Opieka (tutela) i kuratela
Powołanie opiekuna
Opiece podlegali:
Niedojrzali sui iuris, zarówno mężczyźni jak i kobiety – tutela impuberum
Dojrzałe kobiety sui iuris – tutela mulierum
Powołanie opiekuna mogło nastąpić w testamencie (tutela testamentaria), w ściśle określonej formie, imperatywnymi słowami.
Jeśli ojciec nie wyznaczył, dla swoich niedojrzałych dzieci lub dla żony in manum, tutora to opiekę sprawowali najbliżsi krewni agnacyjni, lub (w przypadku ich braku) gentyle, czyli członkowie rodu.
Jeśli ojciec nie wyznaczył opiekuna w testamencie i brak było krewnych, tutora wyznaczał pretor (tutela dativa). Czynił to: praetor urbanus, namiestnik prowincji lub praetor tutelaris (specjalny urząd powołany w późniejszym czasie).
Opiekunowie sprawowali pieczę nad osobą podopiecznego (pupil), jak i nad jego majątkiem.
Tutela impuberum
Tutor impuberis: zarządzał majątkiem pupila i uczył go jak prowadzić sprawy majątkowe.
Pupil po ukończeniu 7 lat mógł sam podejmować akty przysparzające (prowadzące do powiększenia majątku, polepszające jego sytuację).
W przypadku czynności rozporządzających i zobowiązujących (uszczuplenie majątku) tutor powinien dokonać interpositio autocriatis (przyzwolenie na zawarcie czynności przez pupila).
Opieka gasła po osiągnięciu przez pupila dojrzałości tutor rozlicza się ze swojej działalności finansowej byłemu podopiecznemu
W chwili śmierci i capitis deminutio
czy to tutora, czy pupila
Niewłaściwe sprawowanie opieki nad podopiecznymi: tutorowie mogli być pociągnięci do odpowiedzialności przy pomocy skarg o charakterze karnym:
skarga popularna accusatio suspecti tutoris (mógł ją wytoczyć każdy zainteresowany).
Cel: odsunięcie tutora testamentowego od opieki (ściągało na tutora infamię).
actio rationibus disrahendis (wytaczał pupil po osiągnięciu dojrzałości) – przeciw opiekunowi ustawowemu, który rozmyślnie sprzeniewierzył majątek (niewłaściwe rozliczenie rachunków). Skarga o podwójną wartość (in dublum) tego sprzeniewierzonego majątku.
actio tutelae (późniejszy okres, po 210pne) skarga infamująca, którą tak były podopieczny, jak i opiekun dochodzili swych roszczeń.
Tutela mulierum (opieka nad kobietami)
Niezbędna we wczesnym okresie, ze względu na: wykluczenie kobiet z udziału w procesie legisakcyjnym i w czynnościach formalnych.
Z biegiem czasu, na skutek: uproszczenia obrotu prawnego, rozwoju procesu formułkowego, wzrastającej samodzielności kobiet w życiu społecznym, tutela mulierum stała się przeżytkiem.
Dojrzała kobieta sui iuris zarządzała swoim majątkiem sama.
Współudział opiekuna (udzielenie interpositio auctoritatis tutoris) potrzebny np. do: wyzwolenia niewolnika, testamentu, mancypacji, zaciągnięcia zobowiązania o wielkiej wadze.
Tutela mulierum ulegała osłabieniu już od czasów republiki tutoris optio – możliwość wyboru opiekuna przez żonę na mocy odpowiedniego sformułowania w testamencie przez zmarłego męża.
Akt znoszący opiekę nad kobietami: ius trium liberorum (od Augusta) – kobieta, która urodziła troje dzieci (wyzwolenica czworo) pozbywała się opiekuna. Przywilej ten rozszerzył później cesarz Klaudiusz na kobiety, które dostarczyły statków służących do przewozu zboża z Egiptu do Rzymu.
W późniejszym okresie pretor mógł nawet zmusić tutora do wyrażenia zgody (interpositio auctoritatis tutoris) na akt dokonywany przez kobietę.
Kuratela
Kurator – gdy należało zadbać nie o osobę, ale o majątek.
Najstarsze formy kurateli:
Cura furiosi – nad chorymi psychicznie
Cura prodigi – nad marnotrawcami
Na początku o podjęciu kroków w celu ustanowienia kurateli decydowała rada familijna.
W późniejszym okresie: pretor, prefekt Rzymu i namiestnik prowincji przeprowadzali postępowanie (cognitio) zakończone dekretem pozbawiającym chorego, czy marnotrawcę zarządu majątkiem
i wyznaczali kuratora.
Kuratorzy – najbliżsi krewni agnacyjni lub kognicyjni (jako że dziedziczyli po chorym lub marnotrawcy zależało im na pomnożeniu majątku). Jeśli nie - kuratora powoływał pretor.
Rozwój obrotu gospodarczego: zaczęto otaczać ochroną prawną osoby dojrzałe, które nie ukończyły 25 roku życia (puberes minores vigniti quinque annis). W przypadku oszukania minora, każdy (actio popularis) mógł wnieść actio legis Laetoriae o ukaranie kontrahenta.
Pretor rozszerzył ochronę minorów poprzez udzielenie im zarzutu procesowego (exeptio) lub przywrócenia do stanu pierwotnego (restitutio in integrum).
W związku z rozszerzoną ochroną minorów bano się zawierać z nimi czynności prawnych, dlatego też minorzy prosili pretora o ustanowienie dla nich kuratora (curator minorium) – współuczestniczył on w danej czynności i udzielał przyzwolenia (consensus).
W przypadku udzielenia przyzwolenia minor nie mógł w przyszłości bronić exceptio ani występować o udzielenie restitutio in integrum.
Kurator ustanawiany przez magistraturę na wniosek minora: do podjęcia konkretnej czynności prawnej, do zarządu całym majątkiem (od Aureliusza).
Kurator nie miał interpositio auctoritatis tutoris, udzielał jedynie przyzwolenia (consensus), był traktowany jako zastępca, a minor mógł go pociągać do odpowiedzialności za pomocą actio negotiorum gestorum.
W późniejszym okresie pretor wyznaczał kuratora w związku z konkretnymi sprawami:
Dla strzeżenia nieobjętej masy spadkowej – curator hereditatis iacentis
Dla ochrony interesów dziecka poczętego – curator ventris
Do pomocy starcom, chorym lub ułomnym – curator debilium persona rum
Do załatwienia spraw osób nieobecnych – curator absentis