PAMIĘTNIK – utwór literacki, w którym autor pisze o przeszłości na podstawie własnych bezpośrednich czy tez pośrednich wspomnień, z wyraźnym zamiarem pisania wspomnień, a nie historii z tego okresu.
POCZĄTKI PAMIĘTNIKARSTWA w XVI wieku:
Biernat z Lublina Curriculum vitae, Klemens Janicki O sobie samym do potomności (wierszowana biografia).
dodatkowo tzw. raptularze (luźne zapiski) <zaliczane do kategorii diariuszy> Łukasz Noskowskiego, z czasem raptularze zaczynają przypominać dzienniki – tu Piotr Myszkowski.
Poza tym tzw. „diariusze peregrynacji” czyli np. z podróży, wojennych wypraw, sejmów czy też elekcji, podróży poselskich, np. Dziennik podróży do Włoch Jerzego Radziwiłła, najbardziej znany diariusz – Peregrenacja do Ziemi Świętej i Egiptu Mikołaja Krzysztofa Radziwiłła zwanego „Sierotką”
*Specjalnym rodzajem pamiętnika czy diariusza są listy pisane przez korespondentów z podróży, opisujące przebieg wydarzeń, tzw. dzienniki listowe.
PRZYCZYNA ROZWOJU PAMIĘTNIKARSTWA w XVII wieku – kultura renesansowa przeniknęła w kręgi szlachty i coraz częściej sięgali po pióra.
Pamiętniki mogą być mniej lub bardziej osobiste. W jednych autor opisuje dokładnie swoje życie, w drugim zaś wydarzenia historyczne.
JAN CHRYZOSTOM PASEK – ur. ok.1636r. o młodości niewiele wiadomo, gdyż nie zachowały się pierwsze karty pamiętnika. Kształcił się w rawskim kolegium jezuitów, a później (1655r.) zaciągnął się do wojska i służył tam do roku 1667. Powrócił w rodzime strony. Poślubił wdowę z sześciorgiem dzieci – nie miał własnych.
Pamiętniki paska są niejako romansem staropolskim. A. Bruckner i R. Pollak twierdzą, że Pasek przemilczał wiele fragmentów swojego życia, często też pisząc o nim nieszczerze.
HUMOR PASKA – naiwny, czasem błazeński, niewysokiej próby, chwilami trywialny (banalny, pospolity) noszący piętno z otoczenia niegrzeszącego wysoką kulturą. Pasek jest jednak niepospolitym narratorem.
JĘZYK:
w przypadku opisu swoich przygód: prosty, zwięzły, żywy, krótkie aczkolwiek trafne i dobitne wyrażenia, plastyczny;
gdy przytacza mowy, cytuje mowy skomponowane wg zasad poetyki, pisze rozpaczliwe wiersze język jest ciężki i niestrawny. (przesadny makaronizm – zawikłany i niezrozumiały)
Chlebowski twierdzi, że Pamiętniki Pasek spisywał pod koniec życia, ale wcześniej wielokrotnie musiał opowiadać te historie.
Dowód: Niewiele o wojnie szwedzkiej, więcej o wyprawie duńskiej (więcej chętnych słuchaczy). Wiele barwnych szczegółów, które wbiły się w pamięć poprzez wielokrotne opowiadania.
Pamiętnik jest przepojony ideologią ogółu ówczesnej szlachty (zacofanie, fanatyzm i powierzchownie ujęta religijność oraz megalomania narodowa)
Pasek – jeden z pierwszych twórców legendy wielkości żołnierza polskiego, gloryfikacji bezwzględnej jego dzielności i prawości. Pasek dostrzega także i słabe strony żołnierza, ale zrzuca je na oddziały np. litewskie (a nie Czarneckiego).
W Pamiętnikach roi się od pomyłem historycznych, korzystać z nich należy z ostrożnością. Chodzi głównie o epizody. Nie można im jednak odmówić wartości historycznej. Pasek przedstawia wojska polskie w jak najkorzystniejszym świetle, wyolbrzymia ich sukcesy i wiernie oddaje nastrój tych, którzy te wypadki przeżywali. Idealnie opisuje także chorągwie oraz jednostki do nich przynależące.
Pamiętniki ukończone w 1696 r. W języku wiele wyrażeń gwarowych; potoczny język szlachty; silny wpływ obcych języków (niemiecki, turecki);