Uniwersytet Jagielloński

Collegium Medicum

Wydział Nauk o Zdrowiu

Patologia życia rodzinnego.

Kierunek: Ratownictwo Medyczne Mucha Grzegorz

Kraków, 29.05.2008r.

1. Pojęcie rodziny.

Pierwszym, naturalnym i podstawowym środowiskiem wychowawczym jest rodzina.
Rodzina jest podstawową jednostką, komórką która odgrywa główną i doniosłą rolę w życiu człowieka. Powszechnie przez jej pojęcie rozumie się parę małżeńską i jej dzieci, którzy zamieszkują pod wspólnym dachem i prowadzą wspólne gospodarstwo domowe.
Rodzina jest grupą złożoną z osób powiązanych ze sobą stosunkiem społecznym, pokrewieństwem bądź również adopcją. Spełnia ona dwie podstawowe role w życiu człowieka. Zapewnia ciągłość biologiczną i ją utrzymuje poprzez rozmnażanie oraz dba o ciągłość kulturową, przekazuje dziedzictwo w jego zasadniczej postaci. Nadaje również pozycje społeczne, dba o zaspokojenie potrzeb emocjonalnych w tym bezpieczeństwa i staje się instytucją kontroli społecznej. Wzajemne stosunki między członkami rodziny są określone poprzez tradycję przekazaną wychowaniem, przez prawo, nakazy natury moralnej bądź religijnej, wzajemne uczucia i postawy członków rodziny.
Jej stosunki nastawione są na realizacje potrzeb jednostki, opartą na kontaktach bezpośrednich. Jest to grupa niedobrowolna, przypisana, z którą szczególnie mocno identyfikują się dzieci.

Nie zawsze jednak środowisko to spełnia należycie swoje podstawowe funkcje wobec dzieci.
Nie dla wszystkich dom rodzinny jest miejscem pełnym ciepła, miłości i bezpieczeństwa. Wiele dzieci jest krzywdzonych przez tych, których najbardziej kochają - własnych rodziców. Rodzina może wspierać lub ograniczać procesy adaptacji młodego człowieka do życia w społeczeństwie. Dezorganizacja tej, najważniejszej grupy społecznej powoduje, że staje się ona niewydolna wychowawczo. Przyczyny dezorganizacji mogą być bardzo różne: alkoholizm, narkomania, załamania osobowościowe, warunki ekonomiczne i wiele innych.

1. Funkcje i typy rodziny.

Funkcje rodziny są ściśle związane z jej strukturą. Współzależność członków, wzajemne ich oddziaływanie na siebie, układ ról pełnionych w tej grupie społecznej, wszystko to wpływa na pełnienie pewnych funkcji. Rodzina jest, instytucją realizującą podstawowe funkcje społeczne, to znaczy takie, bez których nie można sobie wyobrazić istnienia i funkcjonowania społeczeństwa. Każda grupa społeczna w tym i rodzina, posiada istotną cechę, mianowicie realizuje pewne, specyficzne dla niej zadania.

Wyróżnić możemy cztery podstawowe funkcje rodziny:

1.) Prokreacyjna

2.) Społeczna

3.) Kulturowa

4.) Gospodarcza

Funkcja prokreacyjna wiąże się z przedłużeniem życia gatunku. To zadanie jest najprostszym i najmilej spełnianym obowiązkiem jakie posiada rodzina jako grupa społeczna.

Funkcja społeczna polega na pielęgnowaniu, zaspokajaniu potrzeb emocjonalnych jej członków, zapewnieniu im odpowiedniego wychowania i startu życiowego .Te zadania należą do najtrudniejszych. Wiążą się z wieloma wyrzeczeniami ze strony rodziców, ale także pozostałych członków rodziny.

Funkcja kulturowa niesie ze sobą obowiązek sprawowania pieczy nad życiem członków rodziny, ich rozwojem duchowym, naukowym, troską nad zdrowiem, a także podaniem ręki w razie życiowych problemów.

Funkcja gospodarcza niesie za sobą obowiązek zabezpieczenia odpowiednich warunków godnego życia (prowadzenie gospodarstwa rodzinnego) i zaspokajania codziennych potrzeb członków rodziny.

Na sytuację w rodzinie ma też wpływ typ rodziny.

Typy rodzin :

Rodzina pełna - Prawidłowa atmosfera wychowawcza, w której układ stosunków między ojcem i matką staje się pierwszym wzorem zachowań dla dzieci.

