MORALNOŚĆ:

• łac. mors, moris – obyczaj

• zawiera to, co stanowi istotę dobra czynów i ich powinności moralnej, jak również osoby, która jest sprawcą czynów i podmiotem działania

Przez wartości moralne rozumieć będziemy ogólne wzorce, czyli ideały postępowania (np. sprawiedliwość, prawdomówność, obowiązkowość, miłość), które

• odnoszą się do gatunkowo określonych kategorii ludzkiego działania (np. oddawanie drugiemu co mu się należy, mówienie prawdy, wykonywanie nałożonych obowiązków, miłowanie człowieka),

• wyrażają wzorce doskonałości, odpowiadające tym działaniom i w nich się na zasadzie odwzorowania urzeczywistniają, ale

• urzeczywistniając się w nich równocześnie doskonalą człowieka jako osobę, nie zaś tylko jego partykularne uzdolnienia.

POJĘCIE CNOTY MORALNEJ

Cnoty moralne charakteryzują się przede wszystkim tym, że w swej konstytucji niejako zawierają rozumny charakter działania, a więc pełny udział rozumu i woli. Oprócz tego wyposażają człowieka w pewną łatwość, czyli stałą zdolność do spełniania określonych aktów. A wreszcie zwracają się zawsze w stronę dóbr moralnych, czyli wartości moralnych, i służą ich urzeczywistnieniu.

Ogół autorów tomistycznych uważa, że cnota moralna może być sprawnością zarówno rozumu, jak i woli, a więc obydwu władz duchowych człowieka. Wydaje się wszakże, że pogląd ten wymaga pewnej poprawki.

Sprawności rozumu nawet praktycznego, np. roztropność, nie nabierają cechy cnoty moralnej inaczej, jak tylko w tym stopniu, w jakim świadomie zostają przyporządkowane realizacji celów moralnie godziwych. Roztropność oddana na służbę działania moralnie złego, np. przy snuciu sprytnej intrygi, sama przekształca się w sprawność moralnie złą. Na tej podstawie można wysunąć twierdzenie, że cnoty moralne posiadają ostatecznie jeden tylko podmiot bliższy, którym jest wola człowieka. Uwzględnienie tej poprawki w definicji cnoty moralnej pozwoliłoby wyrazić ją krócej jako nabytą stałą zdolność woli człowieka do spełniania aktów moralnie dobrych.

Z treści podanego określenia wynika, że cnota moralna jest w pierwszym rzędzie stałą zdolnością woli człowieka, czyli sprawnością. To jest jej sens najbardziej podstawowy i zasadniczy. Mimo to zarówno w trakcie tych wykładów, jak i w wypowiedziach różnych autorów, zwłaszcza w Średniowieczu, mówi się o cnocie w innym jeszcze znaczeniu, mianowicie w znaczeniu obiektywnej wartości moralnej. Oznacza ona wtedy dobro moralne właściwe tym aktom, ku którym zwraca się określona sprawność moralna człowieka. W rozumieniu wszakże potocznym oraz przyjętym przez nas w aktualnych rozważaniach ten sens słowa cnota przesuwa się na dalszy plan. W gruncie rzeczy ten sens terminu "cnota" wyraża wartość moralną jako przedmiot cnoty, a nie samą cnotę jako sprawność.

ZASADNICZE PODZIAŁY CNÓT MORALNYCH

Cnoty naturalno-teologalne charakteryzują się tym, że ich bezpośrednim przedmiotem jest Bóg. W porządku naturalnym na tę grupę cnót składa się mądrość, usprawniająca człowieka do poznania Boga, miłość, nakazująca Go miłować jako najwyższe i nieskończone Dobro i Prawdę, nadzieja, uzbrajająca człowieka w pewność, że osiągnie Go jako swój cel ostateczny, a wreszcie religijność, dysponująca człowieka do oddawania Bogu należytej czci.

Cnoty etyczne odnoszą się do dóbr godziwych przygodnych. W tej kategorii wyróżnić należy pięć podstawowych gatunków cnót moralnych, a mianowicie roztropność, sprawiedliwość, opanowanie samego siebie, męstwo oraz miłość. Kryterium podziału cnót etycznych nie rysuje się zbyt wyraziście.

OGÓLNA CHARAKTERYSTYKA CNÓT KARDYNALNYCH

a) Roztropność (prudentia) określana bywa jako cnota uzdalniająca człowieka do kierowania się tym, czego umiar cnoty domaga się w poszczególnych aktach działania dobrego (recta ratio agibilium). Jest ona wyrazem duchowej dojrzałości działającego podmiotu, jego znajomości ludzi i spraw świata, umiejętności wyszukiwania w skomplikowanych sytuacjach życiowych zachowań optymalnych w granicach obowiązujących norm moralnych, elastycznej zdolności do usprawiedliwionego kompromisu, a równocześnie stanowczości w obronie nieprzekraczalnych granic moralności, jednym słowem w cnocie roztropności przejawia się ze szczególną siłą życiowa mądrość człowieka.

b) Sprawiedliwość (iustitia) oznacza cnotę usprawniającą człowieka do oddania każdemu, co mu się według miary słuszności należy.

