

29. Perry D.A.: Getting hired. International Labour Office, Genewa 1995.

30. Piasecki M., Besowski S. i Czech R.: Społeczny model niepełnosprawności, w: Problemy Rehabilitacji Społecznej i Zawodowej nr 1 z 1998.

31. Samoy E.: Sheltered Employment in the European Communities. KU-Leuven 1992.

32. Samoy E., Waterplas L.: Sheltered Employment in Five Member States of the CounciI of Europę: Austria, Finland, Norway, Sweden and Switzerland. CounciI of Europę, Strasbourg 1997.

33. Sekuradzki A. i Mrugalska K.: Zakład aktywności zawodowej jako forma zatrudnienia, w: Problemy Rehabilitacji Społecznej i Zawodowej nr 1,1997.

34. Szczepankowski B.: Pomoce techniczne dla osób z niepełnosprawnym narządem słuchu, w: Pomoce Techniczne dla Osób Niepełnosprawnych. CN-BSI, Warszawa 1994.

35. Szczepankowski B.: Osoby z uszkodzonym słuchem, w: Szczepankow-ska B. i Ostrowska A. (red.): Problem niepełnosprawności w poradnictwie zawodowym. Zeszyt informacyjno-metodyczny nr 10. Krajowy Urząd Pracy 1998.

36. Thornton P. and Lunt N.: Employment Policies for Disabled People in Eighteen Countries: A Review. Social Policy Research Unit, University of York, 1997.

37. Tyłka J.: Osoby z chorobami układu krążenia, w: Szczepankowska B. i Ostrowska A. (red.): Problem niepełnosprawności w poradnictwie zawodowym. Zeszyt informacyjno-metodyczny nr 10. Krajowy Urząd Pracy 1998.

163

---