*rodzina pełna - mama , tata + dzieci

Rodzina niepełna - jedno z rodziców + dzieci W takiej rodzinie dość często pojawiają się trudności wychowawcze związane przede wszystkim ze zwiększonymi, bo sprawowanymi przez jedną osobę obowiązkami rodzicielskimi, a także z brakiem normalnej atmosfery wychowawczej.

Rodzina rozbita - Niepełna w wyniku rozwodu –pojawiają się trudności wychowawcze jak w rodzinie niepełnej.

Rodzina skłócona - O nieprawidłowej atmosferze współżycia z powodu nieporozumień i kłótni współmałżonków.

Rodzina zrekonstruowana - Uzupełniona w wyniku nowego związku małżeńskiego osamotnionego współmałżonka.

1. Wpływ rodziny na kształtowanie się osobowości dziecka

Proces przystosowania się w rodzinie do życia społecznego znajduje wyraz w przejmowaniu od dorosłych zachowań potrzebnych do pozytywnego wejścia w kontakty z rówieśnikami i ludźmi starszymi. Dzieciom bardzo się podoba okazywanie gestów szacunku i miłości w rodzinie. Wiedzą wtedy, że w domu wszystko jest w porządku. Uczą się pierwszych ról społecznych. A będą one coraz bardziej różnorodne w miarę upływu lat. Młodzi mają czas na nabycie umiejętności podejmowania wspólnych przedsięwzięć. Uczą się jak mają traktować innych. Muszą nauczyć się od rodziców akceptowanych przez nich norm moralnych i wzorów kulturowych. „Wychowanie rodzinne tworzy główny zrąb przyszłej osobowości dziecka.” Dziecko jest świetnym obserwatorem, i choć nie rozumie tego wszystkiego co się koło niego dzieje, nie rozumie istoty tej wspólnoty, to doskonale ją przeżywa. Człowiek umotywowany przez przeżycie dobra myśli o dobru, stara się je poznać i coś dla tego dobra zrobić. Najpierw razem z rodzicami, a potem samodzielnie. Receptę na piękne rodzicielstwo podaje „autorytet naszych czasów” Jan Paweł II w „Liście do rodzin”: „Naród prawdziwie suwerenny i duchowo mocny jest zawsze złożony z mocnych rodzin: rodzin świadomych swego powołania i posłannictwa w dziejach.”

Istotny problem dla rodziny, zaczyna się wtedy, gdy dzieci przejmują od swoich rodziców negatywne zachowania, które są wynikiem wielu złożonych procesów. Dotyczy to nie tylko dzieci ale poszczególnych członków rodzinny. Jeśli w danej rodzinie pojawia się problem (alkoholizm, narkomania, zaburzeń osobowości, agresja skierowana na członków rodzinny itp.) wówczas cała rodzinna poprzez łańcuch interakcji zostaje tym problemem dotknięta. Jedni na zasadzie kata inni ofiary.

1. Pojęcie patologii

Początkowo termin patologia (z grec. pathos - cierpienie, logos - nauka) był używany w medycynie, a dopiero w końcu XIX wieku zaczęto odnosić go do zjawisk społecznych. Od końca XIX wieku po­wstało wiele definicji patologii społecznej.

Słownik języka polskiego opisuje iż, patologię społeczną stanowią „zjawiska społecznego zachowania się jedno­stek i określonych grup społecznych sprzeczne z wartościami danej kultury.”

Według Podgóreckiego patologia społeczna jest to ten rodzaj zdarzenia, ten typ instytucji, ten typ funkcjonowania jakiegoś systemu społecznego czy wreszcie ten rodzaj struktury jakiegoś systemu społecznego, który pozostaje w zasadniczej, nie dającej się pogodzić sprzeczności ze światopoglądowymi wartościami przyjętymi w danej grupie społecznej

Tak więc przez patologię rozumiemy taki typ zachowań ludzkich, który wynika z naruszenia wzorów społecznych obo­wiązujących w danych społecznościach lub społeczeństwach, wówczas pa­tologia i jej synonim dewiacja znaczą to samo. Należą do nich te same zjawiska indywidualne lub grupowe społecznie niebezpieczne: samobój­stwa i próby samobójcze, zabójstwa, kradzieże, napady rabunkowe i włama­nia, alkoholizm, narkomania, prostytucja itp.