Miarę słuszności określa obiektywny system uprawnień i obowiązków poszczególnych podmiotów moralnych, czyli porządek jurydyczny ukonstytuowany na gruncie podstawowych norm prawa naturalnego i pozytywnego. W tym też stopniu, w jakim porządek jurydyczny dokonuje rozdziału dóbr mających charakter rzeczowy, wymierny, sprawiedliwość implikuje sobie tylko właściwy umiar w przedmiocie ze strony rzeczy. Ponieważ zaś cnota sprawiedliwości ma za obiektywną normę porządek jurydyczny, przeto i jej normatywna struktura odpowiada strukturze tego porządku.

Odpowiednio do postawionej zasady wyznaczyć można gatunki cnoty sprawiedliwości, czyli jej części subiektywne, a więc sprawiedliwość zamienną, sprawiedliwość legalną, rozdzielczą, społeczną oraz sprawiedliwość m i ę d z y n a r o d o w ą.

c) Męstwo (tortitudo) określić można jako cnotę uzdalniającą człowieka do przezwyciężania trudności życiowych, zwłaszcza zaś niebezpieczeństwa śmierci.

Cnocie męstwa towarzyszą jako jej części integralne takie cnoty, jak stałość, cierpliwość, wielkoduszność. Szczytowym zaś przejawem męstwa jest męczeństwo poniesione w imię najwyższych religijnych ideałów.

d) Opanowanie siebie samego (wstrzemięźliwość, umiarkowanie wyraża cnotę uzdalniającą człowieka do opanowania siebie przy używaniu dóbr zmysłowych zgodnie z naturą rozumną człowieka).

Przedmiotem dalszym cnoty opanowania siebie są dobra zmysłowe, bliższym natomiast przyjemności związane z ich używaniem.

e) Miłość jest cnotą polegającą na chceniu dobra. Każda cnota moralna usprawnia człowieka do czynienia jakiegoś dobra moralnego. Czyni to jednak pod jakimś szczególnym kątem: bądź jako dobro umiaru w cnocie, bądź jako dobro należne, powinne, bądź jako dobro przejawiające się w opanowaniu sfery popędowej w człowieku czy wreszcie jako dobro uporządkowania tkwiących w nim pożądliwości. Miłość natomiast zwraca się bezpośrednio ku dobru właśnie jako dobru. Dlatego w najgłębszej swojej istocie jest ona chceniem dobra i czynieniem dobra. Kiedy to dobro kieruje w stronę samego siebie, jest miłością samego siebie, kiedy natomiast udziela go bliźniemu, staje się miłością bliźniego.

Pojęcie wady moralnej. Zarys systematycznego wykładu o wadach moralnych rozpocząć należy od pytania, co w etyce chrześcijańskiej rozumie się przez wadę moralną.

Podobnie, jak to miało miejsce w teorii cnót, również przy wadach moralnych należy przeprowadzić wyraźną granicę między ich biopsychicznym podłożem a sferą świadomego działania człowieka. Nie ulega wątpliwości, że w psychofizycznej konstytucji człowieka tkwią pewne predyspozycje w kierunku wad moralnych, czasami wrodzone, częściej wytworzone przez otoczenie. Zazwyczaj też stanowią one źródło, z którego wady te biorą początek. Ich siła i zdolność wpływania na świadome życie człowieka bywa rozmaita. W pewnych przypadkach przybiera postać psychicznego żywiołu (ludzie o wielkich namiętnościach). Mimo to, dopóki nie przekroczą progu świadomości - same w sobie rozpatrywane - nie są wadami we właściwym etycznym znaczeniu. Wada moralna rodzi się zawsze w wyniku spełniania przez człowieka określonych aktów w pełni, a przynajmniej częściowo świadomych. Z tego powodu jej bezpośrednim podmiotem, siedliskiem, w którym się gnieździ, jest wola człowieka.

Wada moralna jest to nabyte przez człowieka stałe nastawienie, czyli podatność jego woli do spełniania określonych aktów moralnie złych.

Formowanie się wad moralnych. Przede wszystkim należy zauważyć, że procesu, w następstwie którego człowiek zaciąga jakąś wadę moralną, nie można nazywać jej nabywaniem. Brak tu bowiem uporządkowanego zespołu działań skierowanych ku jasno określonemu celowi w postaci odpowiedniego ideału moralnego. Wadę moralną przyswaja sobie człowiek pod wpływem tkwiących w nim skłonności lub bodźców otoczenia. Zawsze jednak dzieje się to na skutek ulegania siłom, które w stosunku do dobra moralnego mają charakter zewnętrzny i odśrodkowy. Jest zawsze efektem jakiejś słabości, duchowego załamania i moralnej klęski. Wada moralna nie pełni nigdy twórczej roli w kształtowaniu charakteru człowieka, ponieważ jest przejawem braku elementów, które się na ten charakter składają. Z pewnością stan ten przybiera najróżnorodniejsze formy. Wady moralne względnie rzadko osiągają krańcowe formy swego rozwoju, choć i takie przypadki nie są wykluczone. Doświadczenie pokazuje, że najczęściej mieszczą się one w pewnych granicach przeciętności i dotykają tylko pewnych stron moralnej osobowości człowieka. Błędem byłoby też mniemać, że wady moralne są w człowieku czymś nieodwracalnym. W tym jednak stopniu, w jakim ich obecność zaznacza się rzeczywiście w moralnej fizjonomii człowieka, są elementem jego duchowego rozstroju i utrudnieniem na drodze do moralnego postępu.

SUMIENIE:

• własne, indywidualne rozeznanie tego, co dobre i co złe – i to w postaci zarówno stałego wyposażenia, uzdalniającego do tego osądu, jak i zdolności do oceny konkretnych własnych poczynań

• do godziwego działania potrzebna jest pewność moralna sumienia. Nie godzi się działać w stanie wątpliwości sumienia.

RODZAJE SUMIENIA:

• przeduczynkowe, pouczynkowe

Rozróżnienie to bierze pod uwagę fakt, czy w sądzie sumienia chodzi o czyn, który dopiero ma być spełniony, a więc czyn przyszły, czy też już d o k o n a n y. Pierwsze spełnia funkcję prospektywną i zwie się sumieniem przeduczynkowym (conscientia antecedens), następne zaś ma charakter retrospektywny i nosi nazwę sumienia pouczynkowego (conscientia consequens). Z punktu widzenia filozofii moralności istotną rolę pełni sumienie przeduczynkowe. Sumienie pouczynkowe zakłada bowiem zawsze sąd sumienia przeduczynkowego i jest tylko wtórną oceną tego czynu i siłą sprawczą związanych z tym przeżyć moralnej aprobaty lub doznania winy spełniającego go podmiotu.

• wąskie, szerokie

Sumienie szerokie (conscientia laxa) polega znowu na stałej skłonności do uznawania za moralnie dopuszczalne to, co w rzeczywistości jest zakazane, ewentualnie do przedstawienia sobie winy ciężkiej jako winy lekkiej. Na gruncie sumienia szerokiego mogą się wytworzyć inne jeszcze zdeformowane stany sumienia. Jednym z nich jest tzw. "sumienie zatwardziałe", które polega na przywiązaniu człowieka do zła moralnego posuniętego aż do nieczułości na wszelkie pobudki duchowe. Może wreszcie zajść stan tzw. "sumienia faryzejskiego". Ma ono miejsce wówczas, kiedy się kładzie nacisk tylko na przestrzeganie zewnętrznych przepisów z zaniedbaniem troski o wewnętrzną czystość moralną bądź na obłudnym potępieniu zła moralnego u innych, tolerowaniu go zaś u siebie samego.

• skrupulanckie, zawikłane, powikłane

Sumienie skrupulanckie (conscientia scrupulosa) oznacza stan sumienia, które bez wystarczających racji upatruje winę moralną tam, gdzie jej nie ma i z tego powodu pozostaje w permanentnym lęku popełnienia zła moralnego. Zazwyczaj idzie ono w parze z sumieniem zawikłanym.

Sumienie wątpliwe (conscientia dubia) natomiast oznacza stan sumienia, w którym człowiek albo nie jest zdolny uformować sobie jakiegokolwiek sądu o wartości moralnej konkretnego czynu, albo też formuje taki sąd, ale z towarzyszącą mu uzasadnioną obawą błędu, czyli z uzasadnionym podejrzeniem, że zamierzony akt jest zły i zakazany.

Specyficznym przypadkiem sumienia wątpliwego jest tzw. s u m i e n i e z a w i k ł a n e (conscientia perplexa). Ma ono miejsce wówczas, kiedy człowiek nie jest zdolny do przezwyciężenia doznawanych trudności i sądzi, że cokolwiek uczyni, popełni zawsze zło moralne. Jest to zatem konfliktowy stan sumienia, zakładający często (chociaż niekoniecznie) podświadome przeświadczenie, że określone normy moralne pozostają w jakiejś z sobą kolizji, której człowiek nie może rozwikłać.

FORMACJA SUMIENIA:

- zdrowy rozsądek (zdrowy osąd i uczciwość zamierzeń)

- znajomość życia (wiedza, rozumienie ludzi, samowiedza, samokontrola, doświadczenie cudze i osobiste, podatność na cudze rady)

- trafna ocena sytuacji (zmysł rzeczywistości, ostrość obserwacji, bystra orientacja)

- zdolność patrzenia w przyszłość (przezorność, oględność, przewidywalność)