1. Rodzaje patologii.

Jedna z najczęściej występujących patologii w rodzinie jest przemoc. Przemoc w rodzinie to zamierzone, wykorzystujące przewagę sił działanie przeciw członkowi rodziny, naruszające prawa i dobra osobiste, powodujące cierpienie i szkody. Objawia się w czterech wymiarach: przemocy fizycznej, psychicznej, seksualnej oraz przez zaniedbanie. Przemoc w rodzinie jest przestępstwem! Art. 207 §1 k.k. mowi: znęcanie się fizyczne lub psychicznie nad osobą najbliższą lub nad inną osobą pozostającą w stałym lub przemijającym stosunku zależności od sprawcy albo nad małoletnim lub osobą nieporadną ze względu na jej stan psychiczny lub fizyczny - podlega karze pozbawienia wolności od 3 miesięcy do 5 lat.

Najbardziej na przemoc w rodzinie narażone są dzieci. Ze względu na swoja „kruchość” i brak możliwości obrony to właśnie one cierpią najbardziej.

Niestety w Polsce psychiczne i fizyczne znęcanie się nad dziećmi jest zjawiskiem powszechnym. 250 dzieci na każde 100 tys. Jest maltretowane, 60% dorosłych stosuje wobec najmłodszych kary fizyczne, 14% przyznaje, że w ciągu ostatniego roku sprawiło dziecku „porządne lanie”, a 33% rodziców dotkliwie bije dzieci do 6 roku życia.

Obecnie przez przemoc wobec dziecka rozumie się każde zamierzone lub niezamierzone działanie osoby dorosłej, instytucji, społeczeństwa lub państwa, które ujemnie wpływa na zdrowie, rozwój fizyczny lub psycho-społeczny.
Przemoc fizyczna obejmuje wszelkiego rodzaju agresywne zachowania odnoszące się do ciała dziecka. Zarówno będą to „klapsy”, szarpanie, popychanie, kopanie, na maltretowaniu i katowaniu skończywszy. Przemocy psychicznej towarzyszą przekleństwa, obelgi, odrzucenie, nadmierne wymagania nie mające odzwierciedlenia z możliwościami rozwojowymi dziecka. Przez nadużycia seksualne rozumiemy wciąganie dziecka w sferę aktywności seksualnej nieadekwatnej do jego etapu rozwojowego, którego nie rozumie i nie potrafi się przeciwstawić. Zaniedbywanie dziecka może obejmować zarówno sferę psychiczną, jak i fizyczną i definiowane jest jako niezaspokajanie potrzeb dziecka bez których nie ma możliwości prawidłowego rozwoju - potrzeb związanych z odżywianiem, ubiorem, schronieniem, higieną, opieką medyczną, kształceniem, jak też z psychiką dziecka.

Wielu rodziców stosujących przemoc wobec własnych dzieci, w dzieciństwie doświadczyło tego problemu. Zmuszani do bezwzględnego posłuszeństwa, surowo karani, zaniedbywani, bez opieki, wykorzystywani seksualnie, powielają przemoc z pokolenia na pokolenie, przekazując to co wynieśli z własnego domu rodzinnego. Tłumione w dzieciństwie cierpienia i urazy niejednokrotnie odbijają się na najmłodszych członkach rodziny. Pomimo potępiania przemocy w obliczu trudnych sytuacji i kryzysów nie potrafią zapanować nad własna agresją, którą później kierują na dzieci.

Często dzieci stanowią swojego rodzaju element w rozgrywkach pomiędzy rodzicami. Podczas konfliktów i sporów stosują rozmaite taktyki by zapewnić sobie ich posłuszeństwo i zdyscyplinowanie. Szczególnie podczas rozwodów kiedy to dzieci pozostają same z własna tragedią po odejściu jednego z rodziców, bądź stają się przedmiotem ich agresji. Bywa że dzieci które znajdują się w tak zwanych związkach pozamałżeńskich są bite, poniżane, znieważane czy też obciążane nieludzką pracą. Również zbyt wygórowane oczekiwania rodziców wobec dziecka stają się przyczyną jego krytyki, narzucania własnych ideałów, których nie spełnienie przez dziecko jest surowo karane.

Seksualne wykorzystywanie dziecka jest najbardziej odrażającą i szkodliwą - ze względu na następstwa, jakie powoduje - formą przemocy. Jest to wciąganie dziecka w sferę aktywności seksualnej nieadekwatnej do jego etapu rozwojowego, w sferę działań, których dziecko nie rozumie i nie jest w stanie zaakceptować, i które naruszają jednocześnie normy prawne i społeczne. Dziecko jest w takich przypadkach traktowane jako obiekt seksualny, którym dorosły posługuje się w celu zaspokojenia własnych potrzeb.

Definicja tej przemocy wobec dziecka brzmi następująco: ”wykorzystywanie seksualne dziecka to włączanie dziecka w aktywność seksualną, której nie jest ono w stanie w pełni zrozumieć i udzielić na nią świadomej zgody i/lub, na którą nie jest dojrzałe rozwojowo i nie może zgodzić się w ważny sposób i/lub, która jest nie zgodna z normami prawnymi lub obyczajowymi danego społeczeństwa. Z wykorzystywaniem seksualnym mamy do czynienia, gdy taka aktywność wystąpi pomiędzy dzieckiem, a dorosłym lub dzieckiem, a innym dzieckiem, jeśli te osoby ze względu na wiek bądź stopień rozwoju pozostają w relacji opieki, zależności, władzy. Celem takiej aktywności jest zaspokajanie potrzeb innej osoby” .

U dzieci dotkniętych przemocą można zaobserwować takie objawy jak:
-bóle głowy i brzucha,
-wysypki alergiczne o nieustalonej etiologii,
-spowolnienie i zahamowanie rozwoju fizycznego,
-zaburzenie snu,
-zaburzenia łaknienia,
Objawy psychosomatyczne dają o sobie znać w postaci zaburzeń emocjonalnych w bliższej lub dalszej perspektywie czasowej.

W rodzinach w których występuje alkoholizm jednego lub obojga rodziców często dochodzi do eskalacji przemocy. Alkohol bowiem powoduje zahamowanie jakichkolwiek norm moralnych i etycznych, zmianom ulega psychika alkoholika który nie ma kontroli nad własnym zachowaniem i postępowaniem. Właśnie w takich rodzinach dochodzi do najcięższego maltretowania dzieci. Co jakiś czas dowiadujemy się z prasy czy telewizji o kolejnych dzieciach skatowanych na śmierć przez pijanych rodziców, bądź dotkliwie pobitych i zaniedbanych.

Pijany mąż podnosi rękę nie tylko na dzieci ale i żonę która również staje się ofiarom. Do najczęstszych zachowań przemocy fizycznej wobec kobiet zaliczamy: bicie, duszenie, kopanie czy gwałty. Równie niebezpieczna i bolesna jest przemoc psychiczna, znieważanie, poniżanie godności drugiej osoby itp. Kobiety żyjąc w strachu przed swym oprawcą ukrywają to co je spotyka a wręcz okłamują same siebie że to już więcej się nie powtórzy, że będzie lepiej. Bowiem przemoc objawia się w tzw. cyklu przemocy.

W pierwszej fazie następuje wzrost napięcia, pomimo prób jego łagodzenia. W drugiej dochodzi do ataku gdzie napięcie osiąga punkt krytyczny. W trzeciej zaś fazie, czyli okresie „miodowego miesiąca” oprawca, stara się wynagrodzić wyrządzoną prze siebie krzywdę. I tak do kolejnego ataku. Z przeprowadzonych badań wynika że to kobiety sześciokrotnie częściej wymagają ambulatoryjnej opieki medycznej po rodzinnych kłótniach.

W naszym kraju występuje problem ekonomiczny, który wiąże się nierozerwalnie z przemocą domową. Mąż, tyran często nawet, gdy zostanie mu udowodnione stosowanie przemocy wśród najbliższy, żyje z ofiarami pod jednym dachem. Kobieta nie opuszcza domu, ponieważ nie ma gdzie zamieszkać. Często jest uzależniona również finansowo od swojego oprawcy, on jako jedyny w domu ma dochody. Kobieta mimo tego, iż jest ofiarą boi się samotności, jest przekonana, że sama nie poradzi sobie z utrzymaniem dzieci oraz siebie i przyzwala na stosowanie przemocy. Wierzy naiwnie, że przyjdzie czas, kiedy mężczyzna się zmieni.

Uwagę zwraca także przemoc stosowana wobec osób starszych. Spowodowana może być zależnością ofiary od oprawcy bądź odwrotnie, oprawcy od ofiary. Ten rodzaj przemocy najczęściej stosują dorosłe dzieci bądź osoby z rodziny. Jest często wynikiem, bezrobocia, alkoholizmu, zaburzeń psychicznych, środków odurzających. Z powodu swego niedołęstwa, choroby czy innych ograniczeń osoby starsze nie mają wpływu na swój los, zdani na łaskę i niełaskę najbliższych. Znęcanie się nad starszymi można sprowadzić do tych samych schematów, co przemoc wobec dzieci i kobiet. Ale dręczenie starszych ludzi przybiera czasem specyficzną formę. Może być to zaniedbanie (zła opieka sanitarna, nieodpowiednia higiena itp.) albo nadużycie ekonomiczne – przywłaszczenie dóbr, wpływanie na treść testamentu, by zdobyć spadek.

Wyróżnia się następujące formy tego zjawiska:

- bezpośrednia przemoc fizyczna (bicie, potrząsanie, szczypanie, stosowanie fizycznych środków przymusu, mechaniczne ograniczenie możliwości poruszania się, pozbawienie urządzeń wspomagających poruszanie się itp.);

— pośrednia przemoc fizyczna (nieuzasadnione podawanie lekarstw, na przykład w celu uspokojenia itp.);

— molestowanie seksualne (naruszenie indywidualnej granicy wstydu, zmuszanie do kontaktów intymnych itp.);

— przemoc emocjonalna lub psychiczna (agresja werbalna, lekceważenie lub ignorowanie, emocjonalny chłód, izolacja społeczna, grożenie przemocą fizyczną lub inną oraz inne groźby, znieważanie, upokarzanie itp.);

— wykorzystywanie finansowe lub materialne (nieuprawnione dysponowanie majątkiem, sprzedaż nieruchomości bez uzgodnienia, nakłanianie lub zmuszanie do przekazywania środków pieniężnych, kradzież środków pieniężnych i innych

przedmiotów wartościowych lub ich wymuszanie, osoby starsze jako grupa docelowa dla naciągaczy itp.);

— zaniedbanie (niezapewnianie niezbędnej codziennej pomocy, zaopatrzenia w środki higieniczne i inne, w szczególności w jedzenie i napoje aż po sytuacje dopuszczenia do powstania odleżyn wskutek niedostatecznej opieki w trakcie obłożnej choroby itp.);

— grożenie porzuceniem lub umieszczeniem w domu opieki;

— nadużycia w formie zmuszania

Niestety problem ten dotyczy wciąż bardzo dużej grupy osób. Często schorowani, bez radni wstydzą się tego co ich spotyka, niejednokrotnie wolą spędzić resztę swoich dni w domach opieki niż być poniżanymi i zaniedbywanymi.

Kolejnym niepokojącym zjawiskiem o tendencji wzrostowej, występującej w rodzinach jest przestępczość nieletnich.

Przestępczość nieletnich jest wypadkową wielu czynników, takich jak:

• kryzysu w rodzinie (rozluźnienie więzi rodzinnych, niewydolność wychowawcza, niekorzystne wzorce osobowe – alkoholizm, narkomania)

• niepowodzeń szkolnych (brak zainteresowań i miejsc do ich rozwijania, zagospodarowania wolnego czasu)

• zagrożeń wynikających z alkoholizmu, narkomanii, przynależności do nieformalnych grup młodzieżowych

Jak wiemy to właśnie rodzina jest tą podstawową jednostką w której młody człowiek uczy się przystosowania do społeczeństwa, nabiera wartości i nawyków, poznaje to co dla niego dobre i to czego powinie unikać w przyszłym dorosłym życiu.

Nie dzieje się tak wówczas gdy obraz rodziny staję się wypaczony. W domu gdzie dzieci są maltretowane, gdzie widzą znęcanie się nad matką, pijanego ojca bądź doświadczają narkomani, wcześniej czy później pojawiają się problemy z prawem – przestępczość.

Wśród wielu elementów determinujących przestępczość nieletnich wymienić należy takie jak:

• chęć zdobycia pieniędzy lub innych korzyści materialnych

• zaimponowanie innym

• namowa kolegów lub dorosłych osób

• chęć przebywania i realizowania się w grupach nieformalnych

• powielanie wzorców i zachowań, mających swoje źródło w domu rodzinnym, bądź lansowanych w środkach masowego przekazu, scen przemocy, okrucieństwa, agresji, gwałtu

• poczucie bezkarności za wcześniejsze czyny oraz poszukiwanie akceptacji, nie mogących znaleźć oparcia i poczucia bezpieczeństwa wśród rodziców lub opiekunów.

Wówczas gdy rodzina nie jest w stanie zaspokoić potrzeb dziecka, gdzie nie ma wzorów do naśladowania, szuka ono innych grup do których mogłoby przynależeć. Początkowo taką grupą stają się dzieci wywodzące się z podobnych rodzin. Pozostawieni sami sobie wychowują się na ulicy. Wówczas dochodzi do kradzieży, pobić, włamań, rozbojów, oraz w najgorszym przypadku do zabójstw czy samobójstw.

Takie dzieci już w szkołach przejawiają dużą agresję, sytuację w domu odreagowują wyżywając się na młodszych dzieciach, zastraszając, okradając itp. Ulegają pogorszeniu ich wyniki w nauce i zachowaniu.

Coraz większy niepokój budzi występowanie wśród dzieci i młodzieży zjawisk patologicznych takich jak:

• alkoholizm

• narkomania

• prostytucja

Po alkohol sięgają coraz to młodsze dzieci, niektóre z chęci poznania tego co zabronione inne pod namową środowiska a jeszcze inne swój pierwszy kieliszek wypiły w domu podczas libacji rodziców.

Dzieci z rodzin patologicznych stają się bardzo łatwym łupem dla dilerów narkotykowych, którzy wciągają je w ten brutalny świat. Początkowo oferując oderwanie się od problemów rzeczywistości

, przyjemność, zabawę a później czynią z nich swoich „przedstawicieli” w szkołach bądź na podwórkach.

Podobna sytuacja ma miejsce w wypadku prostytucji nieletnich. Młode dziewczyny uciekające z domów z różnych powodów trafiają na ulice gdzie stają się obiektem zainteresowania marginesu społecznego, światka przestępczego czy dewiantów. Ci w zamian za opiekę, schronienie, prezenty oczekują pełnego oddania się im, niejednokrotnie wymuszając to gwałtem bądź szantażem.

Bardzo duży wpływ na występowanie patologii w rodzinach ma bezrobocie.

Bezrobocie nie tylko samo jest problemem społecznym, ale leży także u podstaw wielu innych kwestii społecznych. I tak np. szczególnie długotrwałe bezrobocie związane jest z obniżeniem standardu materialnego życia nie tylko samego bezrobotnego, ale i całej jego rodziny. Stąd bardzo często obszary długotrwałego bezrobocia pokrywają się w danym społeczeństwie z obszarami ubóstwa. To z kolei może powodować rozprzestrzenianie się rozmaitych patologii społecznych, rozpad rodziny obniżenie zdrowotności społeczeństwa. Nawet krótkotrwały okres bezrobocia nie pozostaje bez wpływu na kondycję psychiczną osób dotkniętych tym problemem.

1. Podsumowanie

Ludzkość nie wypracowała dotychczas innej instytucji, która równie skutecznie modelowałaby jednostkę. Mimo, iż rodzina może być nośnikiem bólu, cierpienia, źródłem nieszczęść, (gdy jej funkcjonowanie ulega zakłóceniu) należy uważać rodzinę za godną szacunku, ochrony i objęcia wsparciem. Miłość małżeńska i rodzicielska posiada zdolności leczenia ran. Potwierdziły to badania przeprowadzone przez Z. Tyszkę z 1982 i 1991r. Rodzina szczególnie w Polsce zyskała w oczach ludzi na wartości. Ankietowani bez względu na swój status społeczny i wykształcenie w ramach swojego systemu wartości na pierwszym miejscu umieszczali rodzinę.

Bibliografia.

A. Podgórecki, Zagadnienia patologii społecznej, Warszawa 1976,

Badura-Madej W., Wybrane zagadnienia interwencji kryzysowej. Warszawa 1996,

Czesław Banach Pedagodzy o oświacie i wychowaniu . WSIP W- wa 1989,

Deklaracja z Toronto w sprawie globalnego przeciwdziałania znęcaniu się nad osobami starszymi. (2008),

F. Adamski, Socjologia małżeństwa i rodziny. Warszawa 1984

Jan Paweł II List do rodzin. 17

Lipowska-Teutsch A., Rodzina a przemoc. Warszawa 1993

Organizacja Zdrowia (WHO), Genewa.

Raport z konsultacji w sprawie zapobiegania krzywdzeniu dzieci. (1999),

T. Grudniewski, Funkcje społeczne i struktura rodziny, Wychowanie na co dzień, 1